Ustrój polityczny dawnej Polski (do 1795 r.), Skrypty z Storia

Pobierz Ustrój polityczny dawnej Polski (do 1795 r.) i więcej Skrypty w PDF z Storia tylko na Docsity! 26 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 63–64 4. Chłopstwo W XIV i pierwszej połowie XV w. na wsi dominowała gospodarka czynszo­ wa. W  tym czasie dokonano  też największej  liczby  lokacji. Ludność wiejska  w omawianym okresie cieszyła się jeszcze znacznymi swobodami, jakkolwiek  zaczęto  już ograniczać warunki opuszczenia przez chłopów pana  feudalnego.  Zgodnie ze statutami Kazimierza Wielkiego chłop na prawie niemieckim, aby  odejść, musiał zapłacić czynsz za wykorzystane lata wolnizny oraz znaleźć na  swoje miejsce następcę,  zaś na prawie polskim musiał wolniznę odpracować  i zapłacić jednorazowe odszkodowanie (wstanne), poza tym odejście mogło na­ stąpić po: zakończeniu prac jesiennych, uiszczeniu opłat, zasianiu pola ozimi­ ną i pozostawieniu zagrody w należytym stanie, przy czym przepisy dotyczące  prawa wychodu chłopa w każdej ziemi różniły się co do szczegółów. Ograni­ czenie wychodu  spowodowało  z  czasem zbiegostwo chłopów. Sprawę  tę po­ ruszały m.in.  lauda  sejmikowe  i  statut  warcki  (1423),  wreszcie  uregulowały  przywileje nieszawskie (1454), wprowadzając obowiązek wydania zbiega i za­ płacenia odpowiedniej grzywny. W  XV  w.  zmieniła  się  też  sytuacja  sołtysów. Walka  sołtysów  z  panami  feudalnymi, którym łany sołtysie utrudniały rozwój własnego folwarku, zakoń­ czyła się ostatecznie porażką sołtysów. W efekcie statut warcki zezwolił wła­ ścicielom dóbr na wykup majątku  i urzędu „nieużytecznego  i buntowniczego  sołtysa”, co umożliwiło ich usuwanie. III. Ustrój polityczny 1. Władza królewska Do  1370  r.  Polską  rządzili Piastowie, jako dynastia dziedziczna. Po ich wymarciu tron stał się elekcyjny. Po śmierci Kazimierza Wielkiego przeszedł  na jego siostrzeńca Ludwika Węgierskiego, a po nim na córkę Jadwigę. Zasia­ dali oni na nim jako spadkobiercy Piastów, ale już za zgodą stanów i w zamian  za przywileje. W 1386 r. królem obrano, jako męża Jadwigi, Władysława Ja- giełłę. Była to już elekcja osoby, a nie dynastii. Pod koniec życia Jagiełło, rów­ nież w zamian za przywileje, otrzymał przyrzeczenie objęcia tronu przez jego  synów. Odtąd, aż do 1572 r., elekcja królów odbywała się w obrębie dynastii Jagiellonów. Osobę kandydata na króla ustalała rada królewska, która przed­ stawiała ją do zatwierdzenia zjazdowi elekcyjnemu. Po elekcji następowała ko­ ronacja, której dokonywał prymas. Uroczystość kończyło złożenie przez króla  przysięgi państwowej,  potwierdzającej prawa  i  przywileje  stanów oraz  zobo­ wiązującej go do odzyskania utraconych ziem. Od koronacji Władysława War- neńczyka czyniono to w odrębnym dokumencie. 63 64 27 Nb. 65–66 Zakres władzy królewskiej nadal był bardzo szeroki, mimo ograniczeń za- wartych w  przywilejach  stanowych. Król  posiadał  największy wpływ  na  za­ rząd państwa. Należało tutaj do niego zwierzchnictwo nad administracją i mia- nowanie  urzędników  dworskich,  ziemskich  oraz  starostów.  