Uprawiamy rośliny zielarskie, Publikacje z Medycyna

Pobierz Uprawiamy rośliny zielarskie i więcej Publikacje w PDF z Medycyna tylko na Docsity!

CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE

ODDZIAŁ W POZNANIU

Danuta Nowak

Uprawiamy

rośliny zielarskie

Poznań 201 6

CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE

ODDZIAŁ W POZNANIU

ISBN 978-83-60232-77-

Projekt okładki, skład tekstu: Agnieszka Leitgeber-Graczyk

Druk: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Poznaniu 61-659 Poznań, ul. Winogrady 63 tel. 61 823-20-81, fax 61 820-19- zlecenie nr 10/2016, nakład 500 egz.

Wstęp

Niegdyś rośliny zielarskie pozyskiwano ze stanowisk naturalnych, dzi- siaj głównie z uprawy. Uprawa roślin zielarskich może być prowadzona amatorsko na niewielką skalę dla potrzeb gospodarstwa domowego: w doniczkach, ogródkach warzywnych (zielarskich), jako rośliny ozdobne na rabatach kwiatowych lub na większą skalę na plantacjach małoobsza- rowych lub towarowych. Wiele gatunków dziko rosnących wprowadzono do uprawy. Prekursorem hodowli roślin zielarskich w Polsce był prof. dr Wacław Strażewicz. To on rozpoczął prace selekcyjne z miętą pieprzową, rumian- kiem pospolitym, naparstnicą purpurową, które później kontynuowano. Dzięki wieloletnim pracom hodowlanym prowadzonym w Instytucie Ro- ślin i Przetworów Zielarskich^1 w Poznaniu wprowadzono do uprawy wiele oryginalnych odmian roślin zielarskich różnych gatunków. Prace hodow- lane prowadziły też inne ośrodki Akademia Rolnicza^2 we Wrocławiu czy SGGW-AR, które mają osiągnięcia w tym temacie. Rośliny zielarskie potocznie zwane ziołami charakteryzują się różną zawartością substancji biologicznie czynnych stąd znajdują bardzo szero- kie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu. Dawniej stosowane w medycynie ludowej, obecnie powszechnie wykorzystywane w przemy- śle zielarskim, farmaceutycznym, spożywczym (herbaty, przyprawy, soki), kosmetycznym (kremy, pasty), cukierniczym, perfumeryjnym, a także, jako dodatki paszowe dla zwierząt. Wśród roślin zielarskich spotykamy gatunki jednoroczne, dwuletnie i wieloletnie, jedne łatwiejsze w uprawie, drugie mniej. Niniejsze opra- cowanie przybliża tematykę tego zagadnienia na przykładach niektórych roślin.

(^1) Obecnie IWNiRZ – Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich (od 2009 roku) (^2) Obecnie Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

1. Surowiec zielarski

Surowcem zielarskim roślin jest określana ta jej część, która zawiera najwięcej tzw. substancji biologicznie czynnych. Należą do nich różnego rodzaju związki chemiczne (związki biologicznie aktywne) jak: glikozydy, alkaloidy, garbniki, olejki eteryczne, antocyjany, śluzy, saponiny, flawono- idy, gorycze, które ze względu na specyfikę swojego działania znajdują różne wykorzystanie. Stąd surowcem zielarskim może być część pod- ziemna np. korzeń lub część nadziemna liście, kwiat, owoc. Wśród roślin zielarskich występują takie gatunki z których pozyskuje się jeden rodzaj surowca (większość roślin zielarskich) lub więcej. Przykładem mogą tu być: pokrzywa zwyczajna z której pozyskuje się liście, ziele, i korzeń; mni- szek lekarski gdzie surowcem jest zarówno korzeń, jak i ziele czy krwaw- nik pospolity gdzie surowcem jest ziele oraz kwiat. Na nazwę surowca zielarskiego składa się nazwa części rośliny oraz nazwa botaniczna samej rośliny np.: kwiat rumianku, ziele pokrzywy. W grupie surowców zielar- skich wyróżniamy kłącza ( rhizoma ), korzenie ( radix ), ziele ( herba ), liście (f olium ), kwiat ( flos ), owoc ( fructus ), nasiona ( semen ), także korę ( cortex ), w przypadku surowców pozyskiwanych z drzew. By uzyskać dobry surowiec należy przestrzegać pewnych zasad zwią- zanych z terminem ich zbioru oraz suszeniem. Substancje biologicznie czynne zawarte w surowcu zielarskim tworzą się w różnych fazach wege- tacji roślin, a ich zawartość może być różna. Dlatego zbiór poszczególnych surowców powinien być przeprowadzony w momencie największego ich nagromadzenia. Ustalając termin, należy brać pod uwagę warunki pogo- dowe i agrotechniczne w czasie wzrostu roślin, porę dnia, porę roku, sposób zbioru, czystość surowca. Poszczególne grupy surowców zbierane są wg podobnych zasad i w przybliżonych terminach.

