Pobierz Tradycje geografii historycznej i więcej Prezentacje w PDF z Filologia tylko na Docsity! Położenie geografi czne Polski Stanisław Pawłowski (1924) Uwagi wstępne (Beata Konopska) W planach redakcyjnych pierwszego tomu rocznika „Studia Geohistorica” znalazło się opublikowanie materiału źródłowego – O przy- gotowawczych pracach do geografi i historycznej Polski – będącego pokłosiem wystąpienia Stani- sława Smolki na pierwszym zjeździe historyków w 1880 r. i uznanego przez polską historiogra- fi ę za fundamentalny w zakresie geografi i hi- storycznej. Tekst ten, za sprawą interesującego komentarza M. Filipowicza, w którym autor przybliżył okoliczności przygotowania wystą- pienia przez krakowskiego uczonego, nabrał pełniejszego wymiaru i prawdopodobnie jesz- cze nie raz będzie na nowo odczytany, stając się podstawą analizy dla kolejnych badaczy1. Powodem, dla którego pierwotny plan roz- działu – Tradycje geografi i historycznej – poświę- conego w „Studia Geohistorica” materiałom źródłowym został rozszerzony o kolejny tekst, była recenzja artykułu zamieszczonego w dal- szej części tomu – Kraj znany a państwo jeszcze nie – pióra Grzegorza Straucholda2. Recenzent artykułu zwrócił bowiem uwagę na ważność problemu podjętego przez autora, który przy- pomniał jak uczeni okresu II Rzeczypospolitej pojmowali znaczenie geografi i i jak bardzo pod- kreślali jej rolę w procesie wychowania obywa- telskiego i patriotycznego, zwłaszcza u progu nowej, dopiero kształtującej się państwowości. W sposób naturalny pojawiła się sugestia przytoczenia tekstów źródłowych przedstawia- jących dwa fundamentalne, aczkolwiek mocno ścierające się, poglądy wybitnych naszych uczo- nych – Wacława Nałkowskiego (1851–1911), formułującego tezę o „przejściowości” ziem pol- skich w Europie, i Eugeniusza Romera (1871– 1954), głoszącego teorię „pomostowości” na- szych ziem. Jednak w literaturze przedmiotu, do tych właśnie tekstów najczęściej odnosili się uczeni, zwłaszcza zajmujący się badaniami z zakresu geografi i politycznej3. Z tego powo- du uznaliśmy, że korzystnym dopełnieniem do zrozumienia rozwoju poglądów na temat geografi i Polski po odzyskaniu niepodległości jest przypomnienie innego wystąpienia pro- gramowego na temat roli geografi i w kształto- waniu się państwa, wygłoszonego przez równie wybitnego uczonego Stanisława Pawłowskiego (1882–1940), kierownika Instytutu Geografi i (1919–1939) i rektora (1932–1933) Uniwersy- tetu Poznańskiego, członka Polskiej Akademii Umiejętności. S. Pawłowski wskazywał geografi ę jako dzie- dzinę odgrywającą znaczącą rolę w tworzeniu się nowej państwowości i wychowaniu młodego pokolenia w wolnej Polsce. Z tych to powodów przywiązywał dużą wagę do poziomu przygo- towania zawodowego nauczycieli geografi i, po- cząwszy od tych uczących w szkole podstawo- wej a kończąc na wykładowcach akademickich. Jego programowe wystąpienie o Głównych zasa- dach zrzeszenia się nauczycieli geografj i4 wygło- 1 O przygotowawczych pracach do geografi i historycznej Polski, S. Smolka (1880), Uwagi wstępne, M. Filipowicz, oprac. tekstu źródłowego J. Kuro- wiak, „Studia Geohistorica”, t. 1 (2013), s. 7–13. 2 G. Strauchold, Kraj znany a państwo jeszcze nie. Rozważania o geografi i wolnej Polski na łamach periodyków geografi cznych II RP, „Studia Geohi- storica”, t. 1 (2013), s. 48–56 3 Z. Cackowski, Wartości związane z geografi ą, w: Geografi a wartości red. G. Janicki, M. Łanczont, Lublin 2009; P. Eberhardt, Polska i jej granice: Z historii polskiej geografi i politycznej, Lublin 2004; tenże, Twórcy polskiej geopolityki, Kraków 2006; P. Furmański, Indywidualność geografi czna Polski w koncepcjach Eugeniusza Romera, „Geopolityka: Biuletyn nauko- wo-analityczny” 2008, nr 1, s. 85–103; D. Jędrzejczyk, Koncepcje geo- polityczne lwowskiej szkoły geografi cznej „Czasopismo Geografi czne”, t. 69 (1998), nr 2, s. 139–147; tenże, Myśl geografi czna Wacława Nałkowskiego, „Czasopismo Geografi czne”, t. 72 (2001), nr 2, s. 129–137; tenże, Polska jako przestrzeń geopolityczna w pracach Eugeniusza Romera, w: Eugeniusz Romer geograf i kartograf trzech epok, red. J. Ostrowski i in., Warszawa 2004, s. 115–122; B. Pasierb, Z tradycji polskiej geopolityki: Wacław Nałkowski, Eugeniusz Romer, w: „Studia Politologiczne”, red. A. Jabłoński i in. Wrocław 1995; G. Żuk, „Przedmurze czy pomost” – o miejscu Polski w Europie, „Świat i Słowo. Filologia, Nauki Społeczne, Filozofi a, Teologia” 2005, nr 2, s. 145–172. 4 S. Pawłowski, Główne zasady zrzeszenia się nauczycieli geografji, „Czasopi- smo Geografi czne”, t. 1 (1923), s. 5–9. Studia Geohistorica • Nr 01. 