Pobierz tradycje antyczne i biblijne i więcej Notatki w PDF z Literatura klasyczna tylko na Docsity!
ILIADA
Tytuł swój wywodzi od wyrażenia “he iliad poesis: - pieśń o ilionie, tj. o Troi. →epizod z wojny trojańskiej, historia 50 ostatnich dni z ostatniego roku … letniej wojny, którą achajowie pod wodzą Agamemnona toczyli z trojanami. Powodem wojny było porwanie Heleny (żony króla sparty Menelaosa - brat Agamemnona) przez księcia trojańskiego, Parysa. → 24 księgi → Akcja jest podporządkowana jednemu zasadniczemu motywowi: gniew Achillesa. Achilles postanawia odsunąć się od udziału w walce, ponieważ Agamemnon zabrał mu jego brankę, Bryzeidę. Matka Achillesa, Tetyda, namawia Zeusa do pomocy Trojanom. Achilles wysyła do oddziałów greckich swojego przyjaciela Patroklosa, przebierając go w swoją zbroję. Patroklos ginie z rąk Hektora. Wówczas Achilles godzi się z Agamemnonem, powraca na pole walki i zabija Hektora, po czym hańbi jego zwłoki. Kiedy jednak później do Achillesa zwraca się ojciec Hektora, Priam, z prośbą o oddanie zwłok syna, w Achillesie następuje przemiana, gniew mija. Poemat kończy się opisem pogrzebu, który wyprawiają Trojanie Hektorowi. → Charakterystyczna dla poematu jest symetria kompozycji, np. ostatnia księga odpowiada księdze, sceny bitew rozdzielone są scenami pokojowymi, opisy bitew: każda zaczyna się o brzasku, a kończy po zmroku.
Kształt poematu:
- Budowa Iliady
- 15 537 wersów
- podział na 24 pieśni (księgi), oznaczone umownie 24 literami dużymi alfabetu greckiego jest późniejszy, pochodzi od uczonych aleksandryjskich
- temat w inwokacji
- analiza treści
- Porównania
- szeroko rozbudowane porównania o niezwykłej fakturze, zwłaszcza dłuższe - przeszło 200
- są istotnym wzbogaceniem realistycznego obrazu życia
- Tok narracji
- narracja jest opowiadaniem w czasie, treści w ruchu
- nie zawsze wartko, czasem kunsztownie opóźniana, zaznaczona napięciem i zwalniana napięciem
- paralelizm akcji, ale nie opowiadania
- plastyczność opisu
- dokładność opisu
- całkowite odsłonięcie wnętrza, brak niedomówień
- Epickość i dramatyzm
- obiektywne przedstawienie opisywanej rzeczywistości nie oznacza obojętnego stosunku wobec opowiadanych faktów; zakłada sąd poety o ludziach i wydarzeniach
- wyczuwalne nastroje narratora
- nasycenie eposu dialogami i monologami, swoiste prawo “dwu osób na scenie”
- Umowność
- fakty zakomunikowane słuchaczowi twórca uważa za wiadome innym postaciom epopei
- podawanie pozornych lub chwilowych uzasadnień sytuacji, postępowania postaci, pospieszne, niezbyt logiczne, ale prowadzące do zamierzonego przez poetę celu. np. pożegnanie Hektora z Andromachą.
