Pobierz TURYSTYKA WIEJSKA WE FRANCJI A AGROTURYSTYKA I ... i więcej Egzaminy w PDF z Geografia tylko na Docsity!
FLORIAN PLIT
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
TURYSTYKA WIEJSKA WE FRANCJI
A AGROTURYSTYKA I TURYSTYKA WIEJSKA
W REGIONIE ŚWIĘTOKRZYSKIM
– ANALIZA PORÓWNAWCZA
Abstract: Rural Tourism in France vs. Agritourism and Rural Tourism in the Święto- krzyskie Region in Poland – Comparison Analise. The purpose of the article is to compare tourist service in the countryside of Świętokrzyskie Region in Poland and in provincial France (Bourgogne, Auvergne, Midi-Pyrénées; which the author walked across in 2010-2014). These regions share a number of characteristics, such as differentiated natural environments, rich historical heritage, contemporary delays in the economic development. Even the common opi- nions on the inhabitants of these regions tend to be similar. The opportunities for development are sought in the domain of tourism. Both in Świętokrzyskie and in provincial French country- side rural tourism is quite well developed, and the hospitality infrastructure is highly diversified with respect to the quality of services and the levels of prices. The differences consist in, for instance, lower share of the grey economy in France, higher reliability of information in France, availability of information in France at the lodging places of the tourist attractions in the more broadly conceived neighbourhood than in Poland, provision of information on catering during excursions ( e.g. recommended restaurants), as well as a wider spectrum of accompanying events, organised by the communes. On the other hand – it is easier in Poland to rent a bike. Key words: Differences, Massif Central (France), rural tourism, similarities, Świętokrzyskie (Poland).
Wprowadzenie
Francja jest potentatem na światowym rynku turystycznym nie tylko ze względu na Paryż, Alpy i Lazurowe Wybrzeże, najliczniej odwiedzane przez zagranicznych turystów. Kierują się oni także w inne regiony tego kraju, mającego kilkanaście tysięcy zabytkowych zamków, tysiące zabytkowych kościołów i zróżnicowane środowisko
przyrodnicze. Na obszary wiejskie^1 , także te uważne za najbardziej zapadłe, kierują się zwłaszcza turyści brytyjscy, niemieccy i holenderscy, po przecinających Francję szlakach św. Jakuba poruszają się (oprócz przedstawicieli tych trzech nacji) licznie także Belgowie i Polacy. Najliczniejsi są jednak Francuzi, mieszkańcy aglomeracji, którzy wypoczynek na wsi traktują niemal jako rzecz świętą. Turystyka kieruje się na obszary wiejskie wszystkich regionów kraju. Ponieważ walory i baza turystyczna Francji doczekały się wielu opracowań, także w języku polskim (w tym nowa książ- ka [Ptaszyckiej-Jackowskiej 2014], ich opis uznać należy za zbyteczny. Zauważmy jednak, że masowa turystyka na obszarach wiejskich we Francji ma dłuższe tradycje niż w Polsce, jest bardziej rozwinięta, a przy tym funkcjonuje w kraju bogatszym, my zaś mamy nadzieję, że podobny status też osiągniemy. Dlatego też interesujące wydaje się zwrócenie uwagi na niektóre różnice dotyczące zwłaszcza infrastruktury turystycznej na wiejskich terenach obu krajów. Pierwszych porównań autor próbował już przed kilkunastu laty [Plit 2000], natomiast w latach 2010-2014 gromadził kolejne bezpośrednie obserwacje, przemierzając pieszo prowincjonalną Francję: Burgundię, Owernię, Midi-Pyrénées, regiony, które mają wiele cech wspólnych z Ziemią Świę- tokrzyską. Mimo że przez te lata wiele się zmieniło, różnice między obu krajami pozostają podobne.