Ograniczeniem  w swobodzie nominacji urzędników ziemskich był obowiązek zasięgania opi­ nii rady szlachty danej ziemi oraz dokonanie jej wyłącznie spośród szlachty po­ sesjonatów. Pozycję króla osłabiała ponadto zasada dożywotności wszystkich  urzędów (poza starostą). Silna była też władza sądowa monarchy, który będąc  najwyższym sędzią i źródłem sprawiedliwości, mógł ewokować każdą sprawę  przed swój sąd i wpływać na obsadę innych sądów. W dziedzinie wojskowo­ ści do monarchy należało naczelne dowództwo wojskowe i kierowanie polityką  zagraniczną. Dziedziną najbardziej ograniczoną było ustawodawstwo królew­ skie. Pozycję króla utrwalało ponadto posiadanie przez niego ogromnych po­ siadłości ziemskich, zwanych królewszczyznami. Organem doradczym monarchy  była  nadal  rada królewska. Stanowili  ją  najwyżsi  dygnitarze  centralni  i  ziemscy  oraz  arcybiskupi  i  biskupi  katoliccy.  Król mógł rozszerzyć jednak jej skład o inne osoby. Kompetencje rady nie by­ ły for malnie określone. Miała jednakże istotny wpływ na politykę zagraniczną  i we wnętrzną oraz monetarną. Jej członkowie stanowili też skład sądu królew­ skiego. Reprezentowała również stany w zakresie ochrony ich praw i przywile­ jów. Zwano też ją radą komorną lub senatem dworskim. 2. Urzędy centralne Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne, przy czym nie istnia­ ło ścisłe rozgraniczenie ich zakresu władzy. Obejmowały one: kanclerza i pod- kanc lerzego, podskarbich – koronnego i nadwornego, oraz marszałków – wiel­ kiego koronnego i nadwornego. Wyłoniły się z urzędów dzielnicy krakowskiej. Urzędy  kanclerza i podkanclerzego wyodrębniły  się  najwcześniej  jako  ogólnopaństwowe.  Sprawowały  je  z  reguły  osoby  duchowne.  Obydwaj  kie­ rowali  pracą  kancelarii  królewskiej,  która  od  panowania Władysława Jagieł- ły stała się centralnym organem administracji państwowej. Do ich kompetencji  należały  sporządzanie  aktów  państwowych,  prowadzenie  korespondencji  dy­ plomatycznej  i wydawanie przywilejów. Kanclerz używał dużej pieczęci pań- stwowej, a podkanclerzy mniejszej, przy czym ich moc prawna była jednakowa. Podskarbi koronny  zarządzał  skarbem  państwowym,  sprawował  pieczę  nad skarbem królewskim, nadzorował mennicę, przyjmował wpłaty i dokony­ wał wy płat  ze  skarbu oraz nadzorował archiwum państwowe,  zaś podskarbi nadworny, którego urząd wyłonił się w XV w., prowadził wszelką rachunko­ wość państwa. 65 66 § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 30 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 71 dzia ływano na monarchę celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne  zaj mowały się głównie ustawodawstwem. Na sejmy walne w XV w. zaczęła też  przybywać szlachta. Nie odgrywała tam jednak znaczącej roli, gdyż były one  zdominowane przez radę panów. Z czasem wykształcił się więc zwyczaj wy­ syłania  przez  szlachtę  jedynie  posłów, wybieranych  na  sejmikach  ziemskich.  Ostatecznie sejm walny w pierwszej połowie XV w. tworzyły trzy grupy: do­ stojnicy  tworzący  radę królewską  (późniejszy  senat), urzędnicy ziemscy oraz  szlachta,  a  także  przedstawiciele  rad  miejskich  i  kapituł  katedralnych,  przy  czym miasta i kapituły swojej pozycji nie utrwaliły. Zbierał się on przeważnie  raz w roku, zazwyczaj w Piotrkowie. Sejmiki genetycznie wywodziły się z wiecu dzielnicowego, który po zjedno­ czeniu państwa podzielił się na sąd wiecowy i radę panów ziemi. Wzrost znacze­ nia szlachty zmuszał dostojników ziemskich do coraz częstszego od woływania  się  do  ogółu  stanu  szlacheckiego. W  rezultacie  tego  ukształtował  się  sejmik ziemski, będący dobrowolnym zgromadzeniem szlachty ziemi, wo jewództwa lub  prowincji. Obradom sejmików przewodniczył starosta (Wiel kopolska) lub woje­ woda (Małopolska). Wzrost ich znaczenia nastąpił po przywilejach nieszawskich  (1454). Zakres kompetencji sejmików ziemskich był