Pobierz turystyka wiejska i możliwości wykorzystywania wermikultury ... i więcej Publikacje w PDF z Biotechnologia tylko na Docsity!
JOANNA KOSTECKA
Uniwersytet Rzeszowski
TURYSTYKA WIEJSKA I MOŻLIWOŚCI
WYKORZYSTYWANIA WERMIKULTURY
DLA ROZSZERZENIA OFERTY TURYSTYCZNEJ
ORAZ PROPAGOWANIA
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
Abstract: Rural Tourism and the Possibility of Using Vermiculture for Extending the To- urist Offer and Popularizing of Sustainable Development. On the background of multifunc- tional rural development paper presents biotechnology of vermiculture (breeding earthworms on organic waste), its strengths and the chance to help building a sustainable organic waste management system in rural areas. Paper also summarizes the conditions for the positive ef- fects of the introduction of vermiculture to rural tourism. Studies were conducted by analyzing reference materials and summarizing own research materials from many years. Key words : Multifunctional rural development, organic waste, sustainable development, tourist offer, vermiculture.
Wprowadzenie
Planowanie przekształceń strukturalnych na obszarach wiejskich powinno bazo- wać na podstawowym założeniu przyjętym do światowej realizacji od 1992 r. - zrów- noważonym rozwoju świata jako całości i w obrębie poszczególnych kontynentów i regionów [Kostecka 2009a]. Studia nad problematyką zrównoważonego i trwałego rozwoju pozwalają stwierdzić, że obejmuje on dbałość o poprawę warunków życia obywateli (eko- nomicznie i społecznie) przy zapewnieniu trwałości walorów przyrodniczych miejsca, w którym żyją. To trudne zadanie dotyczy także mieszkańców obszarów wiejskich. Ich aktywizacja i prawidłowe wykorzystywanie potencjału endogenicz- nego (warunków występujących wewnątrz systemu) na rzecz rozwoju lokalnego, wydaje się być szczególnie potrzebna w regionach Polski Wschodniej, którą cha-
rakteryzuje duży odsetek ludności wiejskiej oraz duży udział pracujących w rol- nictwie. Rozwój tych regionów należy planować ostrożnie, aby zachować dotychcza- sowy, sprzyjający ochronie ich walorów przyrodniczo-przestrzennych. Zachowane w status quo ekosystemy i układy społeczne stanowią często już unikatowe i niepo- wtarzalne żywe muzea dawnej rzeczywistości [Kistowski 2007]. Należy więc zrobić wszystko, aby bezpowrotnie nie zniszczyć obiektów dawnej kultury materialnej wsi, a także ocalić istniejące tu bogactwo przyrody i świadczenia ekosystemowe jako atut w rozwoju zrównoważonym obszaru. Celem wprowadzanych zmian powinno być wspieranie wielofunkcyjnego roz- woju terenów wiejskich z podkreślaniem roli rolników zarówno jako producentów żywności, jak i strażników różnorodności biologicznej wspomnianych obszarów [Ko- stecka et al. 2010]. Należy edukować mieszkańców wsi i promować ich udział w two- rzeniu systemów dobrze przemyślanych i dopasowanych do ich potrzeb i możliwości. Takie działania mają szansę wzmocnić partycypację społeczną i dążenia do realizacji zrównoważonych zadań. Planowany rozwój powinien różnicować gospodarkę wiejską, tj. poza produkcją surowców pochodzenia roślinnego i zwierzęcego promować także inne, pozarolni- cze funkcje obszaru i zamieszkującej go ludności. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich obejmuje modernizację rolnictwa i zmiany w strukturze agrarnej, tworze- nie miejsc pracy poza rolnictwem oraz rozbudzanie lokalnej inicjatywy gospodarczej [Heffner 2011]. Doskonałym przykładem rozwoju lokalnych społeczności wiejskich jest „anty- wieś” Kozy, której rozwój pokazuje, jak można ratować obiekty kulturowe dając im nowe, społecznie użyteczne funkcje, dzięki troskliwości, ale i praktyczności gospoda- rzy. Jak się okazuje, zabytki nie muszą być jedynie finansowym obciążeniem - mogą być miejscem działania zespołów, orkiestr czy po prostu służyć jako edukacyjne za- plecze uzupełniające dla szkół [ Antywieś Kozy 2015]. Według Kudełko [2013] indywidualni producenci rolni powinni otrzymać pomoc i zachętę do grupowania się w większe i bardziej zorganizowane struktury, w formie klastrów, grup producenckich lub innego rodzaju związków, a ważnym elementem produkcji rolniczej na obszarach wiejskich regionów Polski Wschodniej powinna być produkcja żywności wysokiej jakości. Przesłanki ku temu stwarza wysoka jakość środowiska przyrodniczego oraz występowanie dużych obszarów ziem zachowanych w prawie naturalnym stanie, mało zmienionych przez działalność rolniczą, a także duża podaż siły roboczej, która może zostać wykorzystana w tych pracochłonnych kierunkach produkcji. Aby produkować żywność wysokiej jakości konieczne jest zbudowanie od- powiedniego systemu zarządzania gospodarstwem i produkcją żywności. Musi go charakteryzować stosowanie najkorzystniejszych dla środowiska praktyk gospodaro- wania, ochrona zasobów naturalnych, dbałość o dobrostan zwierząt z jednoczesnym
w obszarach wiejskich. Zestawiono także uwarunkowania dla pozytywnych efektów wprowadzania wermikultury do budowania wielokierunkowej oferty urozmaicającej turystykę wiejską z jej udziałem. Studia nad zagadnieniem prowadzono analizując materiały źródłowe i podsumowując wieloletnie badania własne.