1. Podobieństwa krain^2 Cała Owernia, większa część Burgundii, ale też północna część regionu Midi- Pyrénées leżą na terenie starego hercyńskiego Masywu Centralnego i jego obrzeży^3. Wprawdzie najwyższe jego partie są trzykrotnie wyższe niż Góry Świętokrzyskie, jednak przeważają obszary krajobrazowo podobne, położone około 300-600 m n.p.m., o zróżnicowanej budowie geologicznej, rzeźbie falistej, poprzecinane licz- nymi głęboko wciętymi dolinami. Ta odległa od mórz kraina odegrała bardzo ważną rolę w dziejach Francji, przez wieki pełniła funkcję obszaru rdzeniowego. Płaskowy- że w sąsiedztwie doliny Allier były najsilniejszym i ostatnim bastionem galijskiego oporu przeciw Rzymianom. Wercyngetoryks uznawany jest za bohatera narodowego (^1) W polskiej terminologii turystycznej mamy wiele sformułowań o zakresach znaczeniowych częściowo nierozłącznych: turystyka wiejska, agroturystyka, turystyka zielona, ekologiczna etc. Termin turystyka na obszarach wiejskich wydaje się najbardziej odpowiedni zważywszy, że w wielu regionach Francji nie mamy typowych wsi, ale rozproszoną zabudowę farmerską. (^2) W porównaniach bardziej szczegółowo omawiane będą przykłady dotyczące Francji. Autor za- kłada, że wiedza o regionie świętokrzyskim jest wystarczająco duża (a przynajmniej taką być powinna). (^3) Północne i zachodnie granice Masywu Centralnego są słabo widoczne w krajobrazie, teren obni- ża się tam stopniowo, dlatego różnie wyznaczane są granice regionu fizycznogeograficznego i podawane odmienne informacje o jego powierzchni: od 80 tys. km^2 do ponad 100 tys. km^2 (w tym przypadku wraz z obrzeżami). Administracyjnie Masyw Centralny należy do następujących regionów: Owernia (Auver- gne, w całości w granicach Masywu), Limousin (większa część regionu w strefie brzeżnej), częściowo: Langwedocja, Burgundia, Midi-Pyrénées, fragment Rodan-Alpy (Rhône-Alpes). Uwagi autora odnoszą się przede wszystkim do Owernii i leżących na terenie Masywu Centralnego części Burgundii i Midi- Pyrénées.
TGV z Paryża do Lyonu zatrzymuje się na jej skraju w Le Creusot, ale stacja ta pełni podobną funkcję, jak Włoszczowa Północ na trasie CMK, zaś do Clermont- Ferrand i Saint-Etienne z Paryża dojechać można tylko „ekspresami regionalnymi” i to wcale nienajkrótszą drogą, niczym dojazd TLK w Warszawy do Kielc. Rela- tywnie gęsta niegdyś sieć połączeń lokalnych w Masywie Centralnym stopniowo podupada, pociągi dowożą jeszcze ludzi do większych miast, ale kursów mamy mało (zwłaszcza w relacjach międzyregionalnych), pociągi jeżdżą powoli, połą- czenia w znacznej mierze realizują kolejowe (SNCF) autokary. W Świętokrzyskim jest, niestety, podobnie. Podobieństwo wyraża się także w tym, że wielu mieszkańców obu krain, zmę- czonych trudną sytuacją ekonomiczną, codzienną walką o byt, niedostatkiem miejsc pracy widzi rozwiązanie w emigracji. Opuszczone, popadające w ruinę domy, zaro- śnięte tory kolejowe i perony, las wkraczający na pola (w obu regionach) i na pastwi- ska (gł. w Masywie Centralnym) w obu krainach są powszednimi widokami. Jednak i na Ziemi Świętokrzyskiej i w Masywie Centralnym nie brakuje ludzi, którzy per- spektyw rozwoju upatrują w turystyce, przede wszystkim w rozproszonej turystyce kierującej się na obszary wiejskie, wykorzystującej walory historyczne, kulturowe (w tym folklor), przyrodnicze (w obu krainach mamy parki narodowe: Świętokrzyski i Sewennów – Parc National des Cévennes, w Górach Świętokrzyskich parki kra- jobrazowe, w Masywie Centralnym będące ich odpowiednikiem parki regionalne). Stawianie na turystykę zostało zapisane w setkach strategii, planów regionalnego i lo- kalnego rozwoju itd.