znaczny, o czym później. W rezultacie do końca XV w. utrzymywała się alternatywność zwoływania:  sejmu walnego, sejmików prowincjonalnych i sejmików ziemskich. IV. Inne ziemie 1. Wielkie Księstwo Litewskie. Unie polsko-litewskie Na  początku  XIII  w.  organizacja  plemienna  na  Litwie  zaczęła  się  prze­ kształcać w związek plemienny. Na jego czele stanęła grupa pięciu „starszych  książąt”. Kolejnych szesnastu tworzyło grupę „książąt” młodszych. Reprezen­ towali oni poszczególne plemiona litewskie. Spośród nich, w połowie XIII w.,  pełnię władzy przejął Mendog. W 1251 r. przyjął on chrzest, zresztą nietrwa­ ły,  a w  1253  r.  koronował  się  na  króla.  Jego  państwo  obejmujące  początko­ wo Żmudź i Auk sztotę (Litwę właściwą) zostało z czasem powiększone o kil­ ka gra nicznych księstw ruskich. Po śmierci Mendoga (1263) za jego następców  państwo prze żywało kryzys. Świetność przywrócił mu Gedymin (1315–1341), któ ry zagarniając ogromne obszary Rusi, uzyskał wielkomocarstwową pozycję  w Europie środkowo-wschodniej. Program ten kontynuowali jego synowie Ol- gierd i Kiejstut. Syn Olgierda, Władysław Jagiełło, pokonawszy Kiejstuta, prze­ jął pełnię władzy, otwierając jednocześnie przed Litwą nowy okres w historii. W XIII–XIV w. społeczeństwo litewskie dzieliło się na: bojarstwo, na cze­ le z książętami, mieszczaństwo, chłopstwo i czeladź niewolną. Bojarzy odby­ 71 31 Nb. 71 wali na własny koszt służbę wojskową, w związku z tym nie ponosili ciężarów  prawa książęcego. Chłopi do XIV w. pozostawali wolni. Ponosili jednakże sze­ reg ciężarów państwowych, przez co dzielono ich na danników i służebników.  Mieszczaństwo  zaczęło  się  dopiero  kształtować.  Czeladź  niewolną  stanowili  głównie jeńcy wojenni. Od czasów Mendoga  Litwa  była  państwem  patrymonialnym,  własnością  wielkiego księcia. Władza wielkoksiążęca była dziedziczna, najpierw w rodzie  Mendoga, a później Gedymina. Obejmował ją ten z synów, którego ojciec uznał  za  najodpowiedniejszego.  Na  tronie  mogli  też  zasiąść  synowie  adoptowani,  a z braku synów bracia księcia. Zakres władzy wielkiego księcia zależał od kategorii terytorium. Na obsza­ rach podlegających mu bezpośrednio była jednak nieograniczona. Natomiast na  terenach dzierżonych przez podległych mu książąt zastrzegał sobie jedynie ob­ sadę własną załogą grodów. W XIII/XIV w. ośrodkiem zarządu państwa był dwór wielkoksiążęcy. Stałe  urzędy nie istniały, z wyjątkiem wójta, który był urzędnikiem do zadań specjal­ nych. W pozostałych przypadkach aktualne sprawy przydzielano konkretnym  osobom, które  je miały bezzwłocznie wykonać. Podobnie było w dzielnicach  podległych księciu bezpośrednio. Z czasem, w miarę  zmniejszania  się  liczby  książąt, wielki książę zaczął z ich dzielnic tworzyć okręgi, zarządzane przez na­ miestników (starostów). Te z kolei dzieliły się na włości na czele z ci wunami.  Włość składała się z kilku prystawnictw zarządzanych przez prystawów i  ich  zastępców poprystawów, którzy mieli do pomocy dziesiętników. Inaczej wyglądała sytuacja w księstwach udzielnych, rządzonych przez po­ tomków Rurykowiczów  lub dawnych książąt  litewskich. Tutaj, poza ogólnymi  obowiązkami wobec wielkiego księcia, sprawowali oni władzę nieograniczoną. Zmiany  w  organizacji  Litwy  nastąpiły  za  panowania Witolda,  stanowiąc  konsekwencję zarówno związku z Polską, jak i przyjęcia chrześcijaństwa. Od  unii wileńsko-radomskiej (1401) tytuł najwyższego księcia nosił Jagiełło jako król Polski (supremus), zaś Witold był jedynie księciem wielkim (magnus), jak­ kolwiek władzę  sprawował  samodzielnie, będąc ograniczony  jedynie w dzie- dzinie polityki zagranicznej. Dwoistość ta trwała do 1440 r. Później wykształ- ciła się zasada elekcyjności wielkiego księcia, ograniczona do rodu Gedymina. Za władztwa Witolda zaczęto też tworzyć pierwsze urzędy centralne. Naj- starszym był urząd kanclerza. Równolegle utworzono urząd marszałka  ziem- skiego,  zwanego  później  wielkim.  