TWÓRCZOŚĆ ELIZY ORZESZKOWEJ W SYNTEZACH, Schematy z Historia

Pobierz TWÓRCZOŚĆ ELIZY ORZESZKOWEJ W SYNTEZACH i więcej Schematy w PDF z Historia tylko na Docsity!

Urszula Kowalczuk Uniwersytet Warszawski

T WÓRC Z O Ś Ć E L I Z Y OR Z E S Z KOW E J

W SY N T E Z AC H H I STORYC Z NOL I T E R AC K IC H

BA DAC Z Y Z J E J P OKOL E N IA

Pytanie o przedstawianie twórczości Elizy Orzeszkowej w syntezach hi- storycznoliterackich tworzonych przez badaczy z jej pokolenia nie jest bynaj- mniej pretekstowe. Wiąże się ono ściśle z jednym z najważniejszych zagadnień, z którym starali się poradzić sobie historycy literatury polskiej drugiej połowy XIX wieku, kiedy historia literatury kształtowała się jako dyscyplina naukowa. Szczególnym wyzwaniem dla nich stała się potrzeba opisania dziejów współ- czesnych zjawisk literackich, co stawiało ich w sytuacji poznawczego para- doksu, a zarazem mobilizowało do wysiłku ustalania relacji między krytyką literacką a refleksją historycznoliteracką^1. Oznaczało to także podjęcie trudu wyznaczania hierarchii pisarzy współczesnych wtedy, kiedy nie można jesz- cze było patrzeć na ich dokonania z oddalenia, a ponadto w momencie, kiedy syntetyczne spojrzenie na ich twórczość nie było możliwe przede wszystkim z tego względu, że wciąż była ona dziełem w toku. Ambicja całościowego opisu dokonań pokolenia aktywnego po powstaniu styczniowym musiała być zatem zaspokajana na podstawie rozpoznań fragmentarycznych i czynionych bez ko- niecznego dla takich ujęć dystansu. Lektura prac badaczy, których namysł nad możliwościami syntetycznego opisywania literatury formował się w drugiej połowie XIX wieku, pokazuje, że poziom trudności ich zadania był bardzo różny w zależności od przed- stawianego autora. Bezwzględnie najłatwiej, wobec ogromnej poczytności, (^1) Wiele argumentów, potwierdzających znaczenie tych kwestii, przynoszą artykuły zgroma- dzone w tomie Historie literatury polskiej 1864–1914, red. naukowa U. Kowalczuk, Ł. Książyk, Warszawa 2015.

400 U R S Z U L A KOWA L C Z U K przychodziła wszystkim wysoka waloryzacja twórczości Henryka Sienkiewi- cza, a znacznie bardziej skomplikowane było charakteryzowanie i sytuowa- nie wobec siebie pisarstwa Bolesława Prusa, Aleksandra Świętochowskiego czy Elizy Orzeszkowej. W przypadku autorki Nad Niemnem historycznoli- teracka idea zintegrowanego opisu działalności „pozytywistów” dość długo nie sprzyjała dostrzeżeniu specyfiki jej sytuacji w obrębie „pokolenia Szkoły Głównej”^2. Jako kobieta nie mogła być przecież wychowanką warszawskiej wszechnicy, a jako grodnianka propagowała jej idee w warunkach prowincji^3 pod wieloma względami różnych od tych, które oferowała stolica Królestwa Polskiego^4. Warto, jak sądzę, przyjrzeć się, jaką problematyzację jej twórczości za- proponowali w swoich syntezach historycznoliterackich trzej najwybitniejsi badacze drugiej połowy XIX wieku, którzy – choć dysponujący różnym zaple- czem ideowym – mogą być zaliczani do jej pokolenia. Orzeszkową (rocznik