1. Turystyka wiejska
Turystyka wiejska (w tym np. kulturowa, agroturystyka oraz różne formy tu- rystyki ekologicznej) jest jedną z form pozarolniczej działalności gospodarczej na terenach wiejskich. Warunkują ją czynniki o charakterze ekonomiczno-finansowym, organizacyjno-prawnym, społeczno-kulturowym oraz przyrodniczo-ekologicznym. Zgodnie z koncepcją rozwoju Europy społeczność wsi powinna porzucić taktykę „przetrwania” na rzecz wypracowywania możliwie spójnej i długofalowej strategii trwałego rozwoju. Powołując się na opracowanie Sikory i Wardeckiej-Ważyńskiej [2013] warto podkreślić wyniki ogólnopolskich badań empirycznych dotyczących sytuacji społeczno-ekonomicznej polskiej wsi i rolnictwa. Wynika z nich, że wśród różnych form działalności pozarolniczej, w ramach rozwoju przedsiębiorczości, re- spondenci wskazywali także na usługi turystyczne i rekreacyjno-wypoczynkowe. Na turystykę wiejską w kontekście źródła dochodów gospodarstw domowych zwróciło uwagę 5% rolników oraz 7% mieszkańców wsi. Turystyka wiejska, w tym agrotury- styka, jak potwierdzają badania [Sikora, Wardecka-Ważyńska 2013], staje się więc jednym z ważnych sposobów na aktywizację mieszkańców wsi. Umożliwia tworzenie wielu usług dodatkowych, takich jak usługi transportowe, handlowe, rzemieślnicze, rękodzielnicze oraz związane z szeroko rozumianą obsługą turystyczną gości. Rozwój turystyki wiejskiej pobudza zaangażowanie samorządów i przedsiębiorców lokalnych co widać po wzroście liczby, a także zakresu szkoleń umożliwiających mieszkańcom wsi pogłębianie wiedzy w zakresie budowania biznesu, ochrony przyrody i dziedzic- twa kulturowego oraz podstaw funkcjonowania turystyki. Aktywność mieszkańców wsi wiąże się także z możliwościami przystępowania do programów rolno-środowi- skowych [Mroczek, Kostecka 2009], co sprzyja podnoszeniu atrakcyjności turystycz- nej i gospodarczej wiejskiego terenu. Zdaniem wielu autorów turystyka wiejska może być markowym produktem polskich rolników. W tym miejscu można np. przywołać rosnące na całym świecie grono zwolenników slow travel, dla których, przy odpo- wiednim marketingu produktu turystycznego, polska wieś może okazać się bardzo atrakcyjna. Produkt turystyczny może obejmować odpowiednio eksponowaną kulturę (ludową i w postaci zachowanych lub odrestaurowanych dworów i pałacyków oraz zabytków i miejsc kultu religijnego itp.), poznawanie miejscowej tradycyjnej kuchni opartej na żywności wysokiej jakości, aktywności wędkarskiej, hippicznej i innych. Rozwój turystyki zależy od właściwej polityki zagospodarowania istniejących walorów, która obejmuje trzy zasadnicze kwestie:
- przystosowanie walorów turystycznych na potrzeby ruchu turystycznego;
- zwiększenie dostępności turystycznej, tj. ułatwienie dojazdu do miejscowości tu- rystycznych;
- zapewnienie szerokiej oferty usług dla turystów, przede wszystkim noclegowych i żywieniowych [za Kudełko 2013, s. 245]. Ten ostatni element, w połączeniu z pięknem krajobrazu, ciszą i odpowiednimi warunkami do wypoczynku z dala od zgiełku miasta, mogą zostać pogłębione i dodat- kowo wyeksponowane dla turysty w przypadku wzbogacenia gospodarstwa rolnego w wermikulturę. Obszary wiejskie różnią się od siebie naturalną atrakcyjnością turystyczną. Wiel- kie znaczenie ma ogólna infrastruktura. Łatwiej też jest organizować gospodarstwa agroturystyczne w terenach górskich czy podgórskich, na pojezierzach, wybrzeżu mo- rza, dużych terenach zalesionych czy przyrodniczo i kulturalnie cennych i znanych. Znacznie trudniejsze jest przyciągnięcie turystów do miejsc nie posiadających nagro- madzenia naturalnych walorów turystycznych, ale i to jest możliwe, głównie dzięki pomysłowości gospodarzy terenu, wykorzystujących nieraz specyficzne preferencje turystów. Przykładem może być Medynia Głogowska. To miejscowość położona 20 km od Rzeszowa, w Kotlinie Sandomierskiej, w południowej części Płaskowyżu Kol- buszowskiego. Tym, co wyróżnia Medynię spośród innych miejscowości regionu jest jej dziedzictwo kulturowe – tradycje garncarskie. Dziedzictwo Medyni ożyło na nowo, ale oferowane jest w inny sposób i dla odbiorcy o innych potrzebach. Przyjeżdżają tu ci, którzy nie tylko chcą kupić czy obejrzeć produkty rękodzielnicze, ale także ci, któ- rzy sami pragną uczestniczyć we wszystkich etapach ich tworzenia. Takich ośrodków garncarskich jest w Polsce więcej: Czarna Wieś Kościelna, Łążek Garncarski czy Rę- docin. Innymi przykładami przyciągania gości jest organizowanie warsztatów pisania ikon, wyplatania koszy, kowalstwa, tkactwa i innych form rękodzieła artystycznego i nie tylko. Paradoksalnie „mocną stroną” pomysłu może być w pewnych przypadkach nawet brak infrastruktury (np. transportowej), są bowiem tacy, którzy pragną przeby- wać z dala od komunikacji i innych udogodnień cywilizacji. Wermikultura może i po- winna stać się szansą na zainteresowanie części turystów tym nietypowym działaniem i jego produktami. 2. Wermikultura i jej produkty