Jego  zastępcą  był  marszałek  nadworny,  wy wodzący się z dużej grupy marszałków hospodarskich. Za panowania Ka- zimierza Jagiellończyka ustanowiono skarbnego, zwanego później podskarbim  ziemskim  (królewskim),  a  następnie  podskarbiego  nadwornego.  Pod  koniec  XV w. wykształcił się urząd hetmana wielkiego, a od 1521 r. hetmana polnego. § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 32 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 72 Pod koniec XIV w. powstała rada wielkoksiążęca. W 1440 r. wyłoniła się z niej  Rada Tajna (Ścisła). Składała się z 8 osób (niekiedy godności były kumulowane).  Jej kompetencje określono w 1492 r. Do jej uprawnień należało m.in.: nadawanie  urzędów, rozporządzanie dochodami, wysyłanie poselstw zagranicznych itd. Z rady wielkoksiążęcej, pod koniec XV w., wyłonił się Sejm litewski. Skła­ dał się on z zaproszonych imiennie: członków rady, książąt, znaczniejszych bo­ jarów i urzędników terytorialnych oraz po dwóch bojarów z każdego powiatu,  dobranych przez wojewodów. Po  unii w Krewie  z  rodzimych  urzędów  terytorialnych  zachowali  się  na­ miestnicy  (starostowie)  i  ciwunowie  (starostowie  niesądowi).  Z  czasem  stra- cili oni na znaczeniu w stosunku do wojewodów i kasztelanów, które to urzędy  utworzono po  1413  r. Do wyższych urzędów ziemskich  zaliczano  też  chorą­ żych (wojsko) i horodniczych (obronność). 2. Śląsk (do 1526 r.) W okresie średniowiecza w dziejach ustroju Śląska możemy wymienić okre­ sy:  słowiański,  polski,  śląski  i  czeski.  Dwa  pierwsze  omówione  zostały  przy  okazji tworzenia się i rozwoju państwowości polskiej. Od 1138 r. państwo polskich Piastów ulegało systematycznemu rozkłado­ wi. Śląsk, jako dzielnica dziedziczna, wraz z ziemią lubuską, przypadł najstar­ szemu  synowi Bolesława Krzywoustego – Władysławowi.  Po  jego wygnaniu  (1146)  dzielnicę  zagarnął Bolesław Kędzierzawy,  który w  1163  r.  zwrócił  ją  trzem synom Władysława: Bolesławowi – Wrocław, Mieszkowi – Opole, Kon- ra dowi  – Głogów,  po  którego  śmierci  ziemię  tę  przejął Władysław, utrwala­ jąc podział Śląska na dwa główne obszary – Księstwo Wrocławskie i Księstwo  Opolskie. W ich ramach, wskutek dziedziczenia, następowały dalsze podziały.  W rezultacie tego procesu na początku XIV w. istniało już na Śląsku 20 udziel­ nych księstw (11 na Dolnym Śląsku i 9 na Górnym). Formalnie, do 1227 r., łą­ czyła je z państwem piastowskim zasada pryncypatu. Pod koniec XIII w., zwłaszcza po śmierci Henryka IV Probusa (1290), połu­ dniowi książęta śląscy zaczęli ciążyć ku Przemyślidom, którym składali indywi­ dualne hołdy lenne. Tendencję tę utrwalił Jan Luksemburski, hołdując w 1327 r.  większości śląskich księstw południowych, a w 1329 r. północnych. Sam Wro­ cław uczynił to w 1335 r. Ostatecznie, na drugim zjeździe w Wyszehradzie, Ka- zimierz Wielki zrzekł się praw Korony do księstw zhołdowanych przez Czechy.  