Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Woroniczem, [w] Z dziejów literatury polskiej wieku XIX, Warszawa 1929, s. 216-241. 10 Z. Rejman, Jan Paweł Woronicz. Poeta i kapłan, Chotomów 1992.
Typologia: Schematy
1 / 302
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
W grudniu 2019 roku minęło sto dziewięćdziesiąt lat od śmierci arcybiskupa Jana Pawła Woronicza, poety, kaznodziei, mecenasa kultury i sztuki. Duchowny należał do grona utalentowanych twórców polskiego oświecenia, które było jednym z najciekawszych okresów w dziejach literatury i historii Polski i prawie przez wiek kształtowało nowoczesne społeczeństwo. Za jego początek przyjęto umownie rok 1740, w którym pijar Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium Nobilium, a za koniec rok 1830, kiedy wybuchło powstanie listopadowe; przy czym, jak uważał Zdzisław Libera^1 , nie można pominąć roku 1822, w którym ukazały się Ballady i romanse Adama Mickiewicza. Czas oświecenia był również trudnym momentem w dziejach Polski, przez którą przetoczył się wówczas szereg nieszczęść, doprowadzając do rozbiorów kraju i całkowitej likwidacji z mapy świata i Europy. Po upadku państwowości polskiej naród znalazł się pod zaborami trzech mocarstw: Rosji, Prus i Austrii. Dla Polaków był to czas ciągłych nadziei na odzyskanie utraconej niepodległości, czego przejawem była radość z powstających państewek, którymi były Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie, jak również powstanie listopadowe, w przededniu którego zakończył życie Woronicz. Działalność literacka i społeczna ks. Woronicza miała miejsce w czasie oświecenia dojrzałego i w jego fazie schyłkowej. Oświecenie dojrzałe przypadło na okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, który jako król wyznaczył sobie ambitne zadanie, aby z ówczesnej Warszawy uczynić ośrodek kultury, sztuki i literatury, promieniujący na całą Rzeczpospolitą^2. Dla zrealizowania swoich projektów, gromadził wokół siebie intelektualistów, artystów i literatów. W tym również celu założył Szkołę Rycerską, zainicjował działalność Teatru Narodowego. Mądry władca popierał działalność czasopisma „Monitor”, powstanie Komisji Edukacji Narodowej. Najdonioślejszym czynem, na jaki wówczas zdobył się król i jego otoczenie, było uchwalenie Konstytucji Trzeciego Maja^3. Niewątpliwie pokolenie twórców tego okresu, traktowało działalność na polu literackim jako publiczną, a zarazem służebną. Wiązało się to przede wszystkim z tym, (^1) Z. Libera, Problemy polskiego Oświecenia. Kultura i styl , Warszawa 1969, s. 17-18. (^2) A. Zahorski, Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta , Warszawa 1970; Warszawa w wieku Oświecenia , red. A. Zahorski, Wrocław 1986. (^3) J. Łojek, Geneza i obalenie Konstytucji Trzeciego Maja , Lublin 1986.
Na czasy porozbiorowe 1795 – 1829 przypada powstanie jego najważniejszych dzieł poetyckich, do których należą Hymn do Boga , Świątynia Sybilli , Jagiellonida , Pieśnioksiąg oraz kazania wygłaszane podczas pogrzebów i uroczystości państwowych. Ten właśnie okres - od roku 1795 do 1829 obejmuje niniejsza praca. Przy tej okazji przyjrzyjmy się pokrótce stanowi badań dotyczących biografii i twórczości prymasa. Jedną z pierwszych prób opracowania spuścizny literackiej z dodatkiem faktów biograficznych dokonał Lucjan Siemieński w Portretach literackich^5 , następnie pojawiła się praca Rudolfa Ottmana ogłoszona w 1883 roku. w „Przeglądzie Polskim”^6. Klejno w roku 1908 we Lwowie ukazała się szczegółowa monografia biograficzno-literacka autorstwa księdza Alojzego Jougana^7 , a w 1919 r. - Kazimierza Króla o silnym nachyleniu literackim^8. Swój wkład w badania nad biografią Woronicza wniósł również Aurelii Drogoszewski, który w swoim artykule zajął stanowisko wobec błędów popełnionych przez Ottmana i Jougana^9. Inną liczącą się pracą, w której obszernie