Termin wermikultura (vermiculture) brzmi co prawda obco w języku polskim, lecz wśród ekologów, biologów i rolników krajów anglo- i niemieckojęzycznych, a także w Czechach, na Słowacji, w Chinach, Szwecji, Indiach czy Hiszpanii jest powszechnie znany [Kostecka 1994, 2000]. Oznacza rozmnażanie i wykorzystywa- nie zagęszczonych populacji dżdżownic w warunkach stworzonych i kontrolowanych przez człowieka (fot. 1). Takie odrębne określenie specyficznej biotechnologii prowa-
Zainteresowanie unieszkodliwianiem odpadów organicznych z udziałem dżdżownic jako sposobem naturalnym a więc prośrodowiskowym, jest większe na świecie niż w Polsce. W wielu badaniach wykazano możliwość wermikompostowania m.in. odpadów z browaru i papierni, odpadów z supermarketów i restauracji, odcho- dów drobiowych, świńskich, bydlęcych, owczych, końskich czy kuchennych. Wermi- kompostowano obornik króliczy, a także resztki pożniwne i odpad popieczarkowy czy osady ściekowe [Kostecka 2000]. Proces wermikompostowania może być prowadzony zarówno w prostych pryz- mach zlokalizowanych bezpośrednio na powierzchni gleby [Gaddie, Douglas 1977], jak i w skomplikowanych bioreaktorach unieszkodliwiających odpady komunalne dużego miasta [ SOVADEC 1994]. Pomiędzy tymi skrajnymi sposobami wermikom- postowania znajduje się wiele pośrednich skal produkcji wermikompostu realizowa- nych w stanowiskach hodowlanych o różnej wielkości i poziomie technologicznym [Edwards, Bohlen 1996; Gaddie, Douglas 1977; Riggle, Holmes 1994]. Najprostsze stanowisko hodowlane to leżąca na ziemi pryzma odpadów o dowolnej długości, przy czym jej szerokość nie powinna przekraczać 2 m, co pozwala na wygodny, obustronny dostęp do stanowiska przy prowadzeniu chowu. Czynniki określające efektywność wermikompostowania podaje np. Poradnik hodowcy dżdżownic [Kostecka 1994]. Skuteczność wermikompostowania odpadów organicznych zależy od stanu populacji dżdżownic, znający ich wymagania hodowca musi kontrolować warunki w stanowisku, tak aby osiągnąć jak największą rozrod- czość, najkorzystniejsze wykluwanie się młodych z kokonów i jak najszybsze osią- ganie przez nie dojrzałości płciowej.
3. Biotechnologia wermikultury i zrównoważona gospodarka odpadami organicznymi
Odpady organiczne na wsi to jednocześnie dobrodziejstwo (alternatywne źródło surowca do wytwarzania nawozów), ale i ogromny problem o oddziaływaniu ekonomicz- nym, środowiskowym i społecznym. Zgodnie z obowiązującym prawem, na składowi- ska odpadów komunalnych dopuszczone zostały poniższe ilości odpadów ulegających biodegradacji:
- w 2010 r. - 75% masy odpadów komunalnych w stosunku do wytworzonych w 1995 r.,
- w 2013 r. - 50% masy odpadów komunalnych w podobnym porównaniu,
- w 2020 r. – 35% masy odpadów komunalnych w stosunku do wytworzonych w 1995 r. [ KPGO 2014]. Oznacza to ogromny wysiłek organizacyjny dla całego społeczeństwa, bo zmusza do organizacji systemu, w którym w 2020 r., 65% produkowanych odpadów organicz- nych musi być segregowane i unieszkodliwiane w sposób nie dopuszczający ich przeka-
282
zywania na składowiska odpadów. Obok wysiłku pojawia się jednak i perspektywa nagro- dy – posiadania nawozów ratujących żyzność polskich gleb bezwzględnie wymagających podniesienia zawartości próchnicy. Ograniczenie składowania frakcji ulegających biodegradacji należy więc obecnie do najważniejszych zadań gospodarki odpadami. Dotyczy to także obszarów wiej- skich, które często stanowią podmiejskie sypialnie i zamiast np. zagospodarowywać odpady kuchenne, skoszoną trawę i inne na miejscu powstawania przez skarmianie zwierzętami hodowlanymi, generują podobnie wysokie objętości komunalnych odpa- dów organicznych co środowiska małych i dużych miast [ KPGO 2014]. Źle składowa- ne albo wyrzucane na dzikie wysypiska, stanowią strefy licznych zagrożeń i obciążeń dla świadczeń ekosystemowych. Bez dalszego rozwoju selektywnego zbierania odpa- dów kuchennych, zielonych, papieru i tektury nie będzie możliwe zmniejszenie ilości składowanych odpadów ulegających biodegradacji w stopniu spełniającym wymagania dyrektywy unijnej [ Dyrektywa UE … ] i polskiej Ustawy o odpadach [ Ustawa o odpa- dach …]. W obszarach wiejskich grupę domowych odpadów ulegających biodegra- dacji powiększają odpady z produkcji roślinnej i zwierzęcej. Wyniki prowadzonych w kraju badań nad przetwarzaniem odpadów w procesach mechaniczno-biologicznych pokazują, że konieczna jest optymalizacja pracy odpowiednich instalacji, gdyż poziom zmniejszenia masy odpadów ulegających biodegradacji na składowiskach jest nieza- dowalający [Szpadt 2015].