2. Odmienność krain Podstawowa różnica nie wynika z tego, że Masyw Centralny jest większy, wyż- szy, ani też z tego, że Francja jest krajem bardziej zamożnym niż Polska. Porówny- wane krainy są na różnych etapach przemian demograficznych. Upraszczając: Ziemia Świętokrzyska się wyludnia, Masyw Centralny już się wyludnił. Ziemię Świętokrzyską, od wieków a jeszcze do niedawna, cechowała duża pręż- ność demograficzna, panowało przeludnienie agrarne. Tylko częściowym rozwiąza- niem problemu było szukanie pracy w zakładach Zagłębia Staropolskiego, a później Centralnego Okręgu Przemysłowego. Emigrowano znacznie dalej, lecz mimo to nie- mal do połowy XX w. liczba mieszkańców i gęstość zaludnienia wzrastały. Zmniejsze- nie zaludnienia przyniosła eksterminacja Żydów w czasie II wojny światowej, a potem strumień osiedleńczy, który skierował się na Ziemie Odzyskane. Od tego czasu Świę- tokrzyskie pozostaje „zagłębiem emigracyjnym”, ludzie wyjeżdżali do Warszawy, na Śląsk i do Zagłębia, do Łodzi, ostatnio coraz częściej zagranicę. Powojenny boom demograficzny spowodował jednak, że przez wiele lat liczba mieszkańców zmieniała się nieznacznie, dopiero ostatnio coraz wyraźniej widać tendencję spadkową. W 2014
r. woj. świętokrzyskie (11 710 km^2 ) liczyło 1265 tys. mieszkańców, a gęstość zalud- nienia wynosiła 108 osób/km^2. Wysoki przyrost naturalny cechował też mieszkańców przeludnionego Masy- wu Centralnego. Tylko dzięki niemu szybko zniwelowane zostały straty poniesione w czasie rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich. Przykładowo, chociaż przez cały wiek XIX trwała emigracja, głównie do Paryża i okolic, to aż do 1886 r. liczba mieszkańców Owernii (26 tys. km^2 ) wzrastała, coraz wolniej. W 1886 r. zamieszki- wało ją 1 547 600 osób, gęstość zaludnienia wynosiła ok. 60 osób/km i była wtedy taka sama, jak w całej Francji. Systematyczny spadek utrzymywał się aż do 1954 r. (1250 tys. mieszk.), potem (do 1982 r.) nastąpił wzrost, ponowny spadek trwał do 1999 r. i znów nastał wzrost. W 2012 r. Owernia liczyła 1353 tys. mieszkańców, ale gęstość zaludnienia (51 osób/km^2 ) przeszło dwukrotnie ustępowała średniej francu- skiej. Udział regionu w zaludnieniu kraju zmalał z 4,5% w 1801 r. do 2% obecnie. Negatywne procesy demograficzne nie wszędzie jednak zostały przezwyciężone. Cantal, najwyżej położony departament Owernii, zaczął się wyludniać już w począt- kach XIX w. Wyludnia się on nadal i to na tyle silnie, że procesowi temu poświę- cono nie tylko artykuły naukowe, ale i hasła w Wikipedii [ Démographie du Cantal 2013]. Cantal w latach 1999-2007 utracił 2000 mieszkańców netto, przy czym tempo wyludniania wielu gmin, nawet dużych gmin miejskich, było bardzo szybkie (Au- rillac -5,3%, Murat -4,6%). Ten departament, wielkości połowy woj. świętokrzy- skiego (5756 km^2 ), w 1820 r. liczył 252 tys. mieszkańców, a dziś tylko 148 tys. mieszkańców, zaś jego gęstość zaludnienia to ledwie 25 osób /km^2 , podczas gdy jeszcze