Przykładowo: − korzenie i kłącza – na ogół zbiera się w okresie spoczynku rośliny tj. jesienią lub bardzo wczesną wiosną, ale czasami mogą być zbierane w innych terminach np. korzenie kozłka lekarskiego - przed lub po przekwitnięciu rośliny; − liście – zbiera się przed kwitnieniem roślin, najbardziej wartościowe są liście młode; przy zbiorze należy uważać, aby były jak najmniej zgniecione; − ziele – na ogół ziele zbiera się je tuż przed lub na początku kwitnienia roślin, składają się na nie liście z niezdrewniałą częścią łodygi; − kwiaty – najlepiej zbierać na początku kwitnienia lub w jej pełni, cza- sami kwiaty należy pozyskiwać wyłącznie na początku kwitnienia, aby podczas suszenia nie ulegały rozsypaniu np. kwiat mniszka; − owoce – zbiera się, w pełni dojrzałe gdy nabiorą odpowiedniej barwy.

Związki biologicznie czynne – substancje pochodzenia roślinnego ko- rzystnie oddziałujące na zdrowie człowieka znajdujące zastosowanie w żywności i nie tylko.

GLIKOZYDY – związki chemiczne, pochodne węglowodanów opierają- ce się na połączeniu cukrów (glikony) ze związkami nie cukrowymi (agli- kony). Glikozydy są stosowane w lecznictwie jako środki nasercowe, przeczyszczające i ściągające. W ziołolecznictwie największe znaczenie mają: glikozydy nasercowe – zalecane w przypadku niewydolności krążenia występujące np.: w na- parstnicy purpurowej, naparstnicy wełnistej, miłku wiosennym i konwalii majowej; glikozydy antrachinonowe – działanie przeczyszczające, wystę- pujące np.: w kruszynie pospolitej, rzewieniu dłoniastym. Znaczenie lecznicze mają również inne grupy glikozydów np.: glikozy- dy fenolowe, kumarynowe, flawonoidowe, cyjanogenne, gorczyczne.

GORYCZE – substancje charakteryzujące się gorzkim smakiem. Stoso- wane jako środki poprawiające apetyt i ułatwiające trawienie. Występują np.: dziurawcu, krwawniku, piołunie, korzeniu mniszka i podróżnika, w liściu bobrka trójlistnego. ALKALOIDY – grupa związków pochodzenia naturalnego zawierająca azot, o bardzo silnym oddziaływaniu na organizm. W roślinie pełnią funk- cje ochronne. Alkaloidy charakteryzują się działaniem przeciwbakteryj- nym, przeciwbólowym, pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy, miej- scowo znieczulającym lub zwężającym naczynia krwionośne. Alkaloidy znajdujemy w gatunkach roślin z rodziny jaskrowatych, psiankowatych czy makowatych.