- Realizm-idealizacja-cudowność
- dar obserwacji - obrazy wierne rzeczywistości, opisy przyrody, przedmiotów, przedstawienia scen z życia, charakterystyki bohaterów ukazane w rozwoju, w reakcjach psychologicznych
- postaci poematu, herosi. są wyolbrzymione w perspektywie
- cechą tej poezji jest podniosłość
- epos jest obrazem życia pełnego sił, rzeczywistości uszlachetnionej i powiększonej nawet tam, gdzie na to nie zasługuje
- świat ludzki pozostaje w stałej zależności od świata boskiego
- zamienne traktowanie Dzeusa z Mojrą(przeznaczeniem)
- bogowie są ponad ludźmi, ale nie są jeszcze siłami moralnymi, nie reprezentują poziomu etycznego wyższego niż ludzie
TEKST
- całą pieśń pierwszą poświęcono opowieści o przyczynie gniewu, sporze Achillesa z naczelnym wodzem greckiej wyprawy na Troję, Agamemnonem, który musząc dla przebłagania zagniewanego na greków boga Apollona oddać swój zaszczytny udział w łupach, brankę Chryzeidę, nagradza to sobie odbierając Achillesowi jego zdobycz, Bryzeidę. Znieważony Achilles zapowiada wycofanie się z walki, a później prosi swą matkę, boginkę morską Tetydę, o wstawiennictwo u Dzeusa, który powinien pomóc Troi, aby zaszkodzić Achajom. Dzeus obiecuje spełnić prośbę bogini.
- pieśń druga stanowi początek spełnienia tej obietnicy. Dzeus zsyła na Agamemnona zwodniczy sen, który ma go skłonić do podjęcia szturmu na Ilion. Wódz zmierza do tego celu nie wprost, udaje, że chce zakończyć wyprawę i zarządzić powrót do domów, a wtajemniczeni w podstęp wodzowie greccy mają skłonić Greków do sprzeciwu wobec tej decyzji, co też czynią, nie bez trudności, bo wojsko daje wiarę słowom Agamemnona, a bardziej jeszcze potwarcy królów, zuchwałego demagoga Tersytesa. Resztę pieśni zajmują “katalogi”, wyliczenia sił greckich i trojańskich
- W pieśni trzeciej dochodzi wreszcie do bitwy, przerwanej jednak dla stoczenia "rozstrzygającego" pojedynku między Menelaosem, mężem porwanej Heleny, i Parysem, który ją porwał.Pojedynek zakończyłby się zwycięstwem Menelaosa, gdyby bogini Afrodyta nie uratowała cudownie Parysa i nie uniosła go do komnat Heleny.
- „Winę" Trojan pieczętuje (w pieśni czwartej) zdradziecki strzał namówionego przez boginię Atenę Trojanina Pandara, który rani Menelaosa z łuku.
- Zawieszenie broni zerwane, bitwę znaczy teraz szereg bohaterskich czynów Diomedesa, októrych opowiada pieśń piąta. Żeby móc stawić czoło Grekom, Trojanie winni przebłagać nieprzyjazną boginię, Palladę. Ich wieszczek, Helenos, wysyła więc do Troi Hektora, abyuprosił matkę i kobiety trojańskie o modły przed posągiem bogini. W mieście Hektor oprócz matki, Hekaby, spotyka jeszcze Parysa, Helenę i żonę swoją, Andromachę, z małym synkiem Astyanaksem.
- We wzruszającym pożegnaniu Hektora z Andromachą, pełnym złych przeczuć fatalnego dla Troi końca zmagań, kulminuje pieśń szósta.
- Wreszcie Achilles dociera do murów oblężonego miasta. Tu czeka na niego Hektor, który nie schronił się do Troi jak inni, jednak że i jemu braknie odwagi, i do walki z Achillesem skłania go dopiero podstępem Atena przybierająca postać brata Hektora, Deifoba. Hektor ginie z ręki Achillesa, który jeszcze pastwi się nad trupem (pieśń dwudziesta druga)
- Pieśń następna (dwudziesta trzecia) opowiada o pogrzebie Patroklosa i igrzyskach pogrze-bowych na cześć zmarłego.
- Kiedy noc zapadła (pieśń dwudziesta czwarta), do namiotu Achillesa przybywa potajemnie Priam z okupem za zwłoki syna, rzuca się do stóp zabójcy Hektora, wzrusza Achillesa przypomnieniem jego starego ojca i uzyskuje spełnienie swych próśb. Taki jest kres gniewu Achillesa. Trojanie grzebią swego najdzielniejszego obrońcę, Hektora.