1841. dzieli kilkuletnia różnica wieku od autorów, których prace będą przed- miotem tego artykułu – Stanisława Tarnowskiego (ur. 1837), Bronisława Chle- bowskiego (ur. 1846) i Piotra Chmielowskiego (ur. 1848). Pierwszy i ostatni z wymienionych badaczy to, jak wiadomo, autorzy najważniejszych Historii literatury polskiej, opublikowanych na przełomie XIX i XX wieku^5. Bronisław Chlebowski swoją Literaturę polską 1795–1905 jako główny wyraz życia naro- du po utracie niepodległości napisał dopiero tuż przed pierwszą wojną świato- wą, a wydana ona została pośmiertnie w 1923 roku^6. (^2) Odwołuję się tu oczywiście do tytułowej formuły Stanisława Fity, Pokolenie Szkoły Głów- nej, Warszawa 1980. (^3) O wariantach doświadczenia prowincji w drugiej połowie XIX wieku zob. A. Janicka, Tra- dycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności. Pozytywizm i „obrzeża”, Białystok 2015, s. 296-310. (^4) Na temat miejsca Orzeszkowej w obrębie niejednorodnej formacji pozytywistycznej zob. M. Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1965, s. 88-151. Andrzej Ro- manowski ujmuje kwestię jasno: „W znaczeniu, w jakim mówi się o pozytywizmie warszaw- skim, czy nawet galicyjskim, pozytywizm na Liwie lat 1864–1904 nie istniał”. A. Romanowski, Pozytywizm na Litwie. Polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864–1904, Kraków 2003, s. 15. Dla „litewskiej odmiany pracy organicznej” (A. Ro- manowski, dz. cyt., s. 16), którą uprawiała Orzeszkowa, trzeba było zatem znaleźć odpowied- nie kryteria opisu. Nie było to dla współczesnych jej historyków literatury bynajmniej łatwe. (^5) P. Chmielowski, Historia literatury polskiej, z przedmową B. Chlebowskiego, t. 1-6, Warsza- wa 1899–1900; S. Tarnowski, Historia literatury polskiej, t. 1, wiek XVI; t. 2, wiek XVII; t. 3, wiek XVIII; t. 4, wiek XIX (1800–1830); t. 5, wiek XIX (1831–1850), Kraków 1900; t. 6, cz. 1, wiek XIX (1850–1863), Kraków 1905; t. 6, cz. 2, wiek XIX (1863–1900), Kraków 1907. (^6) B. Chlebowski, Literatura polska 1795–1905 jako główny wyraz życia narodu po utracie nie- podległości, z rękopisu wydał i przedmową poprzedził M. Kridl, Lwów – Warszawa – Kraków

1923. Cytaty oznaczam w tekście głównym, numer strony poprzedzając literami CH.

402 U R S Z U L A KOWA L C Z U K Wrażliwość społeczna jest głównym kryterium oceny dokonań pisarki bez względu na temat dzieła, dlatego do wymienionego powyżej ciągu utwo- rów z taką samą łatwością dopisuje badacz Niziny i Dziurdziów, jak i Meira Ezofowicza, Mirtalę czy Pieśń przerwaną. To lektura tego ostatniego tekstu przynosi próbę charakterystyki właściwej pisarstwu Orzeszkowej „dążności”: Dążność tę można w ogólności wyrazić zdaniem, że niezadowolenia, smutki, pe- symizmy i melancholie znajdują ukojenie swoje w podzielaniu smutków i cierpień cudzych, w spójni łączącej jednostkę z ogółem, w poświęceniu małych, poziomych przyjemności i upodobań dla spełnienia podniosłego obowiązku, w chęci przynie- sienia innym choć odrobiny radości, w staraniu o ulżenie, choćby w małej mierze, brzemienia, które ludzie dźwigać muszą. Dostojewski i Tołstoj oddziałali na niektóre jej poglądy, a po części i na sposób pisania (C, 251). Ostatnie zdanie przytoczonego cytatu zamyka w syntezie Chmielowskiego fragment poświęcony Orzeszkowej. Zestawienie z Dostojewskim i Tołstojem można by odczytywać jako próbę usytuowania jej wśród najwybitniejszych ówczesnych pisarzy europejskich (nawiasem mówiąc, trudno przesądzić, ja- kie znaczenie miało wskazanie w tym miejscu na pisarzy rosyjskich). Jest to jednak zabieg tyleż nobilitujący, ile mało znaczący, bo charakterystyka twór- czości Orzeszkowej jest zbyt pobieżna, by można z niej wyczytać, jak należa- łoby rozumieć sugerowane powinowactwa. Ponadto to pozorne wyróżnienie talentu Orzeszkowej poprzez podobieństwo z uznanymi pisarzami jest jedynie powtórzeniem ogólnej uwagi, którą sformułował historyk wcześniej, kreśląc znamienne rysy polskiego ówczesnego piśmiennictwa i jego europejskie kon- teksty (C, 202). Jest to zatem kolejny gest nastawiony nie tyle na indywiduali- zację dokonań pisarki, ile na potwierdzenie jej reprezentatywności w obrębie oferty czytelniczej jej czasów. Narracja Chmielowskiego układa się w ten sposób, że autorka Nad Nie- mnem ma silną pozycję w pokoleniowej wspólnocie przede wszystkim jako specjalistka od społecznej empatii, będącej podstawą etycznego przesłania. To rozpoznanie niewątpliwie trafne, ale i niewystarczające, żeby nie powiedzieć – nieprawdziwe. Dziwi to u autora, który był tak dobrym krytykiem twórczości współczesnej. Można odnieść wrażenie, że ceną za spójność historycznoliterac- kiego wywodu były nie tylko skróty, ale i uproszczenia. Dlatego w jego ujęciu Orzeszkowa to autorka doceniona i ważna, w gruncie rzeczy jednak mało cie- kawa i łatwo dająca się zamknąć w wyrazistą, ale ciasną ramę, w której ważna jest przynależność do danego pokolenia, a bardziej jeszcze – egzemplaryczność wobec estetycznych i ideowych tendencji swoich czasów. Zgodne to jest ze strukturą kompozycyjną syntezy Chmielowskiego, w której twórczość pisarki