została opracowana spuścizna poetycka i kaznodziejska prymasa, jest książka Zofii Rejman^10 , opublikowana w 1992 r. Owocem badań tej samej autorki, przy współpracy z Małgorzatą Nesteruk, jest zbiór Dzieł zebranych wydanych w serii Biblioteki Narodowej^11. W 1999 r. natomiast ukazała się publikacja księdza Józefa Szczypy^12 , która omawia najważniejsze kazania i utwory krakowskiego biskupa. Niniejsza rozprawa ma odmienny charakter od dotychczasowych opracowań. W toku rozważań zrezygnowano ze szczegółowej analizy dzieł literackich i kaznodziejskich biskupa, ponieważ tego typu teksty są już obecne, co pokazuje nam stan badań. W pracy skupiono się na kulturotwórczej, mecenackiej, fundacyjnej, duszpasterskiej i administracyjnej działalności biskupa Woronicza, które miały wpływ na kształtowanie się życia kulturalnego, politycznego i towarzyskiego początku XIX w. Pomimo że część omawianych faktów jest już znana badaczom, to będą one ukazane w świetle nowych dokumentów. (^5) L. Siemieński, Portrety literackie , t. 4, Poznań 1875, s. 106-143. (^6) R. Ottman, Jan Paweł Woronicz , [w] „Przegląd Polski” 18 83 , t. 68, z. 11, s. 230-254; z. 12, s. 397- 41 6. (^7) A. Jougan, Ks. Prymas Woronicz , Ks. Prymas Woronicz. Monografia , t. 1, Lwów, 1908. (^8) K. Król, Jan Paweł Woronicz znakomity poeta i mówca, wielki patriota polski , Warszawa 1 919. (^9) A. Drogoszewski, Kilka Dat do życiorysu i działalności pisarskiej Woronicza. Na marginesie badań nad Woroniczem , [w] Z dziejów literatury polskiej wieku XIX , Warszawa 1929, s. 216-241. (^10) Z. Rejman, Jan Paweł Woronicz. Poeta i kapłan , Chotomów 1992. (^11) J. P. Woronicz, Pisma wybrane , oprac. M. Nesteruk, Z. Rejman, Wrocław 2002, BN I, nr 299 (^12) J. Szczypa, Jan Paweł Woronicz kerygmat narodowy i patriotyczny , Lublin 1999.
Zebrane materiały przynoszą cenne informacje o polityce wewnątrz Kościoła i sposobach, jakimi ta instytucja reagowała na zmieniające się okoliczności zewnętrzne, a tym samym wpływie, jaki miała na życie publiczne i kulturalne. Sumienne odtworzenie działalności, krok po kroku, na podstawie zgromadzonych materiałów archiwalnych, może wzbogacić wiedzę o epoce, szczególnie o działalności kulturotwórczej środowisk kościelnych i świeckich, z którymi biskup chętnie współpracował. Należy podkreślić, że wobec braku instytucji państwowych, Kościół przejął niektóre ich zadania, których celem było scalenie podzielonego przez zaborców narodu, dbałość o kulturalne dziedzictwo I Rzeczypospolitej i zachowanie tożsamości narodowej. Woronicz, będąc wysokim urzędnikiem kościelnym, poetą i światłym człowiekiem, stworzył nie tylko obszerny program działań o charakterze społecznym i kulturalnym, ale przez ponad trzydzieści lat konsekwentnie go realizował. Jak już wspomniano, autor Lechiady pozostawił po sobie setki dokumentów o charakterze urzędowym i prywatnym, tylko w niewielkiej części wykorzystanych w dotychczasowych badaniach. Na ich podstawie można wskazać kilka najważniejszych punktów jego działalności kulturotwórczej, mecenackiej i naukowej: Po pierwsze, są nimi działania wewnątrzkościelne: Woronicz, jako człowiek oświecenia, starał się obsadzać stanowiska kościelne ludźmi wykształconymi, dbał o wysoki poziom intelektualny seminariów duchownych, wspierał zagraniczne studia zdolnych kleryków, angażował się w sprawy krakowskiego uniwersytetu, zachęcał do zakładania szkolnictwa elementarnego, a pełniąc funkcję proboszcza w Powsinie, sam założył szkołę parafialną, w której uczył dzieci wiejskie. Jako fundator świątyń, budowniczy gmachów użyteczności publicznej, jak dwory, pałace, muzea, miał świadomość, że są one częścią kultury i dziedzictwa narodowego. Podkreślał, że nie mają one służyć jego wygodzie i dostatniemu życiu, ale służyć jego następcom, oraz społeczeństwu polskiemu i być darem dla następnych pokoleń. Po drugie, Woronicz