w 1968 było to 29,6 [ Auvergne, histoire d’un … 2014; Waszak 2014]. Przy- rost naturalny jest w Cantal zdecydowanie ujemny, czemu trudno się dziwić, skoro ludność bardzo znacznie się postarzała (blisko 2% kobiet w wieku 90+!). Jeszcze bardziej wyludniły się wapienne płaskowyże Causse w departamentach Lozère, Tarn i Aveyron. Proces ten zwrócił uwagę nawet badaczy w Polsce, bowiem pisał o tym już Zaborski [1930], podając przykład gmin Hures i La Parade w Lozère. Pierwsza z nich liczyła 501 mieszkańców w 1856 r., a tylko 150 w 1926, druga odpowiednio 426 i 258. Obie te gminy połączono w 1971 r., a w 2012 liczyły łącznie 257 osób i to tylko dlatego, że od końca lat 60. XX w. zaczęli napływać nowi mieszkańcy, bowiem w 1975 r. było ich tylko 157^4. Paradoksalnie, te zmiany demograficzne nie są całkowicie negatywne dla tury- styki. Zmniejszaniu się liczby mieszkańców towarzyszy poprawa warunków miesz- kaniowych, w Masywie Centralnym w każdym niemal domu stoją puste pokoje. W krainie, gdzie od wieków budowano z kamienia i budowle niszczeją wolniej niż drewniane, mamy dziś bardzo wiele niezamieszkanych budynków, całych gospodarstw, które relatywnie łatwo zaadaptować na potrzeby turystyki. (^4) Archives départamentales , 2015, http://archives.lozere.fr/archive/commune-hures-la-parade, do- stęp 2015/012/26 oraz Hures-la-Parade , 2015, http://fr.wikipedia.org/wiki/Hures-la-Parade 2015, dostęp 2015/01/26.
emeryta (częściej kobiety niż mężczyzny; mogą to być rolnicy emeryci, bowiem wielu rolników francuskich przechodzi na emeryturę, a gospodarstwo oddaje w dzierżawę), ale także u przedstawicieli innych zawodów, np. nauczycieli i artystów. Poziom świadczonych usług jest bardziej zróżnicowany niż w Polsce. Istnieją obiekty o bardzo wysokim standardzie, ale jest ich relatywnie mało i znajdują się głównie w modnych kurortach (np. okolice Vichy), lub też są to obiekty wąskowy- specjalizowane (w bardzo niewielkiej wsi natrafiliśmy na hotel, w którym osoby po operacji plastycznej czekały, aż znów będą mogły pojawić się na salonach). Prze- ważają obiekty nastawione na masowego, niezbyt zamożnego turystę. Dwuosobowy pokój gościnny ( chambre d’hote ), z łazienką, telewizorem, telefonem i dostępem do Internetu i obowiązkowo ze śniadaniem kosztuje zwykle 25-60 euro od osoby. Czę- sto jest to pokój, który służy nie tylko turystom, ale np. zatrzymuje się w nim córka, gdy z Paryża przyjeżdża na święta. Pokój taki obstawiony jest obrazkami, figurkami, zdjęciami rodzinnymi i innymi bibelotami. Znacznie niższy standard, ale i niższe ceny (5-15 euro od osoby) oferują schro- niska ( gîtes d’étape ), bardzo powszechne także i na nizinach. Nocujemy tam zazwy- czaj na łóżkach piętrowych (sale 4-8 osobowe, rzadko dwuosobowe), z 1-2 czystymi łazienkami na korytarzu, dostępem do kuchni, możliwością prania i suszenia ubrań. Można też znaleźć takie oferty, jak nocleg w stojącej na polu przyczepie kampingo- wej, z bieżącą wodą i toaletą na zewnątrz.