Ryc. 1. Źródła odpadów organicznych w gospodarstwie rolnym oraz możliwości ich unieszkodliwienia w wermikulturze Źródło: [Kostecka 2009b].
królicze, drobiowe, łęty ziemniaczane, kukurydziane, a także ścinki traw, liście drzew,
rozdrobnione odpady żywności z gospodarstwa domowego (ryc. 1). Domowe odpady
organiczne są cenne jako źródło wyselekcjonowanego i wolnego od zanieczyszczeń detrytusu.
Za klucz do maksymalnej produktywności wermikompostowania odpadów uważa się ich
rozdrobnienie, natlenienie i odpowiednie uwilgotnienie.
Ciemne strzałki pokazują odpady organiczne stanowiące pokarm dla dżdżownic, jasne strzałki identyfikują możliwości zastosowania produktów wermikultury: wermikompostu (po prawej) i biomasy dżdżownic (po lewej)
dżdżownice wermikompost
Ryc. 1. Źródła odpadów organicznych w gospodarstwie rolnym oraz możliwości ich unieszkodliwienia w wermikulturze Źródło: [Kostecka 2009b].
W gospodarstwach zainteresowanych różnymi odmianami turystyki wiejskiej
wermikultura może sprzyjać uporządkowaniu gospodarki odpadami, może także stanowić
królicze, drobiowe, łęty ziemniaczane, kukurydziane, a także ścinki traw, liście drzew,
rozdrobnione odpady żywności z gospodarstwa domowego (ryc. 1). Domowe odpady
organiczne są cenne jako źródło wyselekcjonowanego i wolnego od zanieczyszczeń detrytusu.
Za klucz do maksymalnej produktywności wermikompostowania odpadów uważa się ich
rozdrobnienie, natlenienie i odpowiednie uwilgotnienie.
Ciemne strzałki pokazują odpady organiczne stanowiące pokarm dla dżdżownic, jasne strzałki identyfikują możliwości zastosowania produktów wermikultury: wermikompostu (po prawej) i biomasy dżdżownic (po lewej)
dżdżownice wermikompost
Ryc. 1. Źródła odpadów organicznych w gospodarstwie rolnym oraz możliwości ich unieszkodliwienia w wermikulturze Źródło: [Kostecka 2009b].
W gospodarstwach zainteresowanych różnymi odmianami turystyki wiejskiej
wermikultura może sprzyjać uporządkowaniu gospodarki odpadami, może także stanowić
thora infestans bulwy występowały sporadycznie, zarówno podczas zbioru ziemnia- ków, jak i po 5 miesiącach przechowywania. Potwierdza to obserwacje Szczech i Brze- skiego [1994], którzy twierdzą, że wermikompost działa jak środek ochrony roślin. W warzywach uprawianych na wermikompoście [Kostecka, Błażej 1997, 2000] określano także zawartość azotanów i metali ciężkich. Płody z wermikompostu miały wyższą wartość pokarmową (zawierały niższe zawartości azotanów i metali ciężkich) w porównaniu do nawożonych mineralnie (tab. 1, 2, 3). Badania nad możliwością sto- sowania różnych form wermikompostu prowadzone są nadal, także w odniesieniu do upraw polowych [Kováčik et al. 2015].
Tabela 1 Wpływ nawożenia* na zawartość azotanów i metali ciężkich w marchwi (mg ·kg -1^ świeżej masy)
Odmiana
Azotany N-NO (^3) Cd Metale ciężkie Pb
wermi-kompost nawożenie mineralne wermi-kompost nawożenie mineralne wermi-kompost nawożenie mineralne Trojka 34 99 0,03 0,05 0,17 0, Nantejska 35 55 0,02 0,05 0,21 0, Carera 26 37 0,03 0,04 0,22 0, Średnia 31.7 63.6 0,026 0,046 0,20 0, NIR (^) 0,05 8 ns 0, *W doświadczeniu poletkowym stosowano nawożenie zlokalizowane, bilansując mineralnie NPK wnoszone w wermikompoście Źródło: [Kostecka, Błażej 2000, zmienione] (tab. 1-3).