T WÓ R C Z O ł E L I Z Y O R Z E S Z KOW E J W ą S Y N T E Z AC H H I S T O RYC Z N O L I T E R AC K I C H … 403 scharakteryzowana została we fragmencie zatytułowanym Doba druga. Spotę- gowanie dążności społecznych, mieszczącym się w części Okres V (od r. 1864). Czasy pozytywizmu filozoficznego i realizmu estetycznego. Poetyka niemalże encyklopedycznego skrótu, która rządzi tym fragmentem, powoduje, że za- mieszczone w nim informacje o autorce są skromniejsze niż w Zarysie literatury polskiej z ostatnich lat szesnastu, pierwszej, jak już wspominałam, próbie synte- tyzowania literatury współczesnej, podjętej przez Chmielowskiego^9. Istotę róż- nicy można z łatwością dostrzec, gdy przypomni się ten fragment z Zarysu…: Na czele powieściopisarzów, którzy działalność swoją rozpoczęli po roku 1864, postawić należy bez wątpienia Elizę Orzeszkową. Po kilku latach milczenia, odezwał się z Litwy głos świeży, który zaraz, przy pierwszym zaprodukowaniu się, zwiastował umysł poważny, głęboko kwestiami naukowymi i społecznymi zajęty, stanowczo na stronę postępu przechylający się^10. Tu, jak widać, Orzeszkowa nie tylko sytuowana jest najwyżej w pisarskiej hierarchii, lecz także włączana w adekwatny geograficznie i kulturowo kon- tekst litewski. Słowa „Litwa” próżno szukać w poświęconych pisarce uwagach w Historii literatury polskiej, gdzie wydaje się ona typową przedstawicielką^11 pozytywizmu warszawskiego….^12 3. Schemat pokoleniowej, ideowej i artystycznej przynależności określa też historycznoliteracką narrację Tarnowskiego o pisarce. Trzeba jednak przyznać, że krakowski badacz jest uważniejszym jej czytelnikiem niż Chmielowski, co przekłada się nie tylko na większą ilość stron poświęconych napisanym przez nią utworom, lecz także na dogłębniejszą (choć wciąż ograniczoną poetyką (^9) Jeśli chodzi o refleksję na temat twórczości Orzeszkowej, to bogatsze pod względem in- formacyjnym i problemowym niż Historia literatury polskiej są także wszystkie kolejne edycje Zarysu Chmielowskiego. (^10) P. Chmielowski, Zarys literatury polskiej z ostatnich lat szesnastu, Wilno 1881, s. 138. (^11) Można by w tym widzieć następstwo cenionej przez Chmielowskiego metody przedmio- towej i specyficznego pojmowania obiektywizmu. Zob. A. Makowski, Metoda krytycznoliterac- ka Piotra Chmielowskiego, Warszawa 2001, s. 40-52, 156-174. (^12) Jedyny podział geograficzny, który ma w narracji Chmielowskiego znaczenie, jest opar- ty na opozycji Warszawa–Kraków (i szerzej – Galicja). Kilkoma zdaniami sygnalizowana jest odrębność Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Zob. C, 204-208. Nie podejmuje też badacz w Historii literatury polskiej kwestii emancypacyjnych sympatii Orzeszkowej, choć zasadni- czo nie stronił od tej tematyki. Zob. M. Duda, Piotr Chmielowski jako historyk kwestii kobiet i emancypator, w: Sporne postaci polskiej krytyki feministycznej po 1989 roku, red. M. Świer- kosz, Gdańsk 2016.

T WÓ R C Z O ł E L I Z Y O R Z E S Z KOW E J W ą S Y N T E Z AC H H I S T O RYC Z N O L I T E R AC K I C H … 405 Nad Niemnem z kolei, to według Tarnowskiego powieść o ludziach do- tkniętych nieszczęściem, których „otacza ciężka atmosfera smutku, bez- radności, beznadziejności” (T, 414). Przedmiot namysłu i artystycznego przedstawienia pisarki został tu określony krótko: „To Litwa po roku 1863” (T, 414). Badacz docenia przede wszystkim dyskrecję, z jaką budowane są wąt- ki związane z powstaniem, a choć uważa, że ta powieść pisarki jest „najwięk- szą”, ale nie „najpiękniejszą”, to epizod opisujący wyprawę Jana i Justyny na mogiłę uznaje właśnie za „jedną z najpiękniejszych rzeczy, jakie są w powieści polskiej” (T, 414). Dostrzeżone zostało ponadto bogactwo przedstawionych typów ludzkich oraz – co szczególnie interesujące, bo bardzo rzadko docenia- ne przez ówczesnych i późniejszych badaczy – humor autorski, który pomaga jej cieniować profile bohaterów. Jakkolwiek poświęca Tarnowski Orzeszkowej więcej uwagi niż Chmielowski, to poza Meirem Ezofowiczem, Nad Niemnem i Bene nati inne powieści charakteryzowane są bardzo skrótowo, choć trafnie. Niezwykle ciekawe są określenia, które stosuje w ich ocenie Tarnowski. Mają one – jak wynika z kontekstu – tyleż konotacje estetyczne, co etyczne, a ponadto łączą w sobie elementy oceny i wrażenia, jakie odnosi się pod- czas lektury utworów Orzeszkowej^15. Tak więc Bene nati to powieść „śliczna” (T, 415), postaci w Chamie są „świetnie oddane” (T, 415), Pieśń przerwana