4. Turystyka na obszarach wiejskich we Francji i w Polsce – różnice Rozmaitość ofert turystycznych przedstawianych turyście wybierającemu się na tereny wiejskie, tak we Francji jak i w Polsce, wydaje się tak duża, że powinna wykluczać wszelkie porównania między krajami. Osoby o różnych zainteresowaniach, wymaganiach i możliwościach finansowych (ceny usług we Francji i w Polsce są w pełni porównywalne, gdy odniesiemy je do zarobków w danym kraju) powinny móc zaspokoić swoje oczekiwania. Można jednak wskazać kilka cech, które znacznie odróżniają te dwa kraje. Dostępność i rzetelność informacji. Nie wydaje się, aby istniały istotne różnice między Francją a Polską, gdy w sieci, przewodnikach turystycznych, folderach itp. szukamy informacji, gdzie są miejsca noclegowe. Jednak, jak już wspomniano, sieć punktów informacji turystycznej jest we Francji znacznie gęstsza, godziny ich pracy dostosowane do potrzeb turystów, a obsługa chyba bardziej życzliwa (np. wielokrot- nie, gdy prosiliśmy tam o załatwienie nam noclegu, personel telefonował w kilka miejsc, umawiał nas, zaopatrywał we wskazówki, jak dojść, a nawet zatrzymywał kogoś na uliczce i prosił o zaprowadzenie). Być może ta postawa wynika z tego, że punkty informacji turystycznej prowadzone są przez samorządy lokalne. Mankamen-
tem jest natomiast to, że choć można w nich uzyskać bardzo różnorodne informacje, to tylko dotyczące niewielkiego obszaru, zwykle kantonu (jednostki wielkości naszej gminy). Przy przekraczaniu granic kantonów, a zwłaszcza departamentów, przestrzen- na luka informacyjna staje się bardzo dotkliwa. Bardzo przydatnym źródłem informa- cji są natomiast schematyczne plany wsi i mapy najbliższej okolicy umieszczone na tablicach. Znajdziemy je w większości miejscowości, także w tych nie leżących na szlakach. Informacje turystyczne, zwłaszcza o możliwościach noclegu, znajdziemy też przy szosach, na szlakach turystycznych pieszych i rowerowych^7. Trzeba jednak przyznać, że we Francji informacje są znacznie konkretniejsze i rzetelniejsze niż w Polsce. Strony internetowe poświęcone agroturystyce w regionie świętokrzyskim, a także strony poszczególnych gospodarstw, obfitują w stwierdzenia typu: cisza, spokój, oaza spokoju, zieleń, z dala od hałasu, dziewicza przyroda, łono natury, unikatowe i przepiękne krajobrazy, w pobliżu źródełko dostępne dla każde- go, niezapomniane widoki, wyśmienita kuchnia, każdy zaspokoi swoje oczekiwania, czysta rzeka itd. Są to sformułowania bardzo ogólnikowe, mało konkretne i na ogół w żaden sposób nie informujące o specyfice obiektu i regionu. Znamienne np., że autor tekstu na tych stronach promocyjnych nie znalazł informacji o tym, na czym ma ta wyjątkowość krajobrazów polegać, choć można było napisać np. o (zanikającym) wstęgowym układzie pól, po części odzwierciedlającym dawny układ łanowy. Tury- sta coraz częściej w ogóle na takie ogólniki nie zwraca uwagi. W naszym regionie równie atrakcyjnie, a zarazem mało konkretnie przedstawiane są często warunki noc- legu, informacja o ogrodzie czy placyku zabaw dla dzieci. Natomiast osoby oferujące usługi turystyczne we Francji doskonale już wiedzą, że nic nie szkodzi tak bardzo, jak oferowanie czegoś, co nie zostanie zrealizowane. Skuszony ofertą turysta może przyjechać, zjeść lub zanocować, ale zawiedziony natychmiast zamieści negatywny komentarz w sieci, który zniechęci innych. Oferta powinna być tak skonstruowana, aby późniejszy komentarz w sieci świadczył, że turysta znalazł więcej niż oczekiwał. Informacja o okolicy. Mimo ogromnej rozmaitości treści i form informowania w obu krajach, dostrzec można wyraźne różnice, niestety – na ogół na korzyść Francji. Część gospodarstw agroturystycznych w Górach Świętokrzyskich w ogóle nie informuje o walorach turystycznych okolicy, wystarczyć mają cisza, spokój i dziewi- cza przyroda. Podobnie we Francji w Masywie Centralnym – w Internecie nie znaj- dziemy informacji o okolicy wielu chambres d’hotes w Masywie Centralnym. Jeśli już jednak tę informację mamy, to we Francji jest ona zwykle pełniejsza, mamy linki do stron poświęconych atrakcjom pobliskich miejscowości. Na Ziemi Świętokrzyskiej mamy zwykle dość dokładną informację o okolicy dostępnej w ramach spacerów, wymienione kąpieliska i wyciągi narciarskie, na ogół także hasłowe wymienienie kil- ku miejscowości na terenie województwa: zamek w Chęcinach, muzeum w Tokarni, (^7) Jeszcze parę lat temu brak umieszczonych przy trasach samochodowych informacji o gospodar- stwach agroturystycznych był w Polsce bardzo dotkliwy. Dziś nie ustępujemy pod tym względem Francji, natomiast w przypadku tras rowerowych różnica jest bardzo duża.