Tabela 2 Wpływ nawożenia* na zawartość azotanów i metali ciężkich w pomidorach (mg ·kg -1^ świeżej masy)
Lokali- zacja
Data pomiaru
Azotany N-NO 3 Metale ciężkie Cd Pb wermi- kompost
nawożenie mineralne
wermi- kompost
nawożenie mineralne
wermi- kompost
nawożenie mineralne Słocina 16.07. 49 131 0,027 0,030 0,15 0, 1.08. 20 57 0,029 0,032 0,25 0, 12.08. 19 23 0,015 0,015 0,13 0, 29.08. 16 19 0,023 0,028 0,13 0, Średnia 26 57 0,024 0,026 0,17 0, NIR (^) 0,05 5,0 ns 0,
- W doświadczeniu szklarniowym stosowano nawożenie zlokalizowane, bilansując mineralnie NPK wnoszone w wermikompoście
Tabela 3 Wpływ nawożenia* na zawartość azotanów, azotynów i metali ciężkich w porach i selerach (mg ·kg -1^ świeżej masy)
Roślina Nawożenie N-NO 3 NO 2 Zn Pb Cd Pory Wermikompost 30 0,64 13,2 0,73 0, Odmiana zimowa „Bartek”
Nawożenie mineralne 102 0,70^ 4,8^ 0,86^ 0, Kontrola 41 0,55 12,7 0,97 0, NIR (^) 0,05 9 0,08 2,1 0,10 0, Pory Wermikompost 35 0,64 11,5 0,75 0,
Odmiana letnia „Arkansas”
Nawożenie mineralne 97 0,76^ 6,5^ 0,84^ 0, Kontrola 30 0,58 9,1 0,95 0,
NIR (^) 0,05 15 0,09 1,1 0,08 ns Selery Wermikompost 238 1,29 6,0 0,47 0,
Odmiana „Zefir”
Nawożenie mineralne 336 1,21^ 5,2^ 0,52^ 0, Kontrola 309 1,81 4,3 0,49 0, NIR (^) 0,05 26 0,16 0,7 0,04 0,
- W doświadczeniu poletkowym, nawożenie jak w tab. 1
Wartość pokarmowa biomasy dżdżownic Biomasa worów powłokowo-mięśniowych dżdżownic jest atrakcyjna pokarmowo ze względu na bogactwo takich aminokwasów, jak lizyna, metionina, cystyna, tryptofan i treonina. W gospodarstwach hodujących drób, w okresach długotrwałej suszy oraz z nastaniem chłodów i zimy, możliwości pozyskania biomasy tych bezkręgowców przez ptaki hodowlane na wybiegu są ograniczone. Biomasa dżdżownic uzyskanych z wermi- kultury stanowić może więc wtedy tanie źródło rezerwowego i wartościowego białka. Analizy składu, wartości pokarmowej i witamin w dżdżownicach dokonywało wielu autorów, dowodząc ich atrakcyjność pokarmową dla ryb, drobiu, trzody chlewnej, czy zwierząt w zoo. W Japonii hodowla piskląt na diecie zawierającej dżdżownice E. fetida udowodniła lepszy efekt produkcyjny w porównaniu do grupy żywionej paszą sojowo- rybną. Nad karmieniem broilerów dżdżownicami eksperymentowano także w Australii. Dżdżownice zbierano tam z różnych siedlisk, zalewając je wodą. Wypłoszone w ten sposób osobniki suszono i następnie podawano broilerom. Eksperymentalna grupa przy- bywała na wadze w tym samym tempie co grupa kontrolna, karmiona paszą mięsną. W gospodarstwie ekologicznym, gdzie prowadzona jest hodowla dżdżownic na odpadach organicznych z własnego gospodarstwa, problem kosztów tego dodat-
projektów finansowanych ze środków zewnętrznych. Obecnie fundusze te stanowią najważniejszy element przemian ilościowych i jakościowych w skali lokalnej [Cza- piewski 2013 s. 142]. Fundusze wewnętrzne i środki unijne mają za zadanie wspierać główne kierunki rozwoju obszarów wiejskich, które określono w następujących dokumentach: Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementem prognozy do r. 2020) , Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 i obecnie na 2014-2020 , długofalowej Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020 oraz w opracowaniach Regiony, miasta, obszary wiejskie , Strategia zrównoważonego roz- woju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020. Szanse, które gospodarstwo rolne posiadające wermikulturę może i powin- no wykorzystać pojawiają się wtedy, gdy trendy w otoczeniu działają na korzyść nowego pomysłu rozszerzenia działalności. Niewątpliwie za wykorzystywaniem wermikultury dla działań na rzecz turystyki przemawia rosnące zainteresowanie wypoczynkiem w schludnym, choć być może prostym otoczeniu, ale oferującym żywność wysokiej jakości. Udowodniona naukowo wysoka wartość warzyw z we- rmikompostu oferowana przez rolnika prowadzącego wermikompostowanie, stanowi ogromną szansę na przyjazd rodzin z małymi dziećmi lub turystów zainteresowa- nych zdrowym choć prostym wypoczynkiem na łonie natury (także tzw. turystów weekendowych). Droga do sukcesu wymaga koncentracji na szansach i umiejętności ich wykorzystania. Przeprowadzona poniżej analiza (tab. 4), pozwala zagłębić się w identyfikację faktów, które odpowiednio wyeksponowane powinny wyzwolić chęci użytkowania wermikultury przez rolników, chęć poparcia ich działań przez lokalnych decydentów oraz chęć odwiedzenia gospodarstw posiadających wermikulturę przez turystów. Jak wspomniano, szanse podzielone na płaszczyzny: ekonomiczną, społeczną i ekologicz- ną powinny również zainteresować władze i decydentów, bo widać z nich, że wermi- kultura w obszarach wiejskich może stymulować funkcjonowanie zrównoważonego rozwoju. Podejmując trud organizowania stanowisk chowu dżdżownic i unieszkodliwiania odpadów organicznych w wermikulturze należy sobie jednak także zdawać sprawę z występujących trudności (tab. 5). Ich pokonanie jest możliwe przy odpowiednio opracowanej strategii działania. Wykazane w tabeli bariery mogą po raz kolejny stanąć na drodze do wdrożenia wer- mikultury jako zjawiska wspierającego zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i rozwój gospodarstw przyjmujących turystów. Wśród najpoważniejszych zagrożeń hamujących jej rozpowszechnianie należy wymienić oczekiwania zbyt wysokiego zy- sku oraz wpływ rynku na opłacalność prowadzenia chowu zagęszczonych populacji dżdżownic. Nie bez znaczenia będą również trudności natury organizacyjnej i techno- logicznej rządzące tym procesem.