• „perełka, klejnocik”, Dwa bieguny – „bardzo poważne, głębokie, piękne” (T, 415), ale też – „z pewnością bardzo prawdziwe, ale czy nie jest cokolwiek za smutne? Jakkolwiek śliczne jest zawsze” (T, 417), I pieśń niech zapłacze – „okropnie smutne, ale pisane świetnie” (T, 417), „pogodniejsze a bardzo ładne, Babunia, Moment, Zagadka” (T, 417). Takie rozrzucone po tekście określenia pozwalają ostatecznie Tarnowskie- mu podsumować: „[j]est u nas dużo powieści, są między nimi i dobre, i ładne, ale takich jak powieści pani Orzeszkowej jest mało i takich nigdy dużo być nie może” (T, 417). Konstatacja ta ulega wzmocnieniu, jeśli osadzimy ją kon- tekstowo. Poświęcony powieściom rozdział swojej książki zaczynał bowiem Tarnowski od uwagi świadczącej raczej negatywnie o poziomie ówczesnego piśmiennictwa: „powieściowymi drobnostkami i miernościami zasypywany jest dziś świat cały” (T, 398). Powieści Orzeszkowej w ujęciu Tarnowskiego lokują się zdecydowanie bardzo daleko poza tą dominującą normą. Z drugiej zaś strony, nie jest to na pewno pisarka najwyżej plasowana w hierarchii auto- rów tworzonej przez krakowskiego badacza. Nie ma on cienia wątpliwości, że: (^15) Taki układ kryteriów oceny można uznać za charakterystyczny dla Tarnowskiego, o czym przekonuje książka Renaty Stachury-Lupy, Poglądy ideowo-estetyczne Stanisława Tarnowskiego, Kraków 2016. Zob. zwłaszcza s. 315-316.

406 U R S Z U L A KOWA L C Z U K W ostatniej ćwierci wieku XIX wysunął się na samo czoło literatury polskiej, był w niej niezaprzeczenie pierwszym, Henryk Sienkiewicz. Pierwszym przez wyjątkowy talent, którym zastąpił brak współczesnych wielkich poetów, którym podniósł i no- wym blaskiem otoczył piśmiennictwo raczej przygasłe, którym rozsławił imię polskie […] (T, 417). Choć więc i autorka Meira Ezofowicza „ma poezję w duszy” (T, 415), star- cza to tylko na to, by jej powieści były wyjątkowo „piękne i dobre”. Kwalifikacja ta jest afirmatywna i wyróżniająca, ale na tyle niewyrazista, że ówczesny czy- telnik pracy Tarnowskiego mógł mieć chyba ostatecznie wątpliwości, na czym polega wartość pisarstwa Orzeszkowej. 4. Na tle prac Chmielowskiego i Tarnowskiego sposób porządkowania re- fleksji na temat życia i twórczości Orzeszkowej, jaki zaproponował Bronisław Chlebowski, zdecydowanie zaskakuje odmiennością ujęcia. Ma to znacze- nie tym bardziej, że znał on doskonale książki swoich poprzedników, będąc wnikliwym recenzentem syntez historycznoliterackich^16. Odmienność ta, po- zwalająca na inną problematyzację i inne kryteria oceny twórczości pisarki, związana jest z dwoma przede wszystkim kwestiami. Po pierwsze, w syntezie Chlebowskiego Orzeszkowa uzyskuje kobie- cą podmiotowość pisarską i okazuje się autorką, której misja związana jest przede wszystkim z nowymi rolami społecznymi i kulturowymi właściwymi dla jej płci. Już w pierwszym zdaniu kilkustronicowego fragmentu pracy po- święconego autorce Nad Niemnem jest ona prezentowana jako „najbogatsza duchowo z licznego zastępu kobiet polskich” (CH, 395), współtworzących głębokie przemiany mentalne po klęsce 1864 roku. Właśnie doświadcze- nia związane z tą datą są pokazywane jako fundatorskie i w biografii indy- widualnej Orzeszkowej, i w biografii zbiorowej pokolenia, do którego ona przynależy. Konieczność odnalezienia się w zmienionych po powstaniowej traumie okolicznościach określa, według Chlebowskiego, charakter powoła- nia i dokonań pisarki: Uświadamiając sobie, wywołane przez te wstrząśnienia, nowe potrzeby społecz- ne i nowe zadania i pola pracy, otwierające się przed kobietą polską, która czynnym udziałem w niedawnych wypadkach stwierdziła swą ofiarność, starała się młoda pa- triotka, zmuszona radzić sobie w trudnych warunkach bytu, rozwinięciem umysłu przez poważną lekturę uzdolnić się do szerszej działalności społecznej i narodowej (^16) Pisałam na ten temat w artykule: U. Kowalczuk, Bronisław Chlebowski jako krytyk historii literatury, w: Historie literatury polskiej 1864–1914, red. naukowa U. Kowalczuk, Ł. Książyk, Warszawa 2015, s. 237-245.