cykli, dożynki, święto winobrania, opróżnianie kadzi w tłoczni wina przed nowym zbiorem, ślub trzech par na ryneczku, impreza balonowa, nocny bieg z lampionami, składkowa kolacja parafialna, zawody dwóch wsi w grze w bule, pokazy sztucznych ogni, przebieranie się w średniowieczne stroje i pobór myta na moście oraz wiele, wiele innych. Zapraszani są, oczywiście, wszyscy, a przede wszystkim turyści, którzy chętnie włączają się do zabawy. Imprezy robione są bardzo skromnymi środkami, ale informacje o nich znajdziemy w Internecie, na banerach, słupach ogłoszeniowych, kartkach przypiętych do drzew itd. O tym, jak wielkie znaczenie mogą mieć tego typu imprezy, świadczy najlepiej przykład Beaujolais. Pierwotnie lokalna zabawa towarzy- sząca próbowaniu młodego wina stała się dziś popularną na całym świecie. Ludzie ku- pują Beaujolais nouveau ( primeur ), zatem to młode i cierpkie wino, w gruncie rzeczy kiepskiej jakości produkt regionalny, sprzedaje się wspaniale. Ponadto, popularność beaujolais skłania wielu turystów do odwiedzenia tego peryferyjnego i w sumie raczej średnio atrakcyjnego regionu Burgundii na obrzeżach Masywu Centralnego^8. Oczywiście, wiele imprez masowych organizowanych jest i na Ziemi Święto- krzyskiej. Niektóre zyskały rozgłos przekraczający granice państwa (np. Dymarki). Jednak imprez takich mamy jakościowo mniej, zwłaszcza organizowanych na po- ziomie lokalnym. Wydaje się, że wiele jeszcze możemy nauczyć się od Francuzów, jeśli chodzi o promocję, spontaniczność zabawy i koordynację działań na szczeblu lokalnym. Znakowane szlaki turystyczne. Ich sieć we Francji istotnie różni się od pol- skiej. Podstawę stanowią tam przecinające obszary wiejskie szlaki bardzo długie (np. rowerowy Atlantyk – Morze Czarne, kilkusetkilometrowe piesze grandes randonnées
- „długie wyprawy”, szlaki św. Jakuba), na których spotkać można naprawdę licznych turystów. Natomiast we Francji bardzo niewiele mamy, tak licznych w Polsce, zna- kowanych szlaków turystycznych o długości kilkunastu-kilkudziesięciu kilometrów, wprawdzie bardzo atrakcyjnych, ale prowadzących znikąd do nikąd. Jednak w miej- scowościach, gdzie mamy chociaż parę miejsc noclegowych, chociaż nastawioną na obsługę turystów restaurację, popularne są kilku-, wyjątkowo zaś kilkunastokilome- trowej długości znakowane trasy spacerowe. Wytyczone są przez samorząd lokalny, zaczynają się w ważnym miejscu (merostwo, kościół, biuro informacji turystycznej, pomnik poległych), często są szlakami okrężnymi. Turysta przybywający do wsi ma zatem zwykle 3-4 takie propozycje, szlaki przedstawione są na wiszącej we wsi mapie, a o ich walorach i stopniu trudności można dowiedzieć się w biurze informacji tury- stycznej, lub w merostwie (u sołtysa?), tam też można umówić przewodnika, którym będzie jeden z mieszkańców wsi. Na szlakach tych znajdziemy zwykle drobną infra- strukturę turystyczną: dwie, trzy ławeczki w miejscach widokowych, daszek z ławami, gdzie można zjeść kanapki, czasem ujęcie wody. (^8) O wielkiej skuteczności reklamy świadczy także przykład Gavaudin koło Fumel na obrzeżach Masywu Centralnego w departamencie Lot-et-Garonne. Nie ma tam w zasadzie żadnych istotnych wa- lorów turystycznych, ale został on wypromowany, także za granicą, jako „typowa prowincja francuska”. Do Gavaudin przybywają turyści m.in. z Holandii [patrz Plit 2000].