Przy  Koronie  pozostały  jedynie  księstwo  świdnicko-jaworskie  i  biskupstwo  nysko-otmuchowskie. Ostatecznie w 1348 r. Karol Luksemburski inkorporował  do Czech wszystkie  księstwa  śląskie,  co  potwierdził Kazimierz Wielki w za­ mian za przejęcie zwierzchnictwa nad Mazowszem. 72 35 Nb. 74 państwowych doradzał mu wiec. Od Warcisława I pojawiła się grupa urzędni­ ków nadwornych: komornik,  trybun, stolnik, cześnik  i  tzw. pristallus. Urzęd- nikami lokalnymi byli kasztelanowie, stojący na czele okręgów grodowych. W XIII w.  dawna  hierarchia  urzędnicza  została  zastąpiona  nową, wzoro­ waną na niemieckiej. Najwyższe stanowisko posiadał w niej marszałek (woj­ sko  i skarb). Zaraz po nim występował kanclerz, a następnie niżsi urzędnicy.  W latach 1230–1250 likwidacji uległ system kasztelanii. Ich miejsce zajęły lan­ dwójtostwa z landwójtami na czele. Sprawowali oni funkcje: są dowe, admini­ stracyjne, skarbowe i wojskowe. Ich zastępcami byli podwójci i bedele. W XIV w. nastąpił  rozkład władzy książęcej. Zakres  jej uprawnień został  ograniczony,  a  aparat  administracyjny  zredukowany.  Kompetencje  książę­ ce zaczęła stopniowo przejmować  reprezentacja  stanowa, występująca w  for­ mie sejmiku (landtagu). Pojawił się on u schyłku XIII w., początkowo obejmu­ jąc przedstawicieli rycerstwa i miast, a następnie duchowieństwa (od 1415 r.).  Do  kompetencji  stanów  należały  sprawy:  wojny  i  pokoju,  podziału  księstw,  uchwalania  podatków,  obsadzania  urzędów,  nadzoru  nad  sądownictwem  itd.  Na po czątku XV w. stany jako swoją reprezentację wyłoniły Radę, początkowo  o składzie zmiennym, a od schyłku stulecia stałym (Rada Krajowa). Dla obrony  interesów stanów powoływano też doraźnie konfederacje miejskie i rycerskie.  Wyłonił się z nich w 1421 r. sąd suchedniowy (8 rycerzy i 8 rajców 4 miast),  rozpoznający sprawy o naruszenie pokoju publicznego. 4. Prusy. Państwo zakonne Lud  Prusów  zamieszkiwał  między Wisłą  a  Niemnem. W  sumie  było  to  10 wielkich  jednostek polityczno-wojskowych. Każda z nich  zasiedlona była  przez inne plemię. Dzieliły się one na ziemie (ponad 20), a te na „małe ziemie”.  Naj niższą jednostką podziału terytorialnego była wieś (pulka). Społeczeństwo  podzielone  było  na  trzy  grupy:  możnych,  wolnych  chłopów  i  niewolników.  Znaczniejsi możni sprawowali funkcje naczelników, rezydując w grodach. Na  czele plemion stali „królowie”. Pogranicze polsko (pomorskie i mazowieckie) – pruskie już od XII w. było  niespokojne. Od początku XIII w., wraz z podjęciem cysterskiej misji chrześci­ jańskiej, sytuacja jeszcze bardziej się zaostrzyła. Ostatecznie książęta mazowiec­ cy zagrożeni agresją pruską zdecydowali się do ochrony pogranicza użyć zako­ nów rycerskich. Najpierw byli to dobrzyńcy i kalatrawensi, a następnie Krzyżacy. Status zakonu rycerskiego uzyskali Krzyżacy w 1198 r., występując pod na­ zwą Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jero- zolimie.  Po  opuszczeniu  Ziemi  Świętej  próbowali  bezskutecznie  osiedlić  się  w węgierskiej ziemi Borsa, skąd usunął ich w 1225 r. Andrzej II. 74 § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 36 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 74 W 1226 r. Krzyżacy rozpoczęli rokowania z księciem Konradem Mazowiec- kim, który obiecał im oddać ziemię chełmińską, co uczynił w 1228 r., wszakże  bez przeniesienia praw zwierzchnich. Równolegle cesarz Fryderyk II potwier­ dził darowiznę Konrada oraz przyznał zakonowi na własność wszystkie ziemie  zdobyte na Prusach. Przywilej ten uznał papież (1234). W 1237 r. nastąpiło po­ łączenie Krzyżaków