Tabela 4
Identyfikacja roli kompostowania z udziałem dżdżownic z podziałem na płaszczyzny istotne dla budowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich
Szanse
ekonomiczne społeczne ekologiczne Wermikultura może stanowić uzu- pełnienie dochodów pojedynczych gospodarstw uzyskiwanych z produkcji rolnej, wykorzystując posiadane zabu- dowania i grunty.
Obecność wermikultury w związku z zapotrzebowaniem na różne typy odpadu organicznego sprzyja upo- rządkowaniu i schludności, poprawiają się składniki krajobrazowe otoczenia.
Wermikultura to proekologiczna bio- technologia. Wpisuje się w długoterminową strategię ochrony ekosystemów. Jej obecność w gospodarstwie sprzyja przemyślanej segregacji odpadów, w tym organicznych, co może prze- łożyć się na niższe opłaty za udział w systemie odbioru śmieci. Zmniejsza- nie niezorganizowanego strumienia odpadów organicznych wpisze się w szeroko pojętą profilaktykę zagrożeń środowiska ze strony odpadów orga- nicznych (eutrofizacja) i obniży koszty naprawy środowiska.
Utylizacja odpadów organicznych przez ich wermikompostowanie, tworzy pozytywne nawyki u obywateli i jest działaniem zbieżnym z kon- cepcją zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Sprzyja proekologicznemu nastawie- niu lokalnych społeczności. Może wy- zwolić potrzebę poszukiwania także innych sposobów ochrony środowiska przyrodniczego. Zmniejsza się tym samym zaśmiecenie otoczenia.
Tworzone są warunki do ochrony świadczeń ekosystemów (także ochrony ekosystemów wodnych) m.in. z po- wodu segregacji i pra- widłowego zagospoda- rowywania śmieci.
Obecność wermikultury w gospodar- stwie umożliwia tanią produkcję żyw- ności wysokiej jakości i wykorzystanie jej jako surowca prezentowanego w ofercie żywienia gości w gospodar- stwie. Generuje to potencjalne zyski z tej działalności.
Stosowanie wermikompostów dobrej jakości w uprawie warzyw może przy- czynić się także do poprawy zdrowia mieszkańców wsi, a w związku z tym również komfortu ich życia. Może być nagłośnione wśród turystów i przyczy- nić się do promocji agroturystyki.
Stymulowanie popytu na nawozy ekologicz- ne poprawi jakość i żyzność gleb, umocni świadczenia ekosys- temowe w obszarach wiejskich. Jakość żywności z wermikompostu może pobudzić zmianę nawyków żywieniowych także społeczeń- stwa wiejskiego i przełożyć się na oszczędności ekonomiczne w związku z poprawą jakości zdrowia. Sprzedaż wśród sąsiadów i gości tego nawozu może stanowić źródło dodatkowych dochodów.
Poprawa jakości życia na wsi przez odpowiednie postępowanie z odpa- dami i wyższą jakość produkowanej w gospodarstwie żywności.
Wermikompost ma bogatą mikroflorę i mikrofaunę – może wzbogacić różnorod- ność biologiczną gleb.
Tabela 5 Identyfikacja zagrożeń dla wermikultury z podziałem na płaszczyzny istotne dla budowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich
Zagrożenia ekonomiczne społeczne ekologiczne W przypadku stawiania zysków ekonomicz- nych nad nie do końca wymiernymi zyskami społecznymi i ekologicznymi oraz długo- terminową strategią rozwoju OW istnieje zagrożenie niepowodzenia w tworzeniu systemu wermikultur. Nadal znane są konsekwencje nieuczciwe- go działania firm zaopatrujących hodowców dżdżownic w stada zarodowe w latach 1993-1995. Firmy te nie wywiązały się z umów odbioru wytworzonych produktów (biomasy dżdżownic lub wermikompostu), a zawierając umowy kontraktacyjne zawy- żały wielkość spodziewanych zysków.
Do dzisiaj dają się odczuć konsekwencje zawodu ocze- kiwań wielu osób zwerbo- wanych do sieci hodowców dżdżownic. Nie chcą oni zobaczyć i docenić efektu społeczno-ekologicznego zjawiska wermikomposto- wania.