Dostęp do infrastruktury domowej. Wypożyczanie sprzętu. Pod tym wzglę- dem polskie gospodarstwa agroturystyczne prezentują się dużo korzystniej. Na ogół bez kłopotów skorzystać można u nas z kuchni, wypożyczyć garnek, by smażyć kon- fitury, podsuszyć grzyby. Często jest osobna letnia kuchnia udostępniana turystom lub też tylko dla nich przeznaczona. We Francji kuchnia dostępna jest zawsze tylko w schroniskach ( gîtes d’étape ), natomiast w przypadku chambres d’hotes dostęp do niej należy do rzadkości. Oczywiście, w dużej mierze odzwierciedla to mniejsze zapo- trzebowanie na korzystanie z kuchni we Francji, gdzie zbieranie grzybów jest znacznie mniej rozpowszechnione, a w czasie urlopu ludzie nie chcą gotować. W gospodar- stwach agroturystycznych na Ziemi Świętokrzyskiej zwykle znajdziemy wytyczone miejsce na ognisko, często przygotowane gałęzie i chrust. We Francji należy to do rzadkości. Warto zauważyć, że odwiedzający Polskę Francuzi są zwykle oczarowani możliwością spędzenia wieczoru przy ognisku. Wypoczywając na wsi francuskiej, mamy zwykle tylko możliwość skorzystania z grilla, czasem z kominka. Znacznie lepiej przedstawia się też w Polsce możliwość wypożyczenia sprzętu turystycznego. W wielu gospodarstwach agroturystycznych wypożyczyć można np. rowery, a we Francji jest to sytuacja wyjątkowa. Turyści przywożą swój własny sprzęt lub też korzystają z usług wypożyczalni^9. Kosze piknikowe. Jest to usługa we Francji bardzo powszechna. Wyruszając rano na wycieczkę, wszystko jedno – pieszą, rowerową czy też samochodową, zabie- ramy ze sobą suchy prowiant zapakowany do specjalnego koszyka (stąd nazwa panier de repas ) lub innego pojemnika. Poprzedniego dnia wieczorem musimy jedynie złożyć zamówienie, przedstawić nasze życzenia względem menu, zadeklarować, czy chcemy otrzymać wino i – oczywiście – zapłacić. Ceny nie są wygórowane i można sobie wyobrazić, że wielu turystów w Polsce byłoby taką ofertą zainteresowanych. Zresztą, w ograniczonym zakresie, istnieje ona i u nas. Zakończenie Turystyka, chociaż bardziej rozwinięta niż w Polsce, nie zapobiegła wyludnianiu się obszarów wiejskich ani w Masywie Centralnym, ani w innych regionach Francji. Nie ma więc podstaw, by się łudzić, że powstrzyma ona wyludnianie się wsi święto- krzyskiej. Jednak we Francji stała się ona w wielu miejscach lokalnym czynnikiem zapobiegającym degradacji, a nawet stymulującym rozwój. Z wielu obserwacji po- czynionych we Francji możemy zapewne skorzystać także i w Polsce. Dotyczy to przede wszystkim rzetelności informacji, zakresu informacji o regionie, znakowania lokalnych szlaków turystyczno-spacerowych, a także większej współpracy między podmiotami obsługującymi turystów. Obserwując turystykę na wsi francuskiej, można (^9) To samo dotyczy niewielkiego sprzętu pływającego (kajaki, małe łódki, pontony). We Francji trzeba albo przywieźć je ze sobą, albo wypożyczyć w ośrodku sportów wodnych.