POETYKA Arystoteles
Pierwsza w historii próba sformułowania teorii literatury. Antyczny filozof definiuje w niej samo pojęcie poezji, nieodróżnianej wcześniej od tekstów użytkowych, po czym dokonuje jej podziału i analizy. Arystoteles podaje też kilka praktycznych porad dla tragediopisarzy i epików, odnośnie tworzenia dobrych dzieł literackich. Dzieło nie zachowało się w całości. Brakuje w nim rozdziałów poświęconych komedii, synonimom oraz pojęciu katharsis.
Swoją rozprawę Arystoteles zaczyna od określenia istoty poezji. Nie każdy bowiem tekst wierszowany może być do niej zaliczony, a już na pewno nie każdy tekst w ogóle. Za wyróżnika poezji względem innych tekstów Arystoteles uważa mimesis - naśladowanie. Polega ono na oddawaniu rzeczywistości dla uzewnętrznienia jej istoty. Mimesis prowadzi do lepszego zrozumienia oddawanego zjawiska, co w wypadku poezji przede wszystkim odnosi się do ludzkiej natury.
Arystoteles dzieli poezję ze względu na środki, rzeczy i sposoby naśladownictwa. Środkami określa mowę, ruchy i harmonię. Jeśli chodzi o rzeczy, poezja dzieli się na opisującą charaktery szlachetniejsze lub pośledniejsze. Sposoby dotyczą z kolei narracji i dzielą się na opowiadanie samemu lub wprowadzanie osób trzecich. Dzisiaj nazwalibyśmy to sposobem narracji. Podaje dwa źródła poezji: wrodzony ludziom instynkt do naśladowania i płynąca z niego przyjemność oraz zamiłowanie do taktu i harmonii. Z tej myśli wyprowadza on schemat powstawania kolejnych rodzajów poezji. Upodobanie poetów do opisywania charakterów szlachetniejszych lub pośledniejszych podzieliło ją początkowo na hymny pochwalne i wiersze ganiące. Pierwsze przekształciły się w epopeje, drugie w jamby. Z czasem epopeja dała początek dramatowi - zarówno tragedii jak i komedii. Ze względu na to, że zarówno epopeja jak i tragedia mówią o charakterach szlachetniejszych, Arystoteles postanawia skupić się na nich. Dopiero w kolejnej (zaginionej) części “Poetyki” chce przejść do komedii.
TRAGEDIA
Arystoteles definiuję tragedię jako naśladowanie akcji poważnej i w sobie skończonej, mającej pewną rozciągłość, z użyciem mowy ozdobnej, różnych rodzajów w różnych częściach dzieła, przez wprowadzenie osób działających, a nie przez opowiadanie, zaś przez obudzenie litości i trwogi dokonywającą ukojenia i zrównoważenia uczuć tego rodzaju. Przez “mowę ozdobną” rozumie taką, która posiada rytm i harmonię. Z kolei “różnych rodzajów w różnych częściach dzieła” można przełożyć jako podzielenie tragedii na część recytowaną i śpiewaną (chór). Następnie przechodzi do stopniowego rozdrabniania tragedii i omówienia jej elementów składowych. Wyróżnia ich sześć. Są to: sceneria, mowa, wysłowienie, śpiew, fabuła i charaktery. Dwa ostatnie uważa przy tym za najistotniejsze i poświęca im osobno więcej miejsca w dalszych rozdziałach. Z kolei wystawę sceniczną określa jako najmniej istotną dla tragedii. Chociaż potrafi wzruszyć publiczność i działać na jej wyobraźnię, nie jest bowiem stricte elementem sztuki poetyckiej.
FABUŁA Rozważania na jej temat zaczyna od wyznaczenia, co definiuje fabułę dramatyczną. Widzi przy tym trzy takie warunki: całość, jedność i zawartość prawdy poetyckiej.