Zagrożenie niewykorzysta- niem szansy na łatwe odcią- żenie środowiska od presji źle zlokalizowanych odpadów organicznych
Niewystarczająca promocja wermikultury, brak dostępu do informacji i wymiany doświadczeń na temat produkcji i zasto- sowania biomasy dżdżownic i wermi- kompostu może spowodować kolejne zaniechania chowu, a nawet bankructwo istniejących inwestycji.
Przy złej organizacji, może dojść do kolejnego zmar- nowania energii i zapału potencjalnych hodowców.
Brak wsparcia dla niekon- wencjonalnych metod eduka- cji prośrodowiskowej.
Źródło: [Kostecka, Arend 2004 zmienione].
Przeciwdziałanie wspomnianym hamulcom powinno stanowić swego rodzaju wy- zwanie dla liderów lokalnych władz i organizacji gospodarczych i społecznych. Odpo- wiednia akcja marketingowa może bowiem obalić wspomniane hamulce i doprowadzić do pozytywnego trendu i ukształtowania się uwarunkowań sprzyjających generowaniu nie tylko zysków ekonomicznych, ale przede wszystkim społecznych i ekologicznych o dłu- gotrwałym charakterze. Może warto zainwestować czas i siły na zorganizowanie gospodarstw agrotury- stycznych dla wędkarzy, w których (oprócz innych atrakcji) znajdzie się staw przepływo- wy (pstrąg), a także kolejne z wodą przystosowaną do hodowli karpia, jesiotra i innych gatunków, posiadających wermikulturę jako źródło dodatkowej paszy oraz punkt poboru przynęt wędkarskich. Podobnie może być w pobliżu rzek i jezior, gdzie dżdżownice mogą stanowić przynętę nie tylko dla ryb, ale także „przynętę” dla gości – wędkarzy. Obecnie w Internecie można łatwo znaleźć informacje o kilkunastu stanicach wędkarskich, ale nie ma tam jak na razie wzmianki o hodowli i możliwości pozyskiwania dżdżownic.
Innym pomysłem na „turystyczne zastosowanie” wermikultury mogą być tak obecnie modne gospodarstwa oferujące „zdrową” żywność, oczyszczanie organizmu i odchudzanie oparte np. na drobie z wolnego wybiegu, karmionego m.in. dżdżowni- cami. Dla diety korzystne będą także zdrowe warzywa nawożone wermikompostem. Pomysły nasuwają się same, wymagają jednak przemyślenia i współpracy przy ich wprowadzeniu w życie.
Podsumowanie
Trwały i zrównoważony rozwój stanowi osiowe założenie dla planowania roz- woju współczesnej cywilizacji. Konieczne jest stałe dopasowywanie jego założeń do potrzeb rozwoju lokalnych społeczności, korzystanie z odpowiednich instrumentów i przemyślane korygowanie wcześniejszych planów, gdy okaże się, że korzystnie by- łoby je skorygować w związku z np. nowym odkryciem, nową technologią czy inno- wacyjnym sposobem myślenia. Aby tak mogło się dziać, należy najpierw nauczyć obywateli dostrzegania i ko- nieczności analizy trzech płaszczyzn trwałego rozwoju: płaszczyzny ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. Zgodnie z obecnym rozumieniem trwałego i zrównoważo- nego rozwoju są one nierozerwalnie związane i muszą być korygowane i realizowane jednocześnie. W opracowaniu wykazano, że rozmnażanie i wykorzystywanie zagęszczonych populacji dżdżownic w warunkach stworzonych i kontrolowanych przez człowieka może mieć wielokierunkowo pozytywny wpływ na płaszczyznę ekologiczną, ekono- miczną i społeczną zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Ze względu na pro- środowiskowy charakter, opisane działania nadają się szczególnie do zaadoptowania w terenach o słabszym rozwoju cywilizacyjnym a znaczniejszym potencjale świadczeń ekosystemowych, które trzeba pilnie chronić. Gdy gospodarstwa rolne w tych tere- nach zainwestują w rozwój turystyki wiejskiej – mogą dobrze wykorzystać wszystkie opisane atuty wermikultury. Powyższe dane warto przekazać do jednostek doradztwa rolniczego, które dbają o poszerzenie wiedzy fachowej rolników. Ich nawiązująca do podziału administracyj- nego struktura przestrzenna obejmuje cały kraj co stanowi o szansie na przekazywa- nie wielu cennych informacji. Obecnie w każdym województwie działają regionalne ośrodki doradztwa rolniczego (podległe właściwemu wojewodzie) oraz jednostki po- wiatowe, które spełniają trzy podstawowe funkcje: edukacyjną, wdrożeniową oraz informacyjną. Ponieważ przełamywanie często słabego zainteresowania środowiskiem natural- nym oraz braku nawyków proekologicznych w społecznościach wiejskich jest nadal bardzo ważnym zadaniem edukacyjnym, zadaniem doradców rolnych będzie uświado- mienie chętnym do zakładania wermikultury tego, że czasochłonny proces produkcji