z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych. W 1283 r.  podbój ziem pruskich został zakończony. Z kolei w latach 1308–1309 Krzyża­ cy zagarnęli Pomorze Gdańskie, którego posiadanie zatwierdził pokój kaliski  z 1343  r. W XV w. Zakon poniósł  ciężkie klęski, najpierw pod Grunwaldem  (1410), a następnie w wojnie trzynastoletniej (1454–1466). Drugi pokój toruń­ ski (1466) przywrócił Polsce Prusy Królewskie, zaś Prusy Krzyżackie uczynił  lennem. W 1525 r. przekształciły się one w Prusy Książęce, będące państwem  świeckim. Zakon składał się z trzech kategorii członków: rycerzy, księży i braci słu­ żebnych. Dwie pierwsze składały śluby wieczyste, przy czym tylko dla ryce­ rzy  zastrzeżony był  dostęp do godności. Bracia  służebni  składali  przeważnie  śluby czasowe, na okres pełnienia służby wojskowej, sprawując niekiedy niż­ sze  funkcje  administracyjne. Wszystkie  grupy wchodziły w  skład  konwentu,  głównej  jednostki  organizacyjnej  Zakonu,  rozmieszczonej w  poszczególnych  zamkach pod zwierzchnictwem komtura. W każdym konwencie liczba rycerzy  wynosiła 12, a księży 6. Na początku XV w. rycerzy było ok. 1000. Istnieli tak­ że  półbracia,  do  których  zaliczano:  dobrodziejów Zakonu,  sługi  i  zakonnice.  Z czasem zlali się oni z braćmi służebnymi. Pierwotnie  struktura  Zakonu wzorowana  była  na  innych  zakonach  rycer­ skich. Jej podstawę stanowiły statuty. Zgodnie z nimi władza najwyższa i nie­ podzielna należała do dożywotniego wielkiego mistrza. Obok niego  funkcjo­ nowała  kapituła  generalna,  będąca  corocznym  zgromadzeniem  głównych  urzędników  krzyżackich.  Jej  zgoda  była  potrzebna  przy  nadawaniu  urzędów  i dokonywaniu większych darowizn. Do najwyższych dostojników zaliczano:  wielkiego  komtura  (zastępca  wielkiego  mistrza,  kierujący  administracją  we- wnętrz ną i sprawami gospodarczymi), wielkiego marszałka (wojsko), wielkie­ go szpitalnika (działalność charytatywna), wielkiego szatnego (zaopatrzenie ry­ cerzy) i wielkiego skarbnika (finanse). Po podboju Prus utworzono dodatkowo  urzędy wielkiego szafarza (handel) i mincerza (sprawy monetarne). Posiadłości  Zakonu w różnych państwach europejskich nazywano baliwa tami. Zarządzane  były przez komturów krajowych. Z czasem dla ułatwienia ich zarządu ustano­ wiono najpierw urząd mistrza krajowego, najpierw niemieckiego, a następnie  pruskiego i inflanckiego. Baliwaty dzieliły się na komendy (komturie) z komtu­ rem na czele. W Rzymie Zakon reprezentował prokurator ge neralny. 37 Nb. 75–76 Od 1309 r. stolicą państwa krzyżackiego stał się Malbork, do którego przenio­ sły się z Wenecji władze naczelne. Zasadniczo organizacja Zakonu pozostała bez  zmian. Początkowo znaczny wpływ na wielkiego mistrza miała ka pituła  i kon­ went malborski. Z czasem wzrosło znaczenie urzędników, którzy utworzyli kil­ kuosobową radę dostojników, stanowiącą nieformalny organ do radczy mistrza. Krzyżacy,  przybywszy  do  ziemi  chełmińskiej,  stworzyli  sieć  komturstw,  opar tych na wcześniejszej organizacji kasztelańskiej. Podporządkowane one były  chełmińskiemu komturowi krajowemu, który to urząd zanikł na początku XIV w.  Z kolei w Prusach administrację krzyżacką oparto na wcześniej istniejących „zie­ miach”, które z czasem zaczęto nazywać komornictwami. Jednostką nadrzędną  były  dla  nich  komturstwa.  Komturowie,  zwierzchnicy  konwentów,  zarządzali  komturiami  i podległymi  im mniejszymi  jednostkami (prokuratoriami  i komor­ nictwami). Do ich kompetencji zaliczano: zarząd zam kiem, administrowanie do­ brami ziemskimi, ściąganie podatków, sądownictwo, dowodzenie rycerstwem itd.  