408 U R S Z U L A KOWA L C Z U K uzdolnienie kobiety do współpracownictwa z mężem w zakresie zadań poważnych tych dwóch kół dążeń i działalności ludzkiej. Zwalcza bezmyślne, mechaniczne prak- tyki religijne i wykształcenie, oparte na kształceniu tzw. „talentów” […], by pogłębić religijność i umysłowość kobiety (CH, 397)^18. Należy podkreślić, że Chlebowski bez najmniejszych oporów godzi się na publicystyczny w pewnym sensie charakter twórczości Orzeszkowej, realizują- cej tę misję przemiany świadomości^19. „Retoryczność i tendencyjna przesada” (CH, 397) jej tekstów wydają się w książce Chlebowskiego nie tyle wadami, ile ceną, jaką trzeba było (i było warto) zapłacić za myślową odwagę, niedającą się oszacować w okolicznościach, w których przyszło jej tworzyć. Kwestia druga, która określa w książce Chlebowskiego perspektywę ujęcia pisarstwa i działalności społecznej (czy raczej pisarstwa jako działalności spo- łecznej) Orzeszkowej, związana jest z tym, co można by określić jako geografię polskiej kultury postyczniowej. Badacz przypomina i zdecydowanie akcentuje to, że pisarka przeżyła powstanie styczniowe na Litwie^20 , gdzie jego przebieg, a zwłaszcza skutki były bardziej wstrząsające niż w Królestwie Polskim^21 , a całe życie spędziła w Grodnie, gdzie stała się wrażliwą obserwatorką potrzeb i braków ludności polskiej na obszarach litewsko-ruskich prowincji, zrujno- wanej materialnie i zgnębionej moralnie, bezradnej, padającej ofiarą zarówno swych (^18) W ocenie trafności poglądów Chlebowskiego na temat projektu emancypacyjnego Orzeszkowej pomocne mogą być stosowne fragmenty książek: G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996; A. Górnicka-Boratyńska, „Stańmy się sobą”. Cztery projekty emancypacji (1864–1939), Izabelin 2001. (^19) Warto odnotować, że przedstawiona przez Chlebowskiego charakterystyka twórczości i aktywności społecznej Orzeszkowej-pisarki bardzo bliska jest tej, jaką przedstawiała w mono- grafii jej wczesnej twórczości Maria Żmigrodzka, dz. cyt., s. 86. (^20) Choć spostrzeżenia Chlebowskiego dotyczą przede wszystkim diagnoz Orzeszkowej od- noszących się do Grodzieńszczyzny, to posługuje się tu (podobnie jak Tarnowski, który wszak nie funkcjonalizuje tej informacji) pojęciem Litwa w znaczeniu Wielkiego Księstwa Litewskie- go. Była to typowa dla Polaków ówczesna praktyka terminologiczna. Zob. A. Romanowski, dz. cyt, s. 17. Opozycyjną, bo rekonstruowaną z perspektywy litewskiego odrodzenia narodo- wego, koncepcje dziewiętnastowiecznej Litwy zaprezentowano w książce: E. Aleksandravičius, A. Kulakauskas, Pod władzą carów. Litwa w XIX wieku, przeł. B. Kalęba, Kraków 2003, s. 7-22. (^21) Trzeba przyznać, że dziewiętnastowieczny badacz miał bardzo dobre wyczucie ważności i trudności spraw, o których przyszło pisać Orzeszkowej. Jego uwagi zgadzają się w najogólniej- szym zarysie z ustaleniami dwudziestowiecznych historyków. Wybitny znawca dziejów powsta- nia styczniowego nie ma wątpliwości, że „[n]ajboleśniejsze, nieodwracalne straty poniósł polski stan posiadania na Kresach”. S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1987, s. 75. Zob. też: tamże, s. 52-53. O natężeniu popowstaniowej traumy na ziemiach zabranych sugestywnie przekonuje leksyka, jaką stosuje Dawid Fajnhauz: „Przegrana 1863 r. stanowiła dla Litwy i Bia- łorusi niesamowity wstrząs. Nastąpiło to nie tylko na skutek olbrzymich strat ludzkich i zaprze- paszczonych nadziei. Klęska powstania bowiem oznaczała również katastrofę dla polskości na tych terenach”. D. Fajnhauz, 1863. Litwa i Białoruś, Warszawa 1999, s. 302.