Koreleski J., Rys R., Kubicz M., Górska-Matusiak Z., Gawlik Z., 1994, Wartość pokarmowa mączki z dżdżownicy kalifornijskiej w zależności od rodzaju podłoża i temperatury susze- nia. Rocz. Nauk Zoot. 21, 1/2, s. 205-214. Kostecka J., 1994, Poradnik hodowcy dżdżownic. AR, Filia w Rzeszowie, s. 1-40. Kostecka J., 2000, Badania nad wermikompostowaniem odpadów organicznych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, ser. rozprawy 268, s. 1-88. Kostecka J., 2009a, Dekada edukacji dla zrównoważonego rozwoju – wizja, cel, strategia. Prob-Prob- lemy Ekorozwoju, 2, s. 101-106. Kostecka J., 2009b, Selected Aspects of the Significance of Earthworms in the Context of Sustain- able Waste Management, [w:] Contemporary Problems of Management and Environmen- tal Protection. Sevages and Waste Materials in Environment , W. Sądej (red.). Olsztyn, s. 153-170. Kostecka J., Kołodziej M., 1995, Niektóre cechy wermikompostu produkowanego przez dżdżow- nicę kompostową Eisenia fetida (Sav.). Postępy Nauk Rolniczych, 2, s. 35-45. Kostecka J., Błażej J., 1997, Influence of Vermicompost to the Healthiness of Potato’s Tubers. 8th conf. concerned „ Trichoderma spp., other microorganisms and plant extracts in plant diseases control ”, Skierniewice, s. 81-88. Kostecka J., Dejneka A., 1998, Obserwacje nad zachowaniem drobiu podczas dokarmiania dżdżownicami. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, 334, ser. Sesja Naukowa, 58, s. 137-142. Kostecka J., Błażej J., 2000, Growing Plants on Vermicompost as a Way to Produce High Quality Foods. Biuletyn PAN, Biol. Scien., t. 48, 1, s. 1-10. Kostecka J, Arend A., 2004, Rozważania na temat uwarunkowań rozwoju wermikultury w wa- runkach polskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 498, s. 127-134. Kostecka J, Błażej J., Kołodziej M., 1995, Badania wstępne z zastosowaniem wermikompostu w uprawie ziemniaków. Tow. Nauk. w Rzeszowie, ser. Przyr. Podst. Prod. Roln., z. 2, s. 65- 70. Kostecka J., Mroczek J., Garczyńska M., 2010, Szacunek dla pracy rolnika w kontekście potrzeb retardacji zmian przestrzeni w obszarach wiejskich. Biuletyn KPZK PAN, z. 242, s. 133-
Kováčik P., Renčo M., Šimanský V., Hanáčková E., Wiśniowska-Kielian B., 2015, Impact of Vermicompost Extract Application into Soil and on Plant Leaves on Maize Phytomass Formation. Journal of Ecological Engineering. KPGO, 2014, Krajowy Plan Gospodarki Odpadami. Kudełko J., 2013, Uwarunkowania i kierunki rozwoju województw Polski Wschodniej jako regio- nów słabo rozwiniętych. Studia KPZK PAN, t. CLI, Warszawa. Kurek A., 2009, Rolnictwo ekologiczne czy inżynieria genetyczna, [w:] Ekolubelszczyzna XXI wieku. Podnoszenie świadomości o żywności ekologicznej mieszkańców regionu, E. Bojar, K. Pylak (red.). Wyd. Dom Organizatora, Toruń. Mroczek J. R., Kostecka J., 2009, Programy rolnośrodowiskowe jako element zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w województwie podkarpackim. Zesz. Nauk. Poł-Wsch. Oddzia- łu PTIE i PTG w Rzeszowie, 11. s. 177-182. Murawska B., Ralcewicz M., Knapowski T., 1992, Wpływ kompostu z podłoża z hodowli dżdżow- nic na glebę i plon ziemniaków. Mat. Konf. „ Nawozy Organiczne ”, Szczecin, s. 87-192. Riggle D., Holmes H., 1994, New Horizonts for Commercial Vermiculture. Biocycle, Journal of Composting & Recycling, October, s. 58-62.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych. Sadowski W., Nowak A., 1990, Wstępne badania nad zastosowaniem biohumusu w nawożeniu ziemniaków. Mat. Konf. „ Hodowla dżdżownicy kalifornijskiej i wykorzystanie biohumusu w nawożeniu ziemniaka ”, Szczecin, s. 36-40. Sikora J., Wartecka-Ważyńska A., 2013, Wybrane uwarunkowania turystyki wiejskiej. Bogucki Wyd. Naukowe. Sławiński K., Songin H., 2001, Wpływ dawek oraz sposobów stosowania wermikompostu na rozwój i plonowanie grochu. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, 372, 75, s. 57-62. Sołtysiak U. (red.), 1995, Rolnictwo ekologiczne od producenta do konsumenta. Ekoland/ Leben&Umwelt, Warszawa. SOVADEC , 1994, Domestic Refuses: Environmental Problems. Organic Master and the Naturba Process of Vermicomposting. Sovadec Technologies, Montelimar, France. Szczech M., Brzeski M. W., 1994, Wermikompost – nawóz czy biologiczny środek ochrony roślin? Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, 292, 41, s. 77-83. Szpadt R., 2015, Problemy gospodarki odpadami komunalnymi ulegającymi biodegradacji, http:// www.pzits-cedeko.com.pl/referaty/Ryszard_Szpadt.pdf. Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dz.U. 2001 nr 62 poz. 628.