2. Suszenie surowca zielarskiego

Surowiec zielarski może być wykorzystywany w stanie świeżym lub po wysuszeniu. W celu przedłużenia jego trwałości i czasu przechowywania należy go wysuszyć. Suszenie jest jednym ze sposobów utrwalania surow- ców roślinnych. Zawartość wody w różnych częściach roślin jest zróżnico- wana i waha się w organach wegetatywnych od 70 do 95%, a w ge- neratywnych w granicach 10-16%. Zbyt wilgotny surowiec podatny jest na niekorzystne zmiany, jak zagrzewanie, zagniwanie, zmiana barwy, zapachu, co dyskwalifikuje go do dalszego wykorzystania. Dlatego suszenie powinno odbywać się w taki sposób, aby wartość surowca nie uległa pogorszeniu. Wysuszony surowiec powinien zawierać na ogół 12-14% wody. Suszenie należy przeprowadzić jak najszybciej po zbiorze. W zależno- ści od terminu zbioru surowca zielarskiego, ilości zebranego surowca, warunków pogodowych, suszenie może odbywać się w sposób naturalny lub w suszarniach ogrzewanych, gdzie temperatura suszenia jest regulo- wana.

Niewielkie ilości surowca, na własne potrzeby można suszyć na otwar- tej przestrzeni przy większych partiach częściej wykorzystuje się pomiesz- czenia. Mogą to być pomieszczenia gospodarcze zaadoptowane na su- szarnię lub pomieszczenia specjalnie postawione w tym celu, przewiew- ne, wyposażone w wietrzniki, półki, ażurowe sita, aby zapewnić jak naj- lepszą cyrkulację powietrza. Przy sprzyjającej pogodzie w suszarniach naturalnych większość surowców wysycha dobrze. Przy większej produkcji, niekorzystnych warunkach pogodowych wy- korzystuje się suszarnie termiczne. Suszenie termiczne przeprowadza się w suszarniach komorowych, taśmowych, podłogowych. Czas suszenia poszczególnych surowców jest różny ponieważ każdy rodzaj surowca czy grupa surowców wymaga odpowiedniej temperatury suszenia. Optymal- na temperatura suszenia surowców np. olejkowych wynosi od 30 do 35°C (mięta, melisa, szałwia), ale surowce korzeniowe wymagają już wyższych temperatur np. korzenie mniszka lekarskiego, suszymy w temperaturze 40-50°C, kłącza perzu i korzenie pokrzywy wymagają już temperatury suszenia 50-60°C. Surowiec dobrze wysuszony powinien zachować swój wygląd, barwę, zapach a przede wszystkim obecność substancji biologicznie czynnych.

3. Ogólnie warunki uprawy

Wymagania klimatyczne poszczególnych gatunków roślin zielarskich są zróżnicowane. Na ogół wymagają stanowisk nasłonecznionych, a nie- kiedy dodatkowo osłoniętych od wiatrów bądź wilgotnych. Do tej grupy roślin zaliczane są gatunki rodzime, jak i obce. Uprawa roli w przypadku roślin zielarskich wymaga przede wszystkim starannego przygotowania ze względu na siew często drobnych nasion, które nie powinny być umieszczanie w glebie zbyt głęboko. Na ogół na-