T WÓ R C Z O ł E L I Z Y O R Z E S Z KOW E J W ą S Y N T E Z AC H H I S T O RYC Z N O L I T E R AC K I C H … 409 własnych wad i słabości, jak i strasznych, wyjątkowych stosunków, stworzonych przez system murawiewski (CH, 395)^22. Wydaje się, że właśnie na podkreśleniu tych „wyjątkowych stosunków” (określenie to jest wzmacniane przez powtórzenie) szczególnie zależało Chle- bowskiemu. Pozwalało mu to być wiernym różnicom geograficzno-kulturo- wym, które umożliwiały lepsze zrozumienie problematyki utworów pisarki, ale przede wszystkim – właściwe określenie jej miejsca w kręgu pisarzy epoki „pozytywizmu”. Przekłada się to, rzecz jasna, na sposób ujęcia jej twórczości. Nawet bo- wiem wtedy, gdy Chlebowski zwraca uwagę na znaczenie tych samych tekstów i problemów, na które wskazywali Chmielowski czy Tarnowski, jego sądy wy- brzmiewają inaczej właśnie z powodu nieustannego podkreślania kontekstu geograficzno-społecznego^23. Można odnieść wrażenie, że Chlebowski prze- (^22) Bohdan Cywiński, rekonstruując podstawowe mechanizmy rosyjskich represji popo- wstaniowych w pierwszej kolejności wymieniał „depolonizację dawnych wschodnich ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów”, wyjaśniając: „Obecność Polaków na tym terenie, stopień ich wrośnięcia w rodzime tkanki etniczne – litewską i białoruską, wreszcie ich dominujące so- cjalnie i kulturowo role w tym wieloetnicznym społeczeństwie i dokonująca się tą drogą jego stopniowa europeizacja duchowa i cywilizacyjna, były dla rosyjskich zamierzeń imperialnych solą w oku od zawsze, to jest od wieku piętnastego. […] Drugi mechanizm sterujący represjami popowstaniowymi na interesującym nas tu terytorium odnosi się już nie do »kresowych« Pola- ków, ale do samych Litwinów i Białorusinów. Atak na ich tożsamość narodową był zjawiskiem stosunkowo nowym”. B. Cywiński, Obok Orła znak Pogoni. Wokół powstania styczniowego na Litwie i Białorusi, Kraków 2013, s. 140, 143. Bardzo ważnym kontekstem przy charakteryzowa- niu specyfiki okoliczności społeczno-politycznych, które kształtowały codzienność Orzeszko- wej, są początki litewskiego i białoruskiego odrodzenia narodowego. Zob. D. Fajnhauz, dz. cyt., s. 309-325. Chlebowski pomija jednak tę kwestię. Ważne – wobec akcentowania przez wszystkich dziewiętnastowiecznych badaczy znaczenia kwestii chłopskiej w twórczości Orzeszkowej – jest to, że zdaniem Cywińskiego wpływ na zin- tensyfikowanie mechanizmów depolonizacyjnych miało nie tylko powstanie styczniowe, lecz także postępujące zmiany ekonomiczno-społeczne w Rosji zwiększające rolę różnoetnicznych warstw ludowych, a zatem i znaczenie ich poczucia tożsamości. Zob. B. Cywiński, dz. cyt., s. 144-

145. O złożoności kwestii chłopskiej zob. też: D. Fajnhauz, dz. cyt., s. 298-302. Wszechstronne oświetlenie wszystkich wskazywanych w tym i poprzednim przypisie zagadnień zawiera rozdział książki Henryka Głębockiego, zatytułowany: Irredenta polska a „kresy” Imperium. Powstanie Styczniowe (1863–1864) a ewolucja polityki Imperium Rosyjskiego wobec jego zachodnich „okrain”. Zob. H. Głębocki, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII-XXI wiek), Kraków 2006, s. 306-363. Zob. też: M. Płachecki, Wojny domowe. Szkice z an- tropologii słowa publicznego w dobie zaborów (1800–1880), Warszawa 2009, s. 134 i 372. (^23) Więcej na temat charakterystycznej dla Chlebowskiego perspektywy badawczej pisa- łam w: U. Kowalczuk, „Środek Europy”. Geograficzna rama historycznoliterackiej opowieści Bronisława Chlebowskiego, w: Problemy literatury i kultury modernizmu w Europie Środkowo- -Wschodniej (1867–1918), t. 2: Doświadczenia tekstu, red. naukowa E. Paczoska, I. Poniatowska,

T WÓ R C Z O ł E L I Z Y O R Z E S Z KOW E J W ą S Y N T E Z AC H H I S T O RYC Z N O L I T E R AC K I C H … 411 Odsłonięcie problematyczności relacji polsko-żydowskich zmieniło kwa- lifikację dokonań Orzeszkowej. Nie jest ona u Chlebowskiego, jak w synte- zach z przełomu XIX i XX wieku, jedynie pisarką o szczególnej wrażliwości na nieszczęście, ale przenikliwą diagnostką najpoważniejszych i newralgicz- nych problemów polskiej kultury. Nie empatia, lecz zaangażowanie w debatę społeczną przesądza tu o jej wyjątkowości, a także o doniosłości jej dokonań. W ten sposób ranga pisarskiego powołania Orzeszkowej jest niepomiernie większa niż we wcześniejszych ujęciach syntetycznych. Podobną prawidłowość można zauważyć także w przypadku omawiania Nad Niemnem, niejako zwyczajowo już wysoko waloryzowanego. Chlebow- ski nie poprzestaje na wykazaniu podobieństwa do Pana Tadeusza i na doce- nieniu artyzmu, z jakim pisarka dowiodła znaczenia utrzymywania polskości „stron nadniemeńskich” (CH, 398), ale zauważa na przykład umiejętność do- strzeżenia przez nią rosnącej roli szlachty zaściankowej w XIX wieku, a także niebezpieczeństw płynących z sąsiadowania z zachodnimi guberniami Rosji. Ten wątek jest zresztą przez Chlebowskiego rozwinięty, co po raz kolejny po- świadcza jego skłonność do pokazywania Orzeszkowej nie tylko jako uważnej obserwatorki, lecz także jako badaczki problemów trudnych. Pozwala mu to docenić takie teksty autorki, na które dwaj omawiani na początku mego arty- kułu historycy nie zwracali lub nie mogli zwracać żadnej uwagi: Orzeszkowa bacznie śledzi w młodszym zwłaszcza pokoleniu pojawy osłabienia poczucia narodowego pod wpływem szkół rosyjskich i uniwersytetów, służby rzą- dowej w dalszych guberniach Rosji, oddziaływania współczesnej literatury i umy- słowości rosyjskiej i przedstawiania się za jej pośrednictwem idei socjalistycznych i kosmopolitycznych i nihilizmu do dusz młodego pokolenia. Obserwacje swoje, uświadamiające i ostrzegające społeczeństwo o wkradających się do dusz czynnikach rozkładu i zatrucia duszy narodowej, przyobleka bądź w kształty drobnych obrazków, składających zbiory: Pierwotni, Melancholicy, Iskry, bądź w większych zarysach, jak Zygmunt Ławicz i jego koledzy, Widma, Dwa bieguny, Australczyk, Argonauci, bądź w formie rozpraw, jak Patriotyzm i kosmopolityzm (CH, 398–399)^25. Taki sposób przedstawienia problematyki utworów Orzeszkowej sprawia, że określenie jej mianem „strażniczki kresowej” (CH, 399) zatrwożonej wy- pieraniem polskości z ziem zabranych, nie brzmi jedynie jak patetyczny frazes, lecz uzyskuje uwiarygodnienie oraz stanowi rozpoznanie i trafne nazwanie wybranej przez nią trudnej roli, której ramy wyznaczała bynajmniej nie no- stalgia, lecz zmaganie się z rzeczywistością. A także zmaganie się z własnym (chciałoby się wręcz powiedzieć – tragicznym) pisarskim losem. (^25) Dodać do tej listy trzeba Ad astra, jeden z najwyżej cenionych przez Chlebowskiego utwo- rów Orzeszkowej.

412 U R S Z U L A KOWA L C Z U K 5. Choć jest Orzeszkowa w zakończeniu poświęconego jej fragmentu syn- tezy pasowana na następczynię Adama Mickiewicza, to jest to gest tyleż zna- czący, ile niejako automatyczny i zbędny. Podstawę tego zestawienia stanowi fundamentalne i artykułowane we wszystkich tekstach przekonanie Chlebow- skiego o kulturotwórczej roli obszarów Wielkiego Księstwa Litewskiego zazna- czającej się od początku XIX wieku. W swojej syntezie pisał między innymi: Wszyscy ci wybitni przedstawiciele duszy polskiej w okresie od 1864–1890 pocho- dzeniem, umysłowością i uczuciowością swą są wyrazicielami życia dzielnic polskich w obrębie państwa rosyjskiego, a przeważnie litewsko-ruskich obszarów; twórczość ich, będąca poniekąd dalszym ciągiem rozkwitu bogatych uzdolnień wielkich poetów, z tych prowincji pochodzących, zostaje w związku z położeniem tych dzielnic i odręb - nymi warunkami dokonującego się w nich przekształcenia społecznego (CH, 403). To jednak poza tak motywowanym porównaniem ustala się wyjątkowość misji pisarki na wschodnich obrzeżach polskości, a też nie poczucie ciągłości, lecz jej zerwanie, jak trafnie pokazuje sam Chlebowski, było podstawowym jej doświadczeniem. Znamienne wydaje się, że w wywodzie badacza specy- fika grodzieńskiej i kobiecej perspektywy pisarki dookreślana jest poprzez rozpoznanie tyleż przenikliwe, ile przejmujące. Jak pisze Chlebowski, „[t]e wyjątkowe stosunki na wschodnich kresach polskości wysuwały kobietę na stanowisko opuszczone przez męskich przedstawicieli tych stron , oddają- cych swe uzdolnienia umysłowe służbie społecznej w Warszawie, Krakowie, Petersburgu, wreszcie zagranicą (Kraszewski)” [CH, 395–396, podkreśl. moje

• U. K.], i czyniły z niej „poważną, dzielną kierowniczkę pracy społecznej, wy- chowawczynię nie tylko kobiet polskich, ale i całego społeczeństwa […]” (CH, 396). Rozpoznanie Chlebowskiego zdaje się kompatybilne z uwagę współcze- snego badacza, przypominającego, że: Zainteresowanie losem Polaków i polskości na Litwie i Białorusi osłabło znacznie w Królestwie. Polityka izolacji tych krajów od Królestwa spowodowała, że w kołach inteligencji warszawskiej coraz rzadziej był podejmowany temat Litwy. Sytuacja pa- nująca na Kresach absorbowała niewielu ludzi, zwłaszcza że Królestwo przeżywało własne ciężkie czasy pod władzą zaborcy^26. Podstawowe doświadczenie, określające w syntezie warszawskiego hi- storyka pozycję Orzeszkowej w polskiej kulturze, to „[b]udząca się w osa- motnionej przedstawicielce bogatego niegdyś na Litwie życia duchowego (^26) D. Fajnhauz, dz. cyt., s. 306.

414 U R S Z U L A KOWA L C Z U K turowy, w którym chodziłoby o uwzględnienie odrębności wszystkich grup etnicznych i społecznych oraz równouprawnienie wszystkich „prowincji”, jak mawiał Chlebowski, dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Musiałoby to jednak nieść za sobą redefinicję pojęcia narodu i pojęcia polskości. Trudno w tym miejscu przesądzać, na ile Chlebowski zdawał sobie sprawę z tego, do jak zasadniczych pytań prowokowała jego oparta na poszanowaniu różnicy synteza historycznoliteracka. Bibliografia Chlebowski Bronisław, Literatura polska 1795–1905 jako główny wyraz życia narodu po utracie niepodległości, z rękopisu wydał i przedmową poprze- dził M. Kridl, Lwów–Warszawa–Kraków 1923. Chmielowski Piotr, Historia literatury polskiej, z przedmową B. Chlebow- skiego, t. 6, Warszawa 1900. Cysewski Kazimierz, Z zagadnień literaturoznawstwa polskiego doby pozy- tywizmu 1860–1914, Słupsk 1986. Cywiński Bohdan, Obok Orła znak Pogoni. Wokół powstania styczniowego na Litwie i Białorusi, Kraków 2013. Głębocki Henryk, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII-XXI wiek), Kraków 2006. Historie literatury polskiej 1864–1914, red. naukowa U. Kowalczuk, Ł. Książyk, Warszawa 2015. Kowalczuk Urszula, „Środek Europy”. Geograficzna rama historycznolite- rackiej opowieści Bronisława Chlebowskiego, w: Problemy literatury i kultury modernizmu w Europie Środkowo-Wschodniej (1867–1918), t. 2: Doświadcze- nia tekstu, red. naukowa E. Paczoska, I. Poniatowska, M. Chmurski, Warszawa

Makowski Adam, Metoda krytycznoliteracka Piotra Chmielowskiego, War- szawa 2001. Romanowski Andrzej, Pozytywizm na Litwie. Polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864–1904, Kraków 2003. Stachura-Lupa Renata, Poglądy ideowo-estetyczne Stanisława Tarnowskie- go, Kraków 2016. Tarnowski Stanisław, Historia literatury polskiej, t. 6, cz. 2, Wiek XIX (1863–1900), Kraków 1907. Żmigrodzka Maria, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1965.

T WÓ R C Z O ł E L I Z Y O R Z E S Z KOW E J W ą S Y N T E Z AC H H I S T O RYC Z N O L I T E R AC K I C H … 415 Urszula Kowalczuk University of Warsaw THE WORK OF ELIZA ORZESZKOWA IN LITERARY HISTORIES OF HER GENERATIONS Summary The paper focuses on the question regarding the ways of presenting Eliza Orzeszkowa’s work in historical-literary syntheses written by the most out- standing literary scholars belonging to her generation: Piotr Chmielowski, Stanisław Tarnowski and Bronisław Chlebowski. For various reasons, the publication of their books was divided with longer periods of time (they were published in 1900, 1907 and 1923, respectively). Despite the ideologi- cal and methodological differences between Chmielowski’s and Tarnowski’s approach, they are similar to each other mainly because both historians place Orzeszkowa at the centre of a generational community and treat her work as representative of contemporary writing. Chlebowski, on the other hand, was sensitive to taking into account geographical differences and emphasizing the specificity of the social and political circumstances of the Grodno region, which influenced his approach to Orzeszkowa’s biography and work. He cap- tured the uniqueness of her situation due to the distance from the Warsaw centre of positivist changes. The novelty of Chlebowski’s remarks is also due to the fact that he linked Orzeszkowa’s writing vocation with new social and cultural roles of women after the January Uprising. Keywords: History of literature, Eliza Orzeszkowa, Piotr Chmielowski, Bronisław Chlebowski, Stanisław Tarnowski.