Pobierz Umiejętność deszyfracji mimiki twarzy i więcej Publikacje w PDF z Fotografia tylko na Docsity!
!55=):>?@A@>9:)
Bolesław Laszczak^1
Umiejętność deszyfracji mimiki twarzy – studium
przypadku
Streszczenie Niniejszy artykuł stanowi szczegółowe sprawozdanie z eksperymentu przepro- wadzonego przez autora w 2013 roku, w czasie pisania pracy magisterskiej pod kierownictwem prof. Józefa Wójcikiewicza. Udział w nim wzięli m.in. studenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Jego podstawowym celem była ocena posiadanej przez uczestników umiejętno- ści odczytywania ekspresji mimicznych oraz określenie typowego dla poczucia winy wyrazu twarzy. Obecnie zarówno w środowisku psychologów, jak i antro- pologów nie budzi wątpliwości teza, że siedem emocji (gniew, wstręt, pogarda, radość, smutek, zaskoczenie, strach) posiada własne, uniwersalne dla całego ga- tunku homo sapiens ekspresje mimiczne. Wiedza w tym zakresie nie tylko po- zwala na lepsze funkcjonowanie w społeczeństwie, ale również może przynieść pozytywne efekty dla przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania w kwestii prawidłowego odczytywania emocji uczestników postępo- wania, jak i właściwej oceny wiarygodności zeznań oraz wyjaśnień. Osiągnięte
(^1) Autor jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiel- lońskiego. Ukończył aplikację ogólną w Krajowej Szkole Sądownictwa i Pro- kuratury w Krakowie. Obecnie kontynuuje szkolenie specjalistyczne na aplika- cji prokuratorskiej.
do chwili obecnej rezultaty, chociaż nie są rozstrzygające, mogą stanowić pod- stawy do dalszych, doskonalszych badań.
Wprowadzenie – opis i cele badania
Jak wskazuje E. Gruza, „prawie każdy z nas uważa się za psycho- loga^2 ”. Fakt ten objawia się nie tylko w subiektywnym przekona- niu o naszej nieomylności zakresie wiedzy dotyczącej uczuciowo- ści człowieka, w tym szeroko pojętej umiejętności udzielania do- brych i skutecznych rad^3 , ale również coraz to większym zaintere- sowaniem dostępną powszechnie literaturą o tejże tematyce.
Obecnie truizmem jest stwierdzenie, że przedstawiciele zawodów prawniczych na co dzień wykorzystują „dokonania” psychologii. Jej użyteczność objawia się nie tylko w umiejętności prawidłowej komunikacji z innymi osobami, np. klientami, których pełnomoc- nikami są adwokacki lub radcowie prawni. Aktywność psycholo- gii coraz wyraźniej jest dostrzegalna na gruncie postępowania kar- nego, w tym w trakcie działań operacyjno-rozpoznawczych wyko- nywanych przez odpowiednich funkcjonariuszy, czy też czynności procesowych prowadzonych przez przedstawicieli organów ściga- nia i wymiaru sprawiedliwości. W pierwszej kolejności użytecz- ność psychologii, a przede wszystkim wiedza związana z deszy- fracją szeroko pojętej mowy ciała, została doceniona przy ocenie
(^2) E. Gruza, Psychologia sądowa dla prawników , wyd. 2, Warszawa 2012, s. 15.! (^3) Tamże.!
istotną rolę odegrały również popularne seriale amerykańskie, ta- kie jak Lie to me^11 , The Mentalist^12 czy też Elementary, w których główni bohaterowie, wykorzystując swoje zdolności, potrafili nie tylko rozwiązać każdą sprawę kryminalną, ale również zoriento- wać się, co czują i myślą otaczający ich ludzie. Wskazówki, na których opierali się bohaterowie wymienionych seriali, nie stano- wią wyłącznie fikcji, lecz w znacznej mierze znajdują oparcie w dotąd przeprowadzonych badaniach^13.
W zakresie ekspresji mimicznych przeprowadzono liczne ekspery- menty, w których w szczególności skupiano się na ocenie umiejęt- ności badanych w zakresie interpretacji przez nich wyrazów twa- rzy. Zasadniczo badanie tego rodzaju polega na jednoczesnym przedstawieniu uczestnikom kilku zdjęć oraz na poproszeniu ich o wskazanie, które z nich obrazują osoby przestraszone, zdenerwo- wane, radosne itd.^14 Jak wskazują wyniki takich eksperymentów, istnieją mocne podstawy do twierdzenia, iż ludzie potrafią rozpo- znawać przekazywane za pomocą mimiki^15 uczucia innych. Zasad- niczo nie potrzebują do tego ani specjalistycznej wiedzy, ani żmudnego treningu, gdyż umiejętność ta została wykreowana w
(^11) Tytuł polski: Magia kłamstwa.! (^12) Tytuł polski: Mentalista.! (^13) Przykładem tego jest chociażby serial Lie to me , w którym pierwowzorem głównego bohatera był autor licznych opracowań dotyczących ekspresji mimicznych – prof. Paul Ekman. 14! 15 Zob. P. Ekman,^ Emocje Ujawnione , przeł. W. Białas, Gliwice 2012. s.24-30.! Tamże.!
toku ewolucji naszego gatunku^16. Lepszą zdolność do prawidło- wego rozszyfrowywania ekspresji twarzowych wykazują zazwy- czaj kobiety^17 , natomiast nie ma, jak do tej pory, dokładniejszych informacji na temat ewentualnej relacji między dostrzeżonym wy- razem mimicznym a odczuwaną przez obserwatora emocją, bądź też przeżywaną w konkretnym momencie emocją a prawidłowo- ścią deszyfracji mimiki. Przyjmuje się, że u ludzi niemających za- burzeń psychopatycznych, a zdolnych do odczuwania empatii, wi- dok smutnej, radosnej lub wystraszonej osoby powinien wzbudzić pewne, bliżej nieokreślone emocje. Dodatkowo przyjmuje się, że w zależności od aktualnego nastroju (pozytywnego albo negatyw- nego), zwiększona jest zdolność odbierania związanych z nim bodźców^18. Ze względu na widoczny brak danych w tym zakresie, przygotowane zostało badanie nakierowane na analizę nie jednego (jak miało to miejsce dotychczas), a trzech aspektów związanych z ekspresjami, tj.:
- ) ocenę umiejętności uczestników w zakresie interpretacji poszczególnych wyrazów mimicznych;
- ) ocenę trudności ekspresji;
(^16) K. Darwin, O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt , przeł. Z. Majlert i K. Za 17 ćwilichowska, Warszawa 1988! Zob. D.T. Kenrick, S.L. Neuberg, R.B. Cialdini, Psychologia społeczna rozwi 18 ązanetajemnice , przeł. Gdańsk 2006, s. 106.! R.J. Davidson, O emocji, nastroju i innych pojęciach afektywnych, [w:] Natura emocji, podstawowe zagadnienia , red. P. Ekman, R. J. Davidson, przeł. Sopot 2012.!
Źródło: opracowanie własne^20
(^20) Wszystkie tabele i wykresy występujące w niniejszym artykule zostały opra- cowane na podstawie badań własnych autora.
!"#$%"&'(&)+,-.$/.&,&"01.$23&*
Z powodu sporej listy możliwych do wyboru emocji, ilości poleceń oraz ograniczonego czasu, zadanie, przed którym stanęli uczest- nicy, należy ocenić obiektywnie jako niełatwe. W ciągu 20 sekund każdy z badanych musiał nie tylko wskazać jedną z 11 emocji (do 7 podstawowych^21 dodano: „nadzieja”, „poczucie winy”, „wyraz neutralny” oraz „inna”), ale ponadto określić trudność rozszyfro- wania widocznej na zdjęciu ekspresji oraz ewentualne wzbudzone przez nie uczucie. Z tych też powodów spodziewano się niskiego poziomu trafności (w granicach ok. 65%). Zakładano również, że wyrazy mimiczne znajdujące się na zdjęciach pochodzących z FACS będą generalnie łatwiejsze, do interpretacji. Ponadto, ze względu na anonimowość sfotografowanych przez Ekmana osób, oczekiwano, że wzbudzą one u badanych słabsze i mniej szczegó- łowe odczucia. Spodziewano się, że badani w większości zazna- czą, że albo „nic” nie czują, albo że będzie to nieokreślona emocja „pozytywna” lub „negatywna”.