Po zakończeniu zimy prowadzi się uprawę wiosenną. Wiosną przygo- towując glebę do siewu należy rozpocząć uprawę roli najwcześniej jak to jest możliwe, aby ograniczyć straty wody. W przygotowaniu roli coraz częściej stosuje się zestawy uprawowe w skład, których wchodzą narzę- dzia typu: włóka, kultywator, brona, odpowiedni wał. Dobór narzędzi uprawowych zależy od stanu pola. W przypadku siewu roślin o drobnych nasionach (umieszczamy dość płyt- ko w glebie), warto zastosować za redlicami siewnika rolkę ugniatającą. Ze względu na brak środków ochrony roślin w zwalczaniu chwastów w uprawach roślin zielarskich, pielęgnacje prowadzi się z wykorzystaniem zabiegów mechanicznych. W tym celu, wykorzystuje się dostępne narzę- dzia typu: pielnik, pielniko-obsypnik, obsypnik, bronę niszczącą chwasty. Staranność zabiegów pielęgnacyjnych zależy od przygotowania pola, jego wyrównania, a także od szerokości roboczej narzędzi pielęgnacyjnych, w stosunku do szerokości obsianych rzędów. Jeśli rzędy są równe, z sze- rokością roboczą narzędzi pielęgnacyjnych wówczas uprawki pielęgnacyj- ne są dokładniejsze. Surowiec zielarski zbieramy od wiosny do jesieni. Okres zbioru zależy od rodzaju surowca (ziele, liście, kwiaty, owoce, korzenie) oraz od gatun- ku rośliny. Zazwyczaj zbiór ziela czy liści przeprowadza się na przełomie maja-czerwca, w czerwcu przed kwitnieniem ziół, natomiast kwiatów i owoców nieco później. Zioła najlepiej ścinać na wysokości około 10-15 cm od ziemi tak, aby roślina miała możliwość szybszego zregenerowania się. Czasami warunki klimatyczne pozwalają na powtórny zbiór surowca w tym samym sezonie wegetacyjnym zarówno upraw jednorocznych, jak i bylin. W zależności od wielkości plantacji, zbiór odbywa się z użyciem maszyn tnących (kosiarka samojezdna, kosiarka listwowa, przyczepa tnąco-zbierająca) lub ręcznie przy niewielkich powierzchniach za pomocą ostrych nożyc czy sekatora.

Po zbiorze surowiec należy wysuszyć w warunkach naturalnych lub z wykorzystaniem suszarni termicznych. Okres suszenia zależnie od wa- runków oraz rodzaju surowca trwa od kilku dni do około dwóch-trzech tygodni.

4. Uprawa wybranych gatunków

4. 1. Bazylia pospolita (Ocimum basilicum L.)

Rodzina: Jasnotowate (Lamiaceae) dawniej Wargowe (Labiatae) Roślina znana jest też, jako ziele św. Józefa. Opis rośliny: Bazylia pospolita to jednoroczna roślina, dorastająca do 4 0 cm wysokości, o łodydze wzniesionej, dość kruchej, czterokanciastej, na ogół rozgałęzionej. Liście, jasnozielone o kształcie jajowatym, cało- brzegie, wydzielające charakterystyczny, silny zapach. Kwiaty białe lub bladoróżowe. Kwitną od czerwca do sierpnia. Bazylię pospolitą reprezentuje szereg nie polskich odmian, wśród któ- rych, w zależności od zabarwienia liści i pędów, można wymienić odmia- ny „zielone” np. Italian Large Leaf, Sweet Basil, Cinnamon oraz „pur- purowe” np. Dark, Opal, Purple Ruffles i Red Rubin. W IRiPZ^3 wyhodowa- no dwie polskie odmiany bazylii pospolitej: Kasię i Walę. Surowiec: Surowcem zielarskim są liście. Zawierają olejek (zawartość w suchym zielu wynosi 0,5-1,5%) wyróżniający się właściwościami won- nymi, przyprawowymi. Stąd bazylia stanowi doskonały dodatek, do wielu potraw, sosów, sałatek (np. z pomidorów), mięs, ryb. Istnieje wiele ga- tunków bazylii o różnych walorach smakowych i o różnej barwie liści.

(^3) IRiPZ Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich od 1 stycznia2009 r. połączony z Instytutem Włókien Naturalnych

Orientacyjne dawki nawozów mineralnych to w przeliczeniu na 1 hek- tar: azot 60-70 kg/ha (po wschodach lub sadzeniu rozsady i po pierwszym zbiorze, fosfor 50-60 kg/ha P 2 O 5 i potas 80-100 kg/ha K 2 O przedsiewnie. Pielęgnacja uprawy polega na spulchnianiu gleby, odchwaszczaniu i na- wadnianiu roślin. Zbiór ziela przeprowadza się w początkowej fazie kwitnienia roślin (lipiec), w sprzyjających warunkach można przeprowadzić zbiór jeszcze raz. Po zbiorze świeżo zebrane rośliny należy ususzyć. Bazylię suszy się w warunkach naturalnych, w zacienionym, suchym, czystym i przewiew- nym miejscu lub w suszarni w temperaturze 35^0 C. Po wysuszeniu powin- na ona zachować naturalną, jasnozieloną barwę oraz specyficzny aromat. Z 5-6 kg świeżej rośliny uzyskuje się około 1 kg suszu. Bazylia doskonale nadaje sie do uprawy doniczkowej. Można je wyko- pać jesienią z gruntu i przesadzić do doniczek, przechowując w domu.