Ich pomocnikami byli na zamku: komtur zamkowy (zastępca komtura), marsza­ łek (stajnie zamkowe), szpitalnik (zarząd przytułku), skarbnik (finanse), a w tere­ nie komornicy i włodarze, zajmujący się sprawami gospodarczymi. Od  1466  r.  nowo  powstałe  Prusy Książęce  stały  się  lennem Korony Pol­ skiej.  Odtąd  do  istotnych  obowiązków  wielkiego  mistrza  należało  składanie  przysięgi  lennej  królowi polskiemu, wykonywanie  służby wojskowej  czy  też  służby dworskiej, z racji formalnego zasiadania w radzie królewskiej, a potem  w senacie. Zasadniczo, poza polityką zagraniczną, w sprawy wewnętrzne Za­ konu Korona nie  ingerowała. Od 1457 r. wielki mistrz  rezydował w Królew­ cu. W okresie Prus Krzyżackich znacznie zmalało znaczenie rady dostojników.  Państwo dzieliło się na 8 komturstw. 5. Mazowsze W XIV w. Mazowsze nie weszło w skład Korony. Ustrojowo nadal utrzy­ mywało się na tym obszarze rozdrobnienie feudalne, a poszczególne terytoria  zachowywały własnych książąt. W 1329 r. książę płocki Wacław,  jako pierw­ szy,  uznał  zwierzchnictwo  Jana Luksemburskiego.  Za  nim  poszli  pozostali  władcy mazowieccy. Z czasem jednak zwiększała się w tym zakresie pozycja  Kazimierza Wielkiego, który w 1351 r. objął księstwo płockie, a wkrótce po tem  stał się zwierzchnikiem lennym pozostałych księstw mazowieckich. Po śmierci  króla stosunek lenny Mazowsza do Polski został zerwany. Przywró cono go za  panowania Jagiełły. Odtąd miał on charakter stały. 6. Ruś Halicka Ruś Halicka, obejmująca dorzecze górnego i środkowego Dniestru oraz czę­ ściowo Sanu (Halicz), wyodrębniła się jako samodzielne księstwo na prze łomie  75 76 § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 40 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 79–80 komornik. Były właściwe dla spraw o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. Od by- wały się na miejscu sporu (w polu). Pozostałe sądy stanowe: miejskie, wiejskie i duchowne zasadniczo nie zmieniły swojej organizacji i kompetencji, opierając się na wcześniej już opi- sanych zasadach. VI. Organizacja Kościoła 1. Kościół katolicki W okresie monarchii stanowej następował ciągły rozwój organizacyjny i te­ rytorialny Kościoła katolickiego. W 1375 r. utworzono drugie arcybiskupstwo  w Haliczu, przeniesione w 1414 r. do Lwowa. W jego skład wchodziły diece­ zje: przemyska, chełmska, łucka (od 1404 r.) i kijowska (od 1405 r.). Chrystia­ nizacja Litwy przyniosła utworzenie biskupstwa w Wilnie (1388) – obejmują­ cego część północną Wielkiego Księstwa, i w Miednikach (1417) – dla Żmudzi.  Organizacja Kościoła na Litwie utrzymała się bez większych zmian do końca  XVIII w. Wzmocnieniu  uległa  pozycja  arcybiskupa  gnieźnieńskiego,  który  uzyskał  godność prymasa (1417). Pełnił on funkcje głowy Kościoła katolickiego, ko­ ronacyjne  i  honorowe w  radzie  królewskiej. Biskupi  do Kazimierza Wielkie- go wybierani byli przez kapituły. Później zaznaczyła się tendencja do obsadza­ nia ich przez monarchę za formalną zgodą kapituł. Od 1430 r. biskupem mógł  zostać jedynie szlachcic, wcześniej (1421) papież ograniczył dostęp do kano­ nii duchownym pochodzenia plebejskiego, z wyjątkiem doktorów, w rezultacie  tylko szlachta miała dostęp do wyższego duchowieństwa. Ograniczeniom pod­ legał natomiast majątek Kościoła.  2. Kościół prawosławny Kościół  prawosławny  podlegał  od  988  r.  (chrztu  Rusi) metropolii  kijow­ skiej. W XIII w. siedzibę metropolity ruskiego przeniesiono wszakże do Mo­ skwy, co od Kazimierza Wielkiego rozpoczęło spory z Polską, zakończone po­ łowicznym rezultatem, jakim było powołanie przez patriarchę Konstantynopola  odrębnej prawosławnej metropolii w Haliczu (1370), która jednak nie utrzyma­ ła się. Ostatecznie w 1458 r. utworzono nową metropolię w Kijowie dla ziem  ruskich leżących w granicach Polski i Litwy, odrębną od moskiewskiej. Wybo­ ru metropolity dokonywał synod. Metropolia kijowska dzieliła się na 10 diece­ zji, w których biskupów mianował król. 79 80 26 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 63–64 4. Chłopstwo W XIV i pierwszej połowie XV w. na wsi dominowała gospodarka czynszo­ wa. W  tym czasie dokonano  też największej  liczby  lokacji. Ludność wiejska  w omawianym okresie cieszyła się jeszcze znacznymi swobodami, jakkolwiek  zaczęto  już ograniczać warunki opuszczenia przez chłopów pana  feudalnego.  Zgodnie ze statutami Kazimierza Wielkiego chłop na prawie niemieckim, aby  odejść, musiał zapłacić czynsz za wykorzystane lata wolnizny oraz znaleźć na  swoje miejsce następcę,  zaś na prawie polskim musiał wolniznę odpracować  i zapłacić jednorazowe odszkodowanie (wstanne), poza tym odejście mogło na­ stąpić po: zakończeniu prac jesiennych, uiszczeniu opłat, zasianiu pola ozimi­ ną i pozostawieniu zagrody w należytym stanie, przy czym przepisy dotyczące  prawa wychodu chłopa w każdej ziemi różniły się co do szczegółów. Ograni­ czenie wychodu  spowodowało  z  czasem zbiegostwo chłopów. Sprawę  tę po­ ruszały m.in.  lauda  sejmikowe  i  statut  warcki  (1423),  wreszcie  uregulowały  przywileje nieszawskie (1454), wprowadzając obowiązek wydania zbiega i za­ płacenia odpowiedniej grzywny. W  XV  w.  zmieniła  się  też  sytuacja  sołtysów. Walka  sołtysów  z  panami  feudalnymi, którym łany sołtysie utrudniały rozwój własnego folwarku, zakoń­ czyła się ostatecznie porażką sołtysów. W efekcie statut warcki zezwolił wła­ ścicielom dóbr na wykup majątku  i urzędu „nieużytecznego  i buntowniczego  sołtysa”, co umożliwiło ich usuwanie. III. Ustrój polityczny 1. Władza królewska Do  1370  r.  Polską  rządzili Piastowie, jako dynastia dziedziczna. Po ich wymarciu tron stał się elekcyjny. Po śmierci Kazimierza Wielkiego przeszedł  na jego siostrzeńca Ludwika Węgierskiego, a po nim na córkę Jadwigę. Zasia­ dali oni na nim jako spadkobiercy Piastów, ale już za zgodą stanów i w zamian  za przywileje. W 1386 r. królem obrano, jako męża Jadwigi, Władysława Ja- giełłę. Była to już elekcja osoby, a nie dynastii. Pod koniec życia Jagiełło, rów­ nież w zamian za przywileje, otrzymał przyrzeczenie objęcia tronu przez jego  synów. Odtąd, aż do 1572 r., elekcja królów odbywała się w obrębie dynastii Jagiellonów. Osobę kandydata na króla ustalała rada królewska, która przed­ stawiała ją do zatwierdzenia zjazdowi elekcyjnemu. Po elekcji następowała ko­ ronacja, której dokonywał prymas. Uroczystość kończyło złożenie przez króla  przysięgi państwowej,  potwierdzającej prawa  i  przywileje  stanów oraz  zobo­ wiązującej go do odzyskania utraconych ziem. Od koronacji Władysława War- neńczyka czyniono to w odrębnym dokumencie. 63 64 27 Nb. 65–66 Zakres władzy królewskiej nadal był bardzo szeroki, mimo ograniczeń za- wartych w  przywilejach  stanowych. Król  posiadał  największy wpływ  na  za­ rząd państwa. Należało tutaj do niego zwierzchnictwo nad administracją i mia- nowanie  urzędników  dworskich,  ziemskich  oