UKŁAD WŁADZY W POLSKICH RODZINACH WIEJSKICH W ..., Egzaminy z Psychologia

Pobierz UKŁAD WŁADZY W POLSKICH RODZINACH WIEJSKICH W ... i więcej Egzaminy w PDF z Psychologia tylko na Docsity! BLASKI I CIENIE ŻYCIA RODZINNEGO ROCZNIKI SOCJOLOGII RODZINY XV UAM Poznań 2003 UKŁAD WŁADZY W POLSKICH RODZINACH WIEJSKICH W LATACH OSIEMDZIESIĄTYCH1 W a l d e m a r N o w a k A b s t r a c t . Nowak Waldemar, Układ władzy w polskich rodzinach wiejskich w latach osiemdziesiątych (Power system in peasants’ families). Blaski i cienie życia rodzinnego. Roczniki Socjologii Rodziny, XV, Poznań 2003. Adam Mickiewicz University Press, pp. 85-94. ISBN 83-232-1321-6, ISSN 0867- 2059. Text in Polish with a summary in English. Waldemar Nowak, Katedra Socjologii Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego (Institute of Sociology Kazimierz Wielki Academy), ul. Powstańców Wielkopolskich 2, 85-090 Bydgoszcz, Poland. Istotną kwestią dla struktury rodziny jest występująca w niej hierarchia władzy. W tradycyjnej rodzinie chłopskiej obowiązywał typ władzy autorytarnej, związanej z rolą, jaką pełnił ojciec. Prezentował on instrumentalną, często represyjną i nega­ tywną koncepcję władzy. Tworzył taką strukturę rodziny, która wzmacniała jego władzę, tzn. stosunki zależności, przymus, nierówność, kontrolę. Stosował trady­ cjonalny, dziedziczny typ zwierzchnictwa z elementami odmiany racjonalno-legal- nej2, wpisując w układ ról system dystansów, bezpiecznej odległości między jed­ nostkami. Słowem - organizował „zamkniętą przestrzeń”3. Powstawała w ten spo­ sób antynomiczna, konfliktogenna struktura, zwana „sztuczną społecznością”, na­ rzucająca jedną rzeczywistość, nie pozwalająca istnieć we własnej. Rodzinna 1 Artykuł prezentuje wyniki badań empirycznych, dotyczących społecznych uwarunkowań życia rodzin wiejskich, zorganizowanych w ramach problemu w. 11,9 i przeprowadzonych w latach 1983- 1984. Badaniami objęto 1831 rodzin wiejskich, zamieszkujących woj. bydgoskie, toruńskie, włocław­ skie i pilskie. Do opracowania zakwalifikowano 1729 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy, obej­ mujących 500 rodzin chłopskich, 386 chłopsko-robotniczych, 326 rodzin pracowników PGR i RSP oraz 517 rodzin pozarolniczych. 2 Rozróżnienie M. Webera. Zob. D. Katz, R. L. Kahn, Społeczna psychologia organizacji. Tłum. B. Czarniawska, Warszawa 1979, s. 320-323. 3 Por. D. J. Hickson, C. R. Hinings, M. A. Lee, R. E. Schneck, J. H. Pennings, Teoria władzy w organizacji: zależności strategiczne, [w:] Zachowanie człowieka w organizacji. Pod. red. W. E. Scotta jr. i L. L. Cummingsa, t. II, Warszawa 1983. Zob. też błyskotliwe uwagi dotyczące związków między strukturą władzy a rodziną przedstawione przez R. V. Samsona w pracy, The Psychology o f Power, New York 1967. 8 6 WALDEMAR NOWAK indoktrynacja precyzyjnie określała „wolność” poruszania się w obrębie wąskich szczelin własnej roli. W takiej sytuacji dziecko najpierw uczyło się podporządko­ wywania, wykonywania poleceń. Przejawy spontanicznej twórczości, zabawy, fan­ tazji i marzeń należały raczej do rzadkości. Nadużywanie władzy było jedną z przy­ czyn powstania autorytaryzmu w rodzinie. Stosunki interpersonalne w rodzinie przebiegały w płaszczyźnie wertykalnej, hierarchicznej4. Uniemożliwiało to wła­ ściwy rozwój umysłowy dzieci i młodzieży, ukształtowanie właściwego etosu mo­ ralnego, potrzeb wyższych i dalekosiężnych celów życiowych. Poza tym w skraj­ nych przypadkach kształciło się tak nieodpowiednie postawy, jak agresji, lęku, niewiary w siebie, egoizmu, konserwatyzmu, instrumentalizmu, izolacjonizmu, dominacji i podporządkowania5. Autorytaryzm rodziny chłopskiej był nie tylko wytworem procesów wewnątrzrodzinnych, ale także mezostrukturalnych i makro- strukturalnych. Rodzina bowiem ulegała wpływom społeczności lokalnej. Stąd napierały na rodzinę chłopską procesy ekonomiczne, polityczne i kulturowe. Była więc ona poddawana różnym wpływom. Jednym z nich było wmontowanie w strukturę rodziny mechanizmu, powodującego konflikt między instynktem społecz­ nym, skłaniającym jej członków do otwarcia się na zewnątrz i szukania uczestnic­ twa w życiu społecznym a normami instytucjonalnymi, formalnymi, które zmuszają do inkluzji, do zamykania się w sobie. Wydaje się jednakże, że autorytarny typ rodziny przeszedł znamienną ewolu­ cję6. Według ustaleń B. Dudziak, następuje zmniejszenie występowania rodzin typu tradycyjno-autorytarnego, choć utrzymuje się on nadal7. Socjologowie i psycholo­ gowie ustalili dość istotną zmianę rozkładu władzy w różnych typach rodzin. Doty­ czy to w pierwszym rzędzie władzy ojca, która uległa redukcji i demokratyzacji. Zdaniem badaczy amerykańskich, H. B. Biller i D. L. Meredith, jest to rezultat procesu demokratyzacji makrostruktury społecznej, pracy zawodowej i emancypa­ cji kobiet, zmiany systemu wartości, wpływu nowego typu kultury, nowych kon­ cepcji oświatowych8. Poza tym, opisanego przez R. Jungka procesu przekierunko- wywania się rzeczywistości od zamykania się w sobie ku otwartości, od przymusu wydajności do swobodnego rozwijania się, od twardości ku miękkości, od sztywno­ ści do ruchliwości, od zagrożenia śmiercią do sprzyjania życiu9. 4 Zob. Zbiór pamiętników pt. Młode pokolenie wsi Polski Ludowej, t. I-IV. Warszawa 1967. 5 Por. K. Pospiszyl, Ojciec a rozwój dziecka, Warszawa 1980. 6 Por. J. Sołowiej, Identyfikacja dziecka z rodzicami, [w:] Rodzina i dziecko. Pod. red. M. Ziem­ skiej, Warszawa 1975. 7 Zob. B. Dudziak, Elementy podejścia systemowego i strukturalnego w badaniach nad rodziną, [w:] Metodologiczne problemy badań nad rodziną. Pod red. Z. Tyszki, Poznań 1980. Zob. też Z. Tysz­ ka, Społeczna przynależność rodziny a sytuacja rodzinna dziecka, [w:] Rodzina i dziecko. Pod red. M. Ziemskiej, Warszawa 1979, s. 293. 8 H. B. Biller, D. L. Meredith, Father power. New York 1974. Por. E. Bowerman, G. H. Elder, Varia­ tions in adolescent perception o f fam ily power structure, “American Sociological Review” 1964, s. 29. 9 R. Jungk; Człowiek tysiąclecia. Przeł. D. Tauszyńska, Wstąp W. Osiatyński, Warszawa 1981, s. 268-270. UKŁAD WŁADZY W POLSKICH RODZINACH WIEJSKICH 89 nieważ niczego nie posiadały ani też nie pracowały na własne konto. B. Tryfan zauważa, że demokratyzacja władzy w rodzinach dwuzawodowych polega m.in. na wykrystalizowaniu się w nich nowego „modelu finansowego” : „Kiedy rolnictwo stanowi jedyne źródło utrzymania, kasa jest najczęściej wspólna. Kiedy natomiast występują inne źródła utrzymania, najczęściej kasę trzyma w swych rękach żona, co świadczy również o rozszerzaniu się zakresu jej kompetencji”14. Dodać trzeba, że powyższa sytuacja oznacza upodmiotowienie i urealnienie władzy kobiety. Ujawnia się to również w stosunku do dziecka, jego przyszłego zawodu i egzystencji. W wyniku wzrostu pozycji żony również dziecko zdobywa większą autono­ mię, uniezależniając się od władzy ojca. Dlatego nastąpiło rozluźnienie i demokra­ tyzacja struktury rodziny chłopsko-robotniczej. Na uwagę zasługuje coraz częściej występująca podmiotowość w traktowaniu dziecka. Podobny proces ujawnił się w rodzinach chłopskich. Większą uwagę przywiązuje się do realizacji autonomicz­ nych potrzeb dziecka, dbając o jego rozwój intelektualny i psychiczny. Wydaje się jednakże, że zabiegi rodziców, szczególnie ojca, były niewystarczające. Perma­ nentna absencja ojca odbiła się niewłaściwie na dojrzewaniu osobowościowym zarówno chłopców, jak i dziewcząt. Pomimo zwiększenia swobody i czasu wolne­ go, dzieci z rodzin chłopsko-robotniczych nie potrafiły tego wykorzystać do uczest­ nictwa w kulturze i rozwoju intelektualnego. Po zaprzestaniu systemu surowej kon­ troli, strategii stosowania represji, kar fizycznych, przymusu pracy w gospodarstwie - nastąpiła luka egzystencjalna, „próżnia noologiczna”, której nie potrafiły wypeł­ nić wiejskie placówki kulturalno-oświatowe, szkoła, Kościół, jak również same dzieci i młodzież. Większa autonomia dzieci chłopsko-robotniczych przejawiała się również w sa­ modzielnym wyborze zawodu. Przy czym młodzież nie chciała odtworzenia swego dotychczasowego położenia społecznego. Zamierzała natomiast wejść do klasy robotniczej (44,2%), klasy chłopskiej (6,5%), inteligencji (14,5%), do pracowników umysłowych (21%) oraz pracowników usług (13,1 %)15. Dał się tu zauważyć nastę­ pujący proces: zmiana pozycji wewnętrznej w mikrostrukturze wpływała na po- tencjalność zmiany statusu w makrostrukturze. Oczywiście, obydwa procesy były w zależności, warunkując się wzajemnie. Do rozkładu władzy i pozycji w rodzinach chłopsko-robotniczych dorzucić trzeba jeszcze jedną uwagę, a mianowicie: pomimo wpływów mikro- i makrostruk- turalnych następowała powolna, często nawet żywiołowa rekonstrukcja dystrybucji archaicznego typu władzy i pozycji. W rodzinach chłopsko-robotniczych miała ona niespokojny, konfliktowy przebieg. Ciasna i statyczna struktura tych rodzin nie mogła przyjąć bezkolizyjnie dwóch heteronomicznych systemów, głównie z powo­ du braku do końca ukształtowanych mechanizmów osiągnięcia kompromisów 14 B. Tryfan, Determinanty i konsekwencje zmian strukturalnych w rodzinie wiejskiej, [w:] Wpływ przeobrażeń makrostruktury społeczeństwa na przemiany współczesnej rodziny polskiej - zróżnicowa­ nie klasowo-warstwowe, zawodowe i środowiskowe. Warszawa 1980, s. 101. 15 Zob. Z. Kwieciński, Drogi szkolne młodzieży a środowisko, W arszawa 1980, s. 83. 90 WALDEMAR NOWAK i konsensusu. Stąd występowanie tak mocno artykułowanej potrzeby przejścia do tzw. „klas czystych”, tj. robotniczej, inteligenckiej i chłopskiej, które w opinii mło­ dzieży chłopsko-robotniczej dysponują klarowną pozycją klasową, zawodową oraz bardziej jednoznacznym systemem normatywnym. Nie ma badań, które opisałyby kwestię kondycji klasowej czy warstwowej, także świadomościowej klas heteroge­ nicznych. Podnosiło się natomiast kwestię ich sytuacji finansowej czy konsumpcyj­ nej. Należy docenić ich wagę, lecz wydaje się, że wyżej wymienione zagadnienia były ważniejsze, a brak ich rozpoznania nie pozwala na wszechstronną analizę i interpretację. Przechodzimy do omówienia rozkładu władzy w rodzinach RSP i PGR. Pod­ trzymać należy poczynione dotąd uwagi teoretyczne, które będą inspiracją do czy­ nionej tu analizy, choć nic nie stoi na przeszkodzie, aby je rozszerzyć i pogłębić. Myśląc o władzy w rodzinie, pytamy o jej strukturę, czyli o stosunki władzy. Wła­ d z a - ja k pisze S. Mika - ,jest pewnym charakterystycznym stosunkiem wiążącym ze sobą dwie pozycje lub dwie osoby zajmujące określone pozycje w grupie”16. R. A. Dahl definiuje władzę jako „zdolność osoby A do spowodowania, aby osoba B robiła coś, czego bez interwencji A nie robiłaby” 17. M. Crozier i E. Friedberg sądzą, że władza „zawiera w sobie zawsze możliwość oddziaływania pewnych jednostek lub grup społecznych na inne jednostki lub grupy społeczne”18. Władza jest przede wszystkim stosunkiem społecznym. Takie postawienie sprawy ma swoje implikacje teoretyczne i empiryczne: „Zdefiniowanie władzy jako stosunku spo­ łecznego - piszą Crozier i Friedberg - zmusza badacza do odwoływania się do uwarunkowań sytuacyjnych i strukturalnych w celu wyjaśnienia obserwowanych przez niego relacji. Władza rozumiana jako stosunek społeczny staje się w ten spo­ sób instrumentem badawczym pozwalającym na eksplorację i wyjaśnienie zarówno sytuacji aktorów w ich wzajemnych stosunkach, jak i reguł strukturalnych wpły­ wających na przebieg negocjacji między nimi”19. Trzeba również przywołać i tę informację, według której władza opiera się na kontroli zachowania. Jej podstawą może być na przykład przestrzeganie przez członków grupy określonych norm • 20społecznych, znamiennych dla danego środowiska, bądź identyfikacja" . Wypada również podkreślić, że żadna zmiana społeczna, w tym również w dużych i małych grupach (np. w rodzinie) nie jest możliwa bez przekształcenia systemu władzy. Bez władzy i jej przeciwieństwa - wolności, nie może istnieć zarówno struktura spo­ łeczna, jak i struktura rodziny. Stosunki władzy są również nieodłącznym i nie­ odzownym elementem kształtowania i utrwalania osobowości każdego człowieka. Stąd należy zapewnić wszystkim członkom grupy uczestnictwo we władzy, gwa­ 16 S. Mika, Psychologia społeczna, W arszawa 1981, s. 465. 17 R. A. Dahl, Power, [w:] Encyclopedia o f the Social Sciences, Vol. 12, New York 1968, s. 405. 18 M. Crozier, E. Friedberg, Człowiek i system, Warszawa 1982. 19 Tamże, s. 69. 20 J. Solowiej, Identyfikacja dziecka z rodzicami, [w:] Rodzina i dziecko, op. cit. UKŁAD WŁADZY W POLSKICH RODZINACH WIEJSKICH 91 rantując autonomię, swobodę i możliwość dokonywania wyborów. Nadużycie wła­ dzy polega na zniesieniu swobody i wprowadzeniu monopolu na rządzenie, na two­ rzenie takiej sieci stosunków i zależności, które blokują wszelkie próby zmian ist­ niejącego stanu. Stosunki władzy w rodzinach pracowników gospodarstw uspołecznionych były uzależnione od dominującego w niej modelu. Jak wiadomo, w skład rodziny pege- erowskiej wchodził zarówno model rodziny wiejskiej, jak i miejskiej. Stąd dystry­ bucja władzy zależała od tego, który z modeli dominował. Na marginesie trzeba dodać, że mamy tu do czynienia z procesem, który można by nazwać procesem transplantacji. Trzeba by więc odsłonić i zinterpretować „przyjęcie” tych składni­ ków, które zostały przeszczepione, bądź same przeniknęły do „organizmu biorące­ go”. Poza tym należało ujawnić, czy wpływały na wadliwe, bądź sprawne funkcjo­ nowanie rodziny pegeerowskiej. Ogólnie możne powiedzieć, że władza w rodzinach gospodarstw uspołecznio­ nych uległa demokratyzacji. Należałoby postawić tezę, że właśnie w rodzinach, które partycypowały w gospodarce uspołecznionej, powinny one być najbardziej zbliżone do wzoru rodziny miejskiej. Tak jednak nie było. W swej odmianie struk­ tury władzy i układu pozycji rodziny pegeerowskie były podobne do pozostałych rodzin wiejskich. Rodziny robotników rolnych i pracowników spółdzielni produk­ cyjnych wkomponowane w konstelacje pozostałych rodzin wiejskich, podtrzymy­ wały wiejskie status quo, konserwując strukturę społeczną wsi, jej aspekt ekono­ miczny, polityczny i kulturowy. Rozpatrując rozkład władzy, jaką posiada każdy z członków rodzin gospo­ darstw uspołecznionych, można ująć sprawę następująco: kobiety mozolnie zdo­ bywały coraz wyższą pozycję; dotyczy to także pozycji ekonomicznej, mimo że większość żon - matek z omawianych tu rodzin nie pracowała, pozostając na utrzymaniu mężów. Rozporządzały one przeważnie kasą rodzinną chociaż o głów­ nych zakupach w dużej mierze decydował mąż. Niektóre z badanych kobiet wspo­ minały o zależności finansowej od mężczyzny, który „dyktował warunki życia rodziny, kontrolował sposób wydawania pieniędzy, co zatruwało atmosferę zaufa­ nia w rodzinie”. W tej kategorii rodzin pieniądze stawały się przyczyną nieporozu­ mień i kolizji rodzinnych. Poza tym cały ciężar odpowiedzialności „za dom i dzie­ ci” spadał w gruncie rzeczy na kobietę21. Nieregularny rytm pracy oraz niechęć nie pozwalały ojcom na konsekwentne uczestniczenie w procesie wychowania. Nato­ miast przemęczenie żon - matek, ich niezbyt wysokie wykształcenie powodowały duże zaniedbania w rozwoju intelektualnym i emocjonalnym dzieci. Uzyskane wy­ niki przeczą tezie o wysokich aspiracjach rodziców w rodzinach pegeerowskich i spółdzielców. Zbyt dużo w niej było deklaratywności i kompensacji własnych 21 Por. H. Podedworna, Rodzina pracownika PGR jako jeden z typów rodziny wiejskiej, „Roczniki Socjologii Wsi” 1984, T. XVIII.