Ogólne wyniki badania
W przeprowadzonym eksperymencie udział wzięło 66 osób, w wieku od 21 do 39 lat (średnia: 24,92 lat). Uzyskane wyniki po- zwoliły stwierdzić, że uczestnicy eksperymentu potrafili w 67%
(^21) Obecnie w psychologii żywa jest dyskusja, czy na gruncie tej nauki w ogóle istnieją emocje podstawowe. Osobiście uważam, że utworzenie takiego kata- logu jest możliwe w oparciu o kryterium posiadania własnego i uniwersalnego sygnału w formie ekspresji mimicznej. Szerzej, Natura emocji… , s.13–49.
Zasadniczo slajdy ze zdjęciami pochodzącymi z Internetu oce- niano jako znacznie trudniejsze do rozszyfrowania (2,49) niż te, które wchodziły w skład FACS (2,18). Taka sama tendencja miała miejsce w przypadku poziomu trafności wskazań (FACS: 71%; In- ternet: 62%).
Szczegółowe wyniki badania
Gniew
Trafność: na wstępie parę słów należy poświecić zdjęciu nr 7, które przedstawia obecnego prezydenta Stanów Zjednoczonych Baracka Obamę. Ze względu na dość mocną asymetrię wyrazu twarzy widoczną fotografii, jako poprawną odpowiedź należało uznać (obok gniewu) również pogardę. Fakt ten nie wpłynął jednak znacząco na dotychczasowe wyniki eksperymentu.
Badani potrafili wskazać poprawnie ekspresję gniewu w 73% przypadkach. Poziom trafności dla obu płci był niemal identyczny (M: 74%; K: 73%). Mając na uwadze, iż między tymi grupami za- chodziła duża różnica w ilości uczestników, wynik ten pozwala je- dynie na uznanie, że dotychczasowe badanie nie wykazało więk- szych różnic między kobietami a mężczyznami w umiejętności od- czytywania gniewnych ekspresji.
Badani minimalnie lepiej rozpoznawali gniew na zdjęciach pocho- dzących z FACS (FACS: 74%; Internet: 71%). Uczestnicy najczę- ściej mylili ten wyraz mimiczny z ekspresją wstrętu (15%).
Trudność: zasadniczo poziom trudności zdjęć przedstawiających emocję gniewu oceniano jako niewiele wyższy od średniej dla ca- łego badania (2,46). Spore różnice zanotowano między fotogra- fiami pochodzącymi z FACS a resztą. Te pierwsze, zdaniem uczestników, były łatwiejsze do interpretacji (FACS: 2,24; Inter- net: 2,8).
Odczuwane emocje: przed przeprowadzeniem eksperymentu przewidywano, że zdjęcia przedstawiające ekspresję gniewu mogą z dużą częstotliwością wzbudzać negatywne emocje. Jak pokazują dotychczasowe wyniki, ponad połowę odpowiedzi (61%) stano- wiły: emocja negatywna, wstręt, gniew, pogarda. Wszystkie z nich wiążą się z agresywnym i deprecjonującym nastawieniem do osoby okazującej gniew. Powodem takiej reakcji prawdopodobnie jest funkcja adaptacyjna tych emocji. Zasadniczo ułatwiają one szybką i skuteczną odpowiedź na atak innej osoby. Ponadto aż 31,5% badanych zaznaczyło na ankiecie, że w związku z przedsta- wioną fotografią nie odczuwa żadnej emocji. Wynik ten nie powi- nien dziwić. Wskazuje on, że wzbudzenie innego afektu za pomocą zdjęcia jest trudne. Zatem aby doszło do ewentualnej eskalacji tego uczucia, niezbędne jest zaistnienie prawdziwej sytuacji (nagłe po- jawienie się przeszkody bądź zagrożenia), w której adekwatną re- akcją będzie najczęściej gniew.