4.2. Cząber ogrodowy (Satureia hortensis L.)

Rodzina: Jasnotowate ( Lamiaceae ) dawniej Wargowe (Labiatae) Cząber ogrodowy znany także, jako: cząberek, pieprzyk, fasolowe ziele, dzięcielina. Opis rośliny: Roślina jednoroczna, dorastająca do wysokości 25-40 cm. Ma silny pęd główny i liczne pędy boczne, gęsto ulistnione. Liście drobne, lancetowate, w kątach liści wyrastają liczne krótkopędy. Kwiaty są drob- ne, barwy bladoliliowej, różowej lub białej. Roślina kwitnie od czerwca do września. Polska wyhodowana odmiana cząbru ogrodowego to Saturn. Surowiec: Surowcem jest całe ziele lub ziele otarte tj. liście i kwiaty bez łodyg. Zawiera garbniki, sole mineralne, przede wszystkim olejek eteryczny, który nadaje roślinie charakterystyczny, wyrazisty aromat. Stąd wykorzystywany, jako roślina przyprawowa w mieszankach z innymi

ziołami, w farszach, do potraw z warzyw strączkowych czy do drobiu. Cząber działa pobudzająco na soki żołądkowe, przeciwdziała nadmiernej fermentacji i ma właściwości przeciwbakteryjne. Uprawa: Roślina ciepłolubna. Wymaga pól o wystawie słonecznej, naj- lepiej osłoniętych od wiatrów. Uprawie sprzyjają gleby ciepłe, przepusz- czalne, bogate w wapń. Na glebach zbyt piaszczystych, ubogich, zimnych rośliny źle rosną. Cząber uprawia się z siewu. Gleba powinna być staran- nie przygotowana i wyrównana, aby zapewnić równomierne wschody nasion. Nasiona są drobne, wysiewa się je bezpośrednio do gruntu, w drugiej połowie kwietnia. Orientacyjna norma wysiewu 7-8 kg nasion na hektar. Siew jest bardzo płytki, w rzędach o rozstawie 30-40cm. Na- siona do skiełkowania potrzebują światła i najlepiej kiełkują w tempera- turze kilkunastu stopni. Wschody roślin w zależności od warunków pogo- dowych następują po około 2-3 tygodniach. Do zabiegów pielęgnacyjnych należy przede wszystkim spulchnianie międzyrzędzi narzędziami mecha- nicznymi celem niedopuszczania do zaskorupienia się gleby i zachwasz- czenia plantacji, szczególnie na początku wschodów. Zabiegi pielęgnacyj- ne należy kontynuować w okresie wegetacji. Nawożenie mineralne zależne od zasobności gleby i przedplonu. Zale- cane dawki w granicach: 60-70 kg/ha azotu stosowane w dwóch daw- kach: jedna część przedsiewnie, druga po wschodach oraz 50-70 kg/ha fosforu (P 2 O 2 ) i 70-100 kg/ha potasu (K 2 O) przed założeniem uprawy. Zbiór: Rośliny zbiera się w czasie kwitnienia. Zebrane ziele cząbru na- leży suszyć w temperaturze do 40OC. Orientacyjny plon ziela z hektara 4-5 ton, natomiast ziela otartego (liści, kwiatów) o połowę mniej. Ważne jest, aby zbierany surowiec zachował naturalny kolor i zapach.

Plantację zasilamy nawozami NPK w ilości 60kg N, 70kg P 2 O 5 , 120kg K 2 O na hektar. Nawozy wysiewamy przed siewem kminku. W drugim roku uprawy również stosujemy nawożenie, ale dawkę azotu dzielimy. Jedną część stosujemy po ruszeniu wegetacji, drugą 3-4 tygodnie później. W okresie wegetacji należy prowadzić prace pielęgnacyjne w międzyrzę- dzinach, w miarę potrzeby. Gdy siew był zbyt gęsty, rośliny należy prze- rzedzić. W drugim roku uprawy zabiegi spulchniające międzyrzędzia i zapobiegające zachwaszczeniu należy rozpocząć jak najwcześniej i kon- tynuować je w miarę potrzeby. W przypadku uprawy z rośliną współrzędną dawkę azotu można zwiększyć w pierwszym roku i trzeba ją również podzielić. Drugą lub trze- cią dawkę stosować po zbiorze rośliny współrzędnej, w zależności od uprawianego gatunku. W drugim roku wegetacji plantację należy zasilić nawozami fosforowo-potasowymi wczesną wiosną. Natomiast nawozy azotowe uzupełniamy nieco później po ruszeniu wegetacji roślin w ilości około 70-80 kg dzieląc dawkę według potrzeb. Zbiór: Owoce kminku zwyczajnego zbiera się w okresie letnim czer- wiec/lipiec. Rośliny najlepiej zbierać, gdy owoce na głównych baldachach brązowieją, a rośliny żółkną. Można je zbierać sprzętem dostępnym na rynku, kombajnem, kosiarką stosownie do potrzeb gospodarstwa. Należy pamiętać, że owoce kminku łatwo się osypują, dlatego ważny jest mo- ment uchwycenia właściwego terminu sprzętu. Wysokość zebranego plonu z 1 ha plantacji kminku może wahać się w granicach 1,5-2,5 tony.

4.4. Majeranek ogrodowy (Origanum majorana L.)

Rodzina: Jasnotowate ( Lamiacea ) dawniej Wargowe (Labiatae) Opis rośliny: Majeranek ogrodowy jest rośliną jednoroczną. Wyrasta przeciętnie do 30 cm wysokości. Łodygi ma wzniesione, silnie rozgałęzio- ne, drewniejące w dolnych partiach rośliny, a liście drobne kształtu jajo- watego, barwy szarozielonej. Kwiaty są drobne, niepozorne, barwy szaro- białej, gęsto skupione w kwiatostanach na szczytach pędów. Cała roślina jest delikatnie omszona. W kraju, w IRiPZ wyhodowano odmianę Miraż. Surowiec: Surowcem jest ziele zbierane w czasie kwitnienia roślin. Su- rowiec zawiera olejek eteryczny, o silnym, charakterystycznym zapachu, a także związki goryczkowe, garbniki, witaminy, sole mineralne. Roślina kwitnie od czerwca do września. Ziele wykorzystywane jest powszechnie jako przyprawa. Wzbogaca smak i aromat wielu potraw mięsnych, dodawany jest też do zup. Ma również zastosowanie, jako delikatny środek leczniczy w zaburzeniach przewodu pokarmowego (trawienia i łaknienia) oraz w infekcji dróg oddechowych. Uprawa: Majeranek ogrodowy wymaga stanowisk ciepłych, słonecz- nych. Rośnie na glebach lżejszych, przepuszczalnych, zasobnych w wapń, utrzymanych w dobrej kulturze. Pole uprawne majeranku powinno być zasobne w składniki pokarmowe i wolne od chwastów. Uprawa powinna być po roślinach pozostawiających dobre stanowiska. Zabiegi poprzedza- jące założenie plantacji powinny obejmować orkę przedzimową, a wiosną zabiegi agregatem, wyrównujące pole i przygotowujące je do siewu. Uprawę majeranku zakładamy wiosną z siewu bezpośredniego. Nasiona są drobne, siejemy je w kwietniu, płytko na głębokość 0,5 cm, w rozsta- wie zapewniającej pielęgnację międzyrzędzi w okresie wegetacji roślin (30-40 cm). Ilość wysiewu nasion majeranku do 5 kg/ha. Wcześniej gleba powinna być zasilona nawozami NPK w ilościach: azotu 60-70 kg/ha