jako poeta gromadził wokół siebie ludzi światłych, literatów, uczonych, artystów i muzyków. Dbał o swój rozwój intelektualny poprzez gromadzenie książek i czasopism z różnych dziedzin takich jak: biblistyka, teologia, liturgika, historia Kościoła, historia powszechna i Polski, literatura, nauka o języku. Wspierał i inicjował działalność stowarzyszeń kulturalnych, naukowych, biorąc czynny udział w egzaminach szkolnych, koncertach charytatywnych organizowanych w celu pomocy ubogim mieszkańcom Krakowa i Warszawy. Doceniając środowiska artystyczne, angażował muzyków do przygotowania liturgii, zachęcał do pisania nowych utworów,
Wydział Spraw Wewnętrznych i Religijnych). Następnie zostanie przedstawiona działalność administracyjna i duszpasterska księdza Woronicza jako proboszcza w Kazimierzu nad Wisłą i Powsinie koło Wilanowa. W tym fragmencie, dla lepszego zobrazowania pewnych zjawisk, zostanie wykorzystana korespondencja prywatna z ordynatem Zamoyskim i Kalendarze Polityczne z okresu pobytu kapłana w Liwie. W dalszej kolejności zostanie przedstawiona działalność księdza Woronicza w kręgu oświeceniowej kultury umysłowej – jako kaznodziei w Powsinie, a także Warszawie oraz literata i bibliofila. Dostępne dokumenty archiwalne wnoszą wiele cennych informacji na temat artystycznej wrażliwości Woronicza i jego upodobań estetycznych, ukształtowanych w znacznej mierze przez oświeceniowy klasycyzm. Dopełnieniem będzie opis spotkań powsińskiego proboszcza z otaczającymi go osobami, wśród których byli zarówno najbliżsi sąsiedzi, jak i osoby publiczne. W części drugiej zostanie przedstawiona sytuacja Kościoła w Królestwie Polskim i Rzeczpospolitej Krakowskiej. Zasadniczo sytuacja katolików w Kongresówce i w Wolnym Mieście Krakowie nie różniła się od siebie, ponieważ to car decydował o przepisach prawnych dotyczących Kościoła na terenie archidiecezji warszawskiej, w skład której wchodziła diecezja krakowska. Następnie, na podstawie fragmentów wypowiedzi samego Woronicza i dostępnych dokumentów kościelnych, zostaną ogólnie omówione zadania biskupa diecezjalnego, z uwzględnieniem procedur powoływania na ten urząd. Musiał im podlegać sam Woronicz, kiedy w roku 1815 został zamianowany na godność biskupa krakowskiego. Dostępne archiwalia relacjonują jego nominację i ingres do katedry w Krakowie oraz reakcję na ten fakt środowisk kościelnych i świeckich. W dalszym toku rozważań zostanie ukazany Woronicz jako rządca diecezji i duszpasterz. Najbliższym środowiskiem biskupa był Konsystorz Generalny Krakowski (odpowiednik dzisiejszej kurii diecezjalnej). Część ta jest niezbędna do zapoznania się z najbliższymi współpracownikami hierarchy i odpowiedzi, jak zmieniało się nastawienie duchowieństwa krakowskiego do biskupa, powołanego z terenu Królestwa Polskiego. Następnie zostanie ukazana działalność kaznodziei w obszarze kultury umysłowej i materialnej. Woronicz wpisał się w grono literatów, biblistów, akademików, muzyków, których nie tylko propagował, ale i hojnie wspierał. Wreszcie zostanie przedstawiona działalność fundatorska i mecenacka biskupa Woronicza w kontekście renowacji pałacu
biskupów krakowskich w Krakowie, pałacu arcybiskupów warszawskich, dworu w Wawrzeńczycach, kościoła parafialnego w Jangrocie czy kolegiaty w Kielcach (omówione zostaną długi biskupa i jego testamentalne zapisy). Warty zauważenia jest także rejestr osobistych pamiątek ocalałych po duchownym. Druga część rozprawy zostanie zakończona ukazaniem biskupa Woronicza w kręgu salonów - krakowskiego i warszawskiego, po czym zostanie opisany fakt nominacji na urząd arcybiskupa Warszawy i przymusowy udział w Sądzie Sejmowym, który wynikał z pełnionej przez Woronicza funkcji senatora. Rozważania tej części zostaną zakończone szczegółowym odtworzeniem przebiegu ostatniej fazy choroby, okoliczności i miejsca śmierci oraz pogrzebu