Wykres 4. Odczuwana emocja przy zdjęciu nr 27
Wykres 5. Odczuwana emocja przy gniewie
Zaskoczenie
Trafność: ekspresje mimiczne przedstawiające zaskoczenie były przez uczestników badania bardzo dobrze rozpoznawane (89% po- prawnych wskazań). Dokładnie na takim samym poziomie zadanie to prawidłowo wykonali mężczyźni oraz kobiety (M: 89%; K: 89%). Brak jakichkolwiek różnic w zakresie skuteczności interpre- tacji wskazuje, że obie płcie potrafią równie dobrze odczytywać komunikaty związane z tą emocją. Powodem tego może być spe- cyficzny charakter zaskoczenia. Samo zaskoczenie nie jest ani po- zytywną, ani negatywną emocją. Ze względu na brak kierunku, w którym może ona podążać, nie ma żadnego znaczenia dla jej od- bioru to, czy jednostka będzie bardziej lub mniej wrażliwa emo- cjonalnie. Dodatkowo, brakuje jakichkolwiek argumentów za uznaniem, że którakolwiek z płci powinna odczuwać ten typ afektu z większą częstotliwością. Czynnik wzbudzający zaskoczenie, tj. nagłe, niespodziewane zdarzenie, przemawia raczej za hipotezą, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety mają takie same szanse na do- świadczenie zaskoczenia.
Dla badanych bez znaczenia okazało się źródło pochodzenia zdjęć. W obydwu przypadkach uczestnicy osiągnęli dokładnie taki sam wynik trafności (FACS: 89%; Internet: 89%). Wśród niewielkiej grupy błędnych odpowiedzi najczęściej wskazywaną był strach
wiązać z inną (niemożliwą do interpretacji) emocją lub też jej cał- kowitym brakiem. Jednym z powodów tak dużej liczby tego ro- dzaju wskazań może być sam sposób prowadzenia eksperymentu. Większość uczestników (jeśli nie wszyscy) wypełniała prawą ru- brykę „Odczuwana emocja” dopiero po procesie interpretacji wy- razu mimicznego i ocenie jego trudności. Istnieje szansa, że w mo- mencie odczytywania ekspresji zaskoczenia, uczestnicy uznawali za właściwe zaznaczenie jej ponownie w rubryce obok. Do zgoła odmiennych wniosków można dojść, dokonując analizy poszcze- gólnych fotografii. Faktem jest, że prawie 50% uczestników, nie- zależnie od tego, czy poprawnie, czy błędnie zidentyfikowali wy- świetloną ekspresję jako zaskoczenie, odpowiedziało, że nic nie czuje (wśród wszystkich odpowiedzi: 47%; wśród poprawnych in- terpretacji: 48,5%). Jednak, porównując rezultaty uzyskane przy zdjęciach pochodzących z Internetu oraz FACS, należy zauważyć, że procent tego rodzaju wskazań wyraźnie malał w stosunku do pierwszej grupy (Internet: 37%; FACS: 57%). Ponadto odsetek osób odczuwających zaskoczenie był wyraźnie wyższy w przy- padku zdjęć, na których znajdowały się znane uczestnikom osoby (Internet: 24,2%; FACS: 12,9%)^25. Ilość tego rodzaju odpowiedzi była największa przy fotografii przedstawiającej Angelinę Jolie. W tej sytuacji uczestnicy jako odczuwaną emocję wskazywali zasko-
(^25) Osobami tymi były ówczesny trener Realu Madryt Jose Mourinho, oraz aktorka Angelina Jolie.!
czenie (aż w 25,8% przypadków). Warto dodać, iż było to pierw- sze zdjęcie w całym badaniu, które ukazywało rozpoznawaną przez uczestników osobę.