Całość polega na zbudowaniu fabuły z początku, środka i końca. Musi więc posiadać wydarzenia, przed którymi nie było nic. Takie, po których nic nie będzie i wszystko, co prowadzi od jednych do drugich. Musi być uporządkowana. Arystoteles przestrzega przy tym przed zbyt szerokim horyzontem wydarzeń. Całość fabuły musi być ograniczona do wielkości, jaką mogą ogarnąć odbiorcy. Piękno według filozofa rodzi się bowiem z ograniczającego uporządkowania i opowiadania o rzeczach wzniosłych.
Jedność - to spójność czynności, które obejmuje fabuła. Dzisiaj nazwalibyśmy to zachowaniem związku przyczynowego. Wydarzenia zawarte w fabule muszą wynikać z poprzedzających je zdarzeń i prowadzić do swoich następstw. Pojawia się tutaj również postulat ograniczenia wydarzeń jedynie do powiązanych ze sobą. Fabuła dramatyczna powinna zawierać tylko te wydarzenia, które są niezbędne dla zachowania związ,u przyczynowego.
Prawda poetycka - to oddanie przez fabułę transcendentnej prawdy o życiu, ponad rzeczywistością historyczną. Arystoteles kusi się nawet na oddanie wyższości prawdzie poetyckiej ponad tą zapisywaną przez dziejopisów. Oni bowiem archiwizują konkretne epizody. Poeta próbuje zaś dojść sedna wydarzeń, stojącej za nią natury rzeczy.
Za podstawowe założenie fabuły tragicznej filozof rozumie wzbudzanie uczuć współczucia i litości. Do ich wywołania służą nagłe, straszliwe wydarzenia. Widzi ich dwa rodzaje: Przełom - przejście wielkiego szczęścia w nieszczęście Rozpoznanie - zmiana stosunków między bohaterami. Według niego najlepsze fabuły uważa te, w których są one nadto podyktowane związkiem przyczynowym. Ważny dla fabuły tragicznej jest również pathos - czyn przynoszący zgubę lub wielkie cierpienie. Opisawszy te cechy, autor przechodzi do budowy fabuły. Dzieli ją na:
- prolog - część przed pierwszym chórem
Autor pochyla się również nad wierszami. Jego zdaniem w tej sztuce panują podobne prawa, co odnoszące się do dramatu. Otóż temat wiersza powinien być ograniczony do wydarzenia lub pewnych logicznie powiązanych zdarzeń. Za przykład podaje tu próbę opisania całej wojny trojańskiej przez Homera. Gdyby zdecydował się ująć w swoim dziele wszystko, co z nią związane, byłoby ono ogromne. Tymczasem ograniczył się jedynie do wybranego fragmentu, a resztę wykorzystał na epizody.
EPOPEJA Po tragedii przychodzi kolej na omówienie epiki. Arystoteles buduje charakterystykę epopei na podobieństwach i różnicach między tymi dwoma gatunkami. Epopeje podobnie jak utwory sceniczne, dzieli na:
- proste
- zawikłane, oparte na charakterach lub na pathosie. Epopeja posiada przy tym wszystkie części dramatu, poza chórem i wystawą sceniczną. Występują w niej również sceny przełomu, rozpoznania, czy cierpienia. Arystoteles uważa, że wysłowienie i rozwijanie myśli w epopei mają ogromne znaczenie. Wynika to z jej charakteru. Jest ona przede wszystkim dziełem przeznaczonym do czytania, a więc słowo jest tu głównym sposobem wyrażania treści.