prymasa na podstawie relacji dziennikarskich i pamiętnikarskich. Podstawą kilkunastoletnich badań autora prowadzonych nad życiem i twórczością piewcy Sybilli są źródła archiwalne. Okazało się, że archiwa oraz biblioteki kościelne i państwowe przechowały znaczną ilość dokumentów rękopiśmiennych i drukowanych, które nigdy nie były lub były tylko wyimkowo wykorzystywane przez badaczy. Podobnie sprawa ma się z czasopismami i wspomnieniami z epoki. Tymczasem źródła te, zanurzone w kontekście politycznym i literackim epoki, wzajemnie się oświetlają i uzupełniają, a zza wielkiej ilości ujawnionych tu szczegółowych informacji wyłania się interesujący obraz epoki widziany i współtworzony przez człowieka Kościoła i jego najbliższe otoczenie. Odnalezione dokumenty (archiwalia) możemy podzielić na: a) Korespondencję urzędową, pomieszczoną w zbiorze rękopisów Dziennika korespondencji urzędowej w czasie pobytu JW Diecezji Pasterza w Warszawie od roku 1824 do 1825 oraz w Aktach urzędowych JP Pawęży Woronicza podczas bytności w Warszawie z lat 1827 – 1828 , i prywatną, która rozrzucona jest w zespołach archiwalnych, przynależących do różnych rodzin i osób prywatnych. Wśród nadawców i odbiorców listów możemy wymienić: ordynata Stanisława Zamoyskiego, hr. Stanisława Wodzickiego, hr. Stanisława Kostkę Potockiego, hr. Artura Potockiego, hr. Feliksa Łubieńskiego, księcia Adama Czartoryskiego, malarza Michała Stachowicza, pisarkę Klementynę z Tańskich Hoffmanową, lekarza Macieja Brodowicza, Hermana Hołowińskiego, muzyka Cyryla Goetza, biskupa kieleckiego Wojciecha Górskiego, biskupa Ludwika Łętowskiego, ks. Franciszka Zglenickiego, duchownych diecezji krakowskiej, członków Kapituły Krakowskiej i Kieleckiej, urzędników Konsystorza Generalnego Krakowskiego i Konsystorza Foralnego Kieleckiego,
Schematyzmu diecezjalnego. Wymienione druki były pomocne przy ustaleniu urzędów, które otrzymywał przy rządzie Księstwa Warszawskiego oraz w hierarchii kościelnej, jak również w uporządkowaniu dat przyjmowanych godności. f) Czasopisma. Szczegółowa analiza tytułów pojawiających się za czasów życia Woronicza, tj. „Gazety Warszawskiej”, „Gazety Krakowskiej”, „Gazety Poznańskiej”, „Gazety Wielkiego Księstwa Poznańskiego” „Kuriera Warszawskiego”, „Gońca Krakowskiego”, „Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” oraz tytułów zagranicznych: „Brünner Zeitung”, „Der Wanderer”, „Grazer Zeitung”, „Kaiserliche Königliche Schlesische Troppauer-Zeitung”, „Lemberger Zeitung”, pozwoliła na uporządkowanie wielu faktów z życia krakowskiego hierarchy. W trakcie prowadzonych rozważań sięgnięto do kilu tytułów, które pojawiły się już po jego śmierci. Wymienione archiwalia rękopiśmienne i drukowane znajdują się w Zakładzie Narodowym Archiwum Głównych Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Państwowym w Warszawie, Archiwum Archidiecezjalnym Warszawskim, Archiwum Narodowym w Krakowie oddział Zamek Królewski na Wawelu, Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie, Zbiorach Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, Bibliotece Naukowej PAU i PAN, Archiwum Kurii Metropolitarnej Krakowskiej, Archiwum Kapituły Katedralnej Krakowskiej, Archiwum Państwowym w Radomiu, Archiwum Państwowym w Łodzi, Bibliotece Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wrocławiu, Muzeum Narodowym w Krakowie, Austriackiej Bibliotece Narodowej, Bibliotece Polskiej w Paryżu. Na koniec dodajmy, że zebrana w pracy bibliografia, ze względu na szeroki zakres podejmowanych przez Woronicza prac, a także, zasygnalizowane w zakończeniu, niesłabnące zainteresowanie, jakim cieszył się przez cały wiek XIX, posłużyć może nie tylko historykom literatury i Kościoła XIX wieku, ale badaczom różnych dziedzin, od historyków i historyków sztuki, poprzez historyków muzyki, sztuki użytkowej, po architektów, medyków i socjologów kultury.
1. Jan Paweł Woronicz – zarys biograficzny w latach 1795 - 1815 na tle sytuacji Kościoła w Polsce porozbiorowej i Księstwie Warszawskim W poniższym fragmencie znajdzie się opis trudnej porozbiorowej i osadzonej w realiach Księstwa Warszawskiego sytuacji Kościoła jako instytucji, która odcisnęła się piętnem na życiu Kościoła tego okresu i jego pracownikach, tj. proboszczach i ich współpracownikach. W tym niełatwym kontekście zostanie opisana postać księdza Woronicza jako proboszcza w Kazimierzu i Powsinie, członka rządu Księstwa Warszawskiego, kaznodziei i literata, człowieka nauki. Wydawać by się mogło, że pobyt na wspomnianych probostwach mógł zdystansować ks. Woronicza do rzeczywistości, w której się znalazł i spowodować wycofanie z życia społecznego, kulturalnego i literackiego. Jednakże, jak się okaże, praca z ludem wiejskim nie stanie mu na przeszkodzie, aby zaangażować się na różnych płaszczyznach porozbiorowej rzeczywistości. Jako proboszcz włączy się w sprawy swoich parafian, którym będzie niósł pomoc, założy dla nich szkoły i w nich będzie uczył. Przemawiając z ambony językiem pięknym, a jednocześnie prostym, będzie napominał w trosce o zbawienie swoich wiernych i polepszenie ich codziennego bytu. Osobną sprawą, która zostanie tu poruszona, jest fakt, że Woronicz wśród swoich obowiązków parafialnych nie zapomniał, że spoczywa na nim obowiązek służby publicznej dla dobra swoich rodaków. Chętnie przyjmował funkcje, które powierzał mu rząd Księstwa Warszawskiego i sumiennie wykonywał zadania, które mu zlecano. Jeszcze inną wagę miały jego działania naukowe, które realizował w Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Ponadto ciągła pamięć o roli poety powodowała, że dla swoich rodaków i ku pokrzepieniu ich serc tworzył w tym czasie wielkie dzieła, jak Pieśnioksiąg czy Jagiellonidę. Dodajmy, że czas, w którym żył Woronicz, obfitował również w uroczystości państwowe i pogrzeby sławnych ludzi, które przybierały charakter silnie steatralizowanych widowisk przyciągających tłumy, a w których ksiądz także brał udział. Ich ważnym elementem były jego kazania, które wielokrotnie utrwalano w literaturze przedmiotu, a które swoją treścią przypomniały świetną historię
[…] Po upadku państwa król utracił swoje stanowisko […] nieszczęśliwy, pogardzany przez obcych, którzy go upodlili, przeklęty przez współobywateli. Postawiony zbyt wysoko, by zmilczeć o nim było można^15. Natomiast Ignacy Lubowiecki tak wspominał tę bolesną chwilę: Zgoła każdy Polak był nieszczęśliwym i król z nimi nieszczęśliwym być musiał. Karta dziejów patrzy na to, co było, szuka przyczyn, ocenia skutki i nie przypuszcza domysłów, co by to było, gdyby inaczej było. Jeżeli nad Polską w położeniu ówczesnym czynione być ma jakie rokowanie, niepodobna prawie dopuścić innego jak upadek^16. Doświadczenia rozbiorowe dotknęły również Kościół katolicki, który działał i prężnie rozwijał się w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Poprzez ten barbarzyński akt zostały zniszczone budowane z takim pietyzmem struktury Kościoła katolickiego na ziemiach polskich. Warto wspomnieć, że w granicach I Rzeczypospolitej znajdowały się dwie metropolie: gnieźnieńska, o powierzchni 481 900 km^2 , i lwowska, której wielkość wynosiła 262 000 km^2. W skład pierwszej wchodziły: archidiecezja gnieźnieńska z katedrą w Gnieźnie^17 , diecezja chełmska z katedrą w Chełmży^18 , diecezja inflancka z katedrą w Krasławiu, diecezja krakowska ze stolicą w Krakowie^19 , diecezja płocka z katedrą w Płocku^20 , diecezja poznańska z katedrą w Poznaniu^21 , diecezja smoleńska z katedrą w Smoleńsku, diecezja wileńska z katedrą w Wilnie^22 , diecezja włocławska z katedrą we Włocławku^23 i diecezja żmudzka ze stolicą w Woroniach. Na terenie drugiej położone były: archidiecezja lwowska z katedrą we Lwowie^24 , diecezja bakowska ze stolicą w Bakowie, diecezja chełmska z katedrą w Krasnymstawie, diecezja kamieniecka z katedrą w Kamieńcu Podolskim, (^15) W. Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych. Wiązanka spraw poważnych, ciekawych i błahych , z franc. przeł. E. Raczyński, Warszawa 1998, s. 215. (^16) I. Lubowiecki, Pamiętniki , Lublin 1997, s. 7. (^17) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: gnieźnieński, łęczycki, kaliski, uniejowski, kurzelowski, kamieński, i oficjalat wieluński (W. Müller, Diecezje w okresie potrydenckim , [w] Kościół w Polsce, t. 2, wiek XVI-XVIII , red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, s. 239). (^18) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: chełmiński, malborski (Tamże). (^19) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: krakowski, nowosądecki, lubelski, zawichojski, pilicki, sandomierski, wojnicki oraz prepozytura wiślicka, dziekania kielecka, prepozytura kielecka i tarnowska (Tamże). (^20) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: płocki, dobrzyński, pułtuski (Tamże). (^21) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: poznański, śremski, pszczeszowski, warszawski (Tamże). (^22) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: wileński, białoruski (Tamże, s. 240). (^23) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: włocławski, kruszwicki, pomorski (Tamże). (^24) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: lwowski, halicki, żółkiewski (Tamże).
diecezja kijowska z katedrą w Żytomierzu, diecezja łucka z katedrą w Łucku^25 i diecezja przemyska z Przemyślem jako stolicą diecezjalną^26. Obok metropolii funkcjonowały diecezja wrocławska^27 i warmińska, które bezpośrednio podlegały zwierzchności Stolicy Apostolskiej, o łącznej powierzchni 41 500 km^2. Zatem nowe granice polityczne, wyznaczone przez zaborców, przecięły terytoria dawnych diecezji, pozostawiając je po obcej stronie. Na rzecz Austrii odpadły od Polski: archidiecezja lwowska, diecezja przemyska, zawiślańska, część diecezji krakowskiej, znaczna część diecezji chełmskiej, część diecezji kamienieckiej i łuckiej^28. Prusy przejęły część archidiecezji gnieźnieńskiej, diecezji włocławskiej, diecezji poznańskiej, płockiej oraz diecezje warmińską i chełmińską. Natomiast Rosja zagarnęła diecezję smoleńską, część diecezji wileńskiej, inflanckiej^29. Sytuacja ta doprowadziła do tego, że wiele parafii i zgromadzeń zakonnych oderwano od dostępu do uposażeń i domów macierzystych. W związku z tym Kościół polski stanął przed zupełnie nową sytuacją. Każde z państw zaborczych na zajętym przez siebie terytorium wprowadziło w życie nowe regulacje prawne, starając się równocześnie ograniczyć wszelkie kontakty na gruncie kościelnym pomiędzy dawnymi ziemiami polskimi. Moment trzeciego rozbioru zastał ks. Jana Pawła Woronicza w Warszawie, dlatego przyjrzymy się poczynaniom zaborcy pruskiego wobec Kościoła katolickiego, który zajął ówczesną stolicę państwa polskiego^30. (^25) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: łucki, brzeski (Tamże). (^26) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: brzozowski, jarosławski, przemyski (Tamże). (^27) W skład archidiecezji wchodziły archidiakonaty: wrocławski, opolski, legnicki, głogowski (Tamże, s. 240 - 241). (^28) W pierwszym zaborze Austria zabrała 83 000 km (^2) i 2 650 000 ludności, tworząc z ziem podbitych Królestwo Galicji i Lodomerii. Natomiast w trzecim rozbiorze pod berłem Habsburgów znalazło się 47 100 km^2 i ok. 1 500 000 mieszkańców. Nowe nabytki terytorialne nazwano Galicją Zachodnią ze stolicą w Krakowie. Z odpadłych na rzecz Austriaków terytoriów kościelnych powstała diecezja tarnowska, galicyjską część diecezji chełmskiej wcielono do diecezji przemyskiej, a części diecezji łuckiej i kamienieckiej włączono do archidiecezji lwowskiej. Zatem na terenach tych znalazło się 770 parafii rzymskokatolickich i 1 029 549 katolików (Z. Fras, Galicja , Wrocław 1999, s. 34 - 35; Galicja od pierwszego rozbioru do Wiosny Ludów. Wybór tekstów źródłowych , oprac. M. Tyrowicz, Wrocław 1956, s. 9; B. Kumor, Spisy ludności w Galicji w latach 1800-1808. „Przeszłość demograficzna Polski” 1972, t. 5, s 77 - 78). (^29) Z zabranych przez Katarzynę II terytoriów utworzono diecezję białoruską ( Historia Kościoła w Polsce , t. 2 cz. 1, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań – Warszawa 1979, s. 100). (^30) Więcej informacji na temat sytuacji Kościoła w zaborze pruskim czytaj w: A. Bossakiewicz, Fundusze duchowieństwa rzymsko-katolickiego w Polsce 1795 - 1865 , „Biblioteka Warszawska” 1881, t. 164, cz. 4, s. 212-225; Wł. Kwiatkowski, Sprawa pruskiej reorganizacji seminariów duchownych w Warszawie 1798 - 1802. Karta z dziejów ukrytego prześladowania przez Prusy Kościoła Katolickiego w Polsce , Warszawa 1936.
kontakt duchowieństwa do minimum. Zakaz ten dotyczył także kontaktów z nuncjaturą warszawską, której w niedługim czasie zabroniono działalności na terenie pruskim^35. W całym kraju zostało wprowadzone prawo, które nakładało na proboszczów obowiązek pobierania opłat za świadczone usługi duchowne, tzw. iura stolae , zatwierdzone przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma. Wprowadzało ono szereg przepisów określających normy i obowiązki duchownych w kwestii przyjmowania wspomnianych opłat^36. Zniesiono zależność klasztorów od przełożonych pozostających poza granicami zaboru. Z tej przyczyny rodziły się problemy związane z wizytacją domów zakonnych za granicą. Aby odbyć taką podróż, należało zwrócić się do władz o pozwolenie^37. Wprowadzono również zakaz przyjmowania do zgromadzeń nowicjuszy do 24 roku życia. Dodatkowo kandydaci zobowiązani byli do złożenia egzaminów państwowych, podczas których usiłowano odwieść ich od decyzji wstąpienia do seminarium zakonnego^38. Władze pruskie zajęły również stanowisko wobec urzędu prymasa, ponieważ Gniezno, będące wówczas kościelną stolicą prymasów i archidiecezji gnieźnieńskiej, znalazło się w obrębie państwa pruskiego. W związku z tym zabroniono używania przedrozbiorowego tytułu prymasa, który miał wówczas znaczenie polityczne. Król pruski nadał tej funkcji znaczenie reprezentacyjne i od tego momentu prymas nie miał żadnego wpływu na sprawy państwowe, a nawet ograniczono jego wpływy w Kościele. Działania te były wynikiem przekonania zaborcy, że dla Polaków godność (^35) M. Deszczyńska, Naród bez państwa. Czas zaborów. Kościół na straży polskiej wolności , t. 3, Kraków 2012, s. 51. (^36) Szczegółowy wykaz opłat iura stolae z dołączonymi do tego przepisami można znaleźć w: Archiwum Głównym Akt Dawnych [dalej AGAD], Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego [dalej CWWKP], Akta tyczące się urządzenia opłaty iura stole. Ogólne , sygn. 1/190/901, s. 2 - 3 2, druk. Wyjaśnijmy jeszcze, że przepisy te zobowiązywały parafian do korzystania z sakramentów św. u swego proboszcza, natomiast kapłan miał prawo domagać się za posługę wynagrodzenia. Żądanie to posiadało nie tylko charakter moralny, lecz także prawny, gdy nie otrzymał takiej zapłaty, mógł prosić o pomoc administracyjną władzę państwową. W momencie, gdy parafianie chcieli skorzystać z usług innego kapłana, powinni posiadać zgodę swojego ks. proboszcza. Pruskie prawo krajowe rozciągało także opiekę nad wiernymi, aby nie byli wykorzystywani przez proboszcza. On nie mógł żądać należności przed dokonaniem posługi religijnej, lecz dopiero po jej spełnieniu. Duchowny nie mógł także odkładać spełnienia posługi z powodu nieuiszczenia opłaty. Proboszcz miał zakaz żądać innych opłat, ponieważ zmiany w taksie mogły być wprowadzone tylko przez władzę państwową. Pobieranie wyższych opłat było zagrożone karą pieniężną w potrójnej wysokości w stosunku do pobranej nadwyżki (H. Karbownik, Sprawa uposażenia i opodatkowania dochodów duchowieństwa w zaborze pruskim w latach 1772 - 1807 , [w] „Prawo Kanoniczne” 39 (1996), s. 252-253. (^37) Historia Kościoła w Polsce , t. 2, cz. 1 , s. 133. (^38) Tamże, s. 136; A. Barańska, Między Warszawą a Petersburgiem …, s. 63.
prymasowska była synonimem polskości i patriotyzmu. Ostatnim prymasem doby przedrozbiorowej był arcybiskup Michał Jerzy Poniatowski h. Ciołek^39. Aby ograniczyć rolę Gniezna jako stolicy prymasów, na nowe miejsce urzędowania wyznaczono Warszawę. Porozbiorowymi arcybiskupami, którym władze pruskie zezwoliły na powrót do Gniezna, byli: Ignacy Błażej Krasicki h. Rogal i Ignacy Antoni Raczyński h. Nałęcz. Zgoda była związana z tym, że obaj zostali mianowani na swój urząd przez króla pruskiego^40. Kolejne zmiany nadeszły z rokiem 1806. Wówczas w Polakach ponownie odżyła nadzieja na wolność, którą mieli przynieść Francuzi walczący przy boku Napoleona Bonapartego. Właśnie w tym czasie wódz francuski czynił Europę poddaną swemu panowaniu. W październiku zdobył stolicę Niemiec, Berlin, a 27 listopada wkroczył do Warszawy. Po zajęciu miasta opiekę nad nim powierzył księciu Józefowi Poniatowskiemu. Bratanek ostatniego króla, Stanisława Poniatowskiego doprowadził do podpisania ugody z wojskami pruskimi, dzięki czemu opuścili zajmowaną Warszawę. Jeszcze tego samego roku, 5 grudnia powołano do istnienia pierwszą namiastkę rządu, którą była Izba Najwyższa Wojenna i Administracji. 14 stycznia 1807 r. dekretem Napoleona została powołana do życia Komisja Rządząca, która pełniła rolę tymczasowego rządu dla ziem polskich, które po II i III rozbiorze pozostawały w posiadaniu Prus. Działała ona do momentu utworzenia Księstwa Warszawskiego. Komisja sprawowała władzę ustawodawczą i administracyjną w sześciu departamentach: białostockim, bydgoskim, kaliskim, płockim, poznańskim i warszawskim. W jej skład wchodziły wydziały: skarbu, sprawiedliwości, wojny i policji, spraw wewnętrznych, których dyrektorzy tworzyli (^39) Kwestia prymasostwa została podjęta już na sejmie w Grodnie, gdzie uchwalono, że ostatnim prymasem będzie wspomniany wyżej abp Poniatowski, a każdy jego następca będzie nosił tylko tytuł arcybiskupa gnieźnieńskiego i nie będzie rościł z tego tytułu żadnych pretensji ani domagał się przywilejów (E. M. Ziółek, Pomiędzy tronem i ołtarzem …, s. 26). (^40) J. Umiński, Historia Kościoła , t. 2, Opole 1960, s. 312. Więcej na ten temat czytaj w: M. Banaszak, Prymasostwo polskie w dziejach narodu i Kościoła (do roku 1939) , [w] Na prymasowskiej stolicy w Gnieźnie i Poznaniu. Szkice o prymasach Polskich w okresie niewoli narodowej i w II Rzeczypospolitej , red. F. Lenort, Poznań 1982, s. 35-56; L. Grochowski, Kryzys i reorganizacja archidiecezji gnieźnieńskiej w latach 1793 - 1833 , [w] „Nasza Przeszłość” 1966, nr 24 , s. 203 - 241; W. Kwiatkowski, Kwestia prymasostwa polskiego pod koniec XVIII wieku , Warszawa 1935.