W dyskusji, którą przeprowadzono już po eksperymencie, część badanych sama wskazywała, że oczekiwała wyłącznie zdjęć przed- stawiających anonimowych ludzi. Powyższe ustalenia dają wstępną podstawę do stwierdzenia, że rzeczywiście nagle pojawia- jące się zdjęcie rozpoznawalnej osoby mogło dla części badanych stanowić coś nieoczekiwanego, a w konsekwencji wzbudzić deli- katne zaskoczenie. Emocja ta najprawdopodobniej nie byłaby przez uczestników w ogóle dostrzeżona (uświadomiona) , gdyby nie zinterpretowana przez nich ekspresja, która zachęciła ich do zaznaczenia takiej odpowiedzi. Emocja ta, ze względu na swoją krótkotrwałość, mogła pojawić się u badanych tylko w momencie pojawienia się fotografii.
Uwzględniając te elementy, należy jednoznacznie uznać, że wszy- scy uczestnicy, którzy zaznaczyli zaskoczenie jako odczuwaną emocję, faktycznie przeżyli ją w pierwszej sekundzie wyświetla- nia się slajdu. Natomiast w dalszych 19 sekundach nie przeżyli oni żadnego istotnego uczucia. Prowadzi to do wniosku, że sama ekspresja zaskoczenia w większości wypadków nie wyzwoli żad- nej emocji. Dla zaistnienia jakiegokolwiek typu afektu większy (można wręcz wskazać, że jedyny!) wpływ ma sama osoba, któ-
Wykres 8. Odczuwana emocja przy zaskoczeniu
Radość
Trafność: przeprowadzone dotychczas przez psychologów bada- nia^26 wskazywały, że ekspresja radości ( uśmiech ) jest najlepiej rozpoznawanym przez innych wyrazem mimicznym^27. Tezę tę po- twierdzają wyniki przeprowadzonego eksperymentu. Aż 91% uczestników poprawnie zinterpretowało zdjęcia przedstawiające ekspresję radości (najwyższy wynik wśród wszystkich emocji). Zadanie to minimalnie lepiej wykonała grupa mężczyzn (M: 93%; K: 90%). Ze względu na tak niedużą różnicę, należy stwierdzić, że obie płcie odczytują równie dobrze wyraz mimiczny tej emocji.
(^26) Zob. P. Ekman, Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie polityce i ma 27 łżeństwie , Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2011 , s.135.! Ludzie potrafią zauważyć uśmiech, nawet jeśli druga osoba znajduje się w odległości 90 metrów. Zob. Tamże.!
Fotografie pochodzące z FACS były przez uczestników znacznie lepiej interpretowane (FACS: 99%; Internet: 82%). Zauważyć trzeba spory kontrast między tymi dwoma zbiorami zdjęć. Powo- dem tak dużej różnicy w poziomie trafności było zdjęcie nr 19 przedstawiające Andersa Behringa Breivika. W przypadku tej fo- tografii drastycznie zmalał odsetek prawidłowych odpowiedzi (68%). Ponadto w tej sytuacji mężczyźni okazali się znacznie lepsi w interpretacji tej ekspresji(M: 78%; K: 65%). Tak duża rozbież- ność wynika najprawdopodobniej z kilku powodów. Jednym z nich jest fakt, że oglądający to zdjęcie badani nie dopuszczali czę- stokroć myśli, że Anders Breivik może odczuwać czystą radość. Emocja ta kojarzy się większości ludzi pozytywnie, co stanowiło przeciwieństwo do samej osoby przedstawionej na fotografii. Kon- cepcje te potwierdza analiza błędnych odpowiedzi. Ci, którzy nie interpretowali wyrazu mimicznego Breivika jako radości, zazna- czali, że przedstawia on pogardę (23% wszystkich odpowiedzi). Warto zauważyć, że przy drugim, mniej kontrowersyjnym zdjęciu, niepochodzącym z FACS, osiągnięto ponad 95% poziom trafności. Niewątpliwie kontrast, jaki zachodzi między czynami Norwega a jego ekspresją mimiczną, wywołał wśród badanych pewnego ro- dzaju dysonans.
Trudność: zasadniczo zdjęcia przedstawiające radość uważano jako najłatwiejsze do interpretacji (1,74). Poziom ten w znaczący sposób zawyżyły odpowiedzi udzielane przez badanych przy foto- grafii Breivika, której trudność badani ocenili na 2,42. Wynik ten