201314 Tradycje geografi i historycznej szone w Łodzi 4 czerwca 1922 r. podczas Ogól- nopolskiego Zjazdu Geografów – nauczycieli szkół średnich i wyższych poprzedziło zawiąza- nie zrzeszenia nauczycieli geografi i. S. Pawłow- ski podkreślił w nim, że czas porzucić „fałszywe poglądy na geografj ę, panujące nie tylko wśród nauczycielstwa, a to wśród najbliższych po fa- chu kolegów, lecz także u naszych sfer decydują- cych i w wielkiej masie naszego wykształconego społeczeństwa. Z trudnością przychodzi nieraz przekonywać naszych kolegów, że geografj a jest starą i samodzielną nauką, godną, ażeby się z nią bliżej zapoznać, a nie operować ciągle prze- starzałemi co do niej przesądami”. A następnie ubolewał, „że gdy minęły lata wojny, geografj a przestała być nauką modną w oświeconych warstwach naszego społeczeństwa” oraz zwra- cał uwagę, że powszechne są „Niezrozumienie znaczenia tej nauki dla obecnego naszego życia gospodarczego i politycznego” i „pewien anal- fabetyzm geografi czny nawet u tych, którym nauka nasza nie powinna być obcą”. Pewnym remedium według S. Pawłowskiego byłoby przekonanie społeczeństwa II Rzeczypospolitej, „że staje się ono z dniem każdym równoupraw- nionym obywatelem całej ziemi i że względem całej ziemi ma już pewne obowiązki”. W kontekście powyższego czytelniejsza staje się geneza referatu, wygłoszonego w Kole Geo- grafów-Nauczycieli w Poznaniu w listopadzie 1924 r. o Położeniu geografi cznym Polski, które- go pełny tekst został zamieszczony w „Czaso- piśmie Geografi cznym”, piśmie poświęconym sprawom nauczania geografi i. Tekst źródłowy5 Zagadnienie, postawione w tytule, było przed- miotem rozważań najtęższych umysłów geogra- fi cznych w Polsce. Możnaby też sądzić, że prace Nałkowskiego6 i Romera7 w całości je wyczerpu- ją. A jednak tak nie jest. Przyszły bowiem nie- spodziewanie zmienione warunki polityczne, powstała nowa Polska, coprawda mniejsza od Polski historycznej, zajęła znowu w Europie należne jej pracą tysiąclecia stanowisko, stała się uznaną częścią wielopaństwowego organi- zmu europejskiego i – to wszystko postawiło kwestję położenia geografi cznego Polski na nowym gruncie. Gdyśmy bowiem przedtem rozpatrywali położenie geografi czne Polski w jej dawnych granicach historycznych, to teraz w niektórych wypadkach musimy ścieśnić na- sze pole widzenia i poprzestać na tem, co dała rzeczywistość. Położenie geografi czne jakiegoś terytorjum państwowego może być rozpatrywane z troja- kiego punktu widzenia, a więc jako położenie matematyczno-geografi czne, fi zyczno-geogra- fi czne i polityczno-geografi czne. Położenie matematyczno-geografi czne – jest to położenie na kuli ziemskiej, ściśle i w sposób powszech- nie znany dające się oznaczyć zapomocą spół- rzędnych geografi cznych. O położeniu tem nie będziemy tu mówić. Położenie fi zyczno-geogra- fi czne – jest to położenie terytorjum państwo- wego, rozpatrywanego pod względem fi zyczno- geografi cznym, w stosunku do kontynentu, na którym owo terytorjum leży, w stosunku do gór, nizin, rzek i wielkich krain naturalnych. Wresz- cie położenie polityczno-geografi czne – jest to położenie jednego organizmu państwowego w stosunku do innych organizmów, przedew- szystkiem z owem państwem sąsiadujących. Nie potrzeba tłumaczyć, że położenie fi zycz- no-geografi czne może być rozważane na szerszej podstawie, aniżeli ta, jaką nam dają granice po- lityczne państwa. Że w sensie fi zyczno-geogra- fi cznym Podole nie kończy się na Zbruczu, Pole- sie na Słuczy i Moroczu, a nizina Wielkopolska na jeziorach Zbąszyńskich, to jasne. Granice owych naturalnych krain leżą dość daleko poza granicami politycznemi Polski współczesnej. 5 Niniejszy tekst został wygłoszony przez Stanisława Pawłowskiego na po- siedzeniu Koła Geografów-Nauczycieli w Poznaniu w listopadzie 1924 r. i następnie opublikowany w „Czasopiśmie Geografi cznym”, t. 2 (1924), nr 3–4, s. 435–441. Gramatyka i interpunkcja tekstu zostały zachowane jak w tekście oryginalnym. 6 W. Nałkowski, Polska jako kraina przejściowa, „Ziemia”, 1910, nr 41–46; tenże, Przejściowy charakter Polski i jego wpływ na charakter Polaków, „Wolne Słowo” 1911, s. 8–11; tenże, Terytorjum Polski historycznej jako indywidualność geografi czna, Pol. Tow. Kraj. Warszawa, 1912 (Dysk. Romer E., Przyrodzone podstawy Polski historycznej, Lwów, 1912, s. 4 –7); tenże, Materiały do geografi i ziem dawnej Polski, t. 1, Pol. Tow. Kraj., Warszawa 1913–1914. 7 E. Romer, Rola rzek w historyi i geografi i narodów, Lwów 1901; tenże, Przy- rodzone podstawy Polski historycznej, Lwów 1912; tenże, Polska, ziemia i państwo, Lwów 1917; tenże, List powitalny E. Romera, „Czasopismo Geo- grafi czne”, t. 1 (1923), s. 3–5. Studia Geohistorica • Nr 01. 2013 15 Tradycje geografi i historycznej