Różnicę między tragedią a epopeją stanowi objętość tej drugiej. Chociaż początek i koniec Arystoteles proponuje czynić odpowiednio krótkimi, środek utworu jest w poematach zawsze bardzo obfity. Wynika to z zawierania większej ilości zdarzeń równocześnie. Epopeja zyskuje przez to na majestatyczności, a ponadto pozwala umieścić w fabule rozmaite epizody poboczne. Filozof wskazuje przy tym “wiersz bohaterski” (epos) jako najwłaściwsze narzędzie naśladowania poprzez opowiadanie. Ze wszystkich wierszy jest on bowiem najbardziej uroczysty i najbardziej poważny. Dzięki temu doskonale komponuje się z niepospolitymi wyrażeniami oraz przenośniami. Chodzi tu mianowicie o język Homerycki. Dla Arystotelesa i innych Greków mityczny autor był niedoścignionym wzorem i odnośnikiem w dziedzinie poetyckiej.
Porady dla epików Odnosząc się do Homera, Arystoteles daje również rady epikom. Na wstępie radzi jak najrzadsze opowiadanie we własnej osobie. Wzorem największego greckiego poety należy raczej tworzyć postacie, z perspektywy której snuje się opowieść, niż samemu pozostawać narratorem. Bohater taki powinien być przy tym odpowiednio wyrazisty. Drugą poradą jest używanie “nadzwyczajności” w utworze. Jego zdaniem jest ona miła dla widza, czego dowodem ma być podkoloryzowanie opowieści przez ludzi w prawdziwym życiu. Tym bardziej, że epopeja pozwala jego zdaniem lepiej oddać nadzwyczajne, pełne akcji sceny niż jakikolwiek inny rodzaj utworu. Za przykład podaje moment pościgu Achillesa za Hektorem. Ciekawym jest ustęp o używaniu nieprawdy w utworze. Dla starożytnych bardzo trudne było wyrażenie w dziele poetyckim kłamstwa. Nie potrafili odpowiednio dobrać słów, by oddać kłamanie przez postaci, nie wprowadzając przy tym w błąd odbiorcy. Arystoteles pokazuje jak to zrobić przy pomocy wnioskowania fałszywego. Na koniec autor wspomina o budowaniu powiązania między kolejnymi wydarzeniami. Fabuła powinna być logiczna, nawet jeżeli ma być złożona z elementów nieprawdopodobnych. Arystoteles podaje przykład “Edypa” Sofoklesa, gdzie nie ma sceny zabicia Lajosa przez
tytułowego bohatera, mimo iż jest ona ważna dla historii. Trudno by było ją jednak wpleść w fabułę i dlatego należało ten epizod pominąć.
PROBLEM PORÓWNYWANIA UTWORÓW POETYCKICH
Ostatnie rozdziały „Poetyki” poświęcone są problematyce krytyki dzieł literackich i porównywania ich ze sobą. Przede wszystkim nakreślone są dwa rodzaje uchybień: błąd sztuki literackiej oraz błąd treści.
Uchybienie sztuce literackiej polega na niedostatecznym oddaniu jej istoty — naśladownictwa. Chodzi mianowicie o warsztat literacki, który pozwala poecie oddawać w treści utworu sedno rzeczy. Jest to zdaniem Arystotelesa bardziej znaczący. Zdaniem filozofa lepiej jest, chociażby przypadkowo opisać podnoszenie przez konia dwóch nóg jednocześnie, niż nie umieć oddać konia wcale.
Filozof zwraca również uwagę na niezrozumiały język. Nieprecyzyjnie używane słowa są problemem w odczytywaniu literatury.
Kolejno, autor przestrzega przed sprzecznościami i odpiera zarzuty dotyczące zdarzeń nierealnych w literaturze. O ile tych pierwszych należy unikać, oderwanie od realizmu może być usprawiedliwione treścią utworu.
Arystoteles uważa również za właściwy argument nieprzedstawiania w utworach charakterów nikczemnych.
Ostatni zachowany rozdział „Poetyki” poświęcony jest porównaniu epopei i tragedii. Chociaż oba gatunki Arystoteles bardzo ceni, przyznaje wyższość tragedii. Potrafi ona bowiem naśladować rzeczywistość zarówno przy pomocy narzędzi scenicznych, jak i słowami. Tym samym góruje nad eposem, który posługuje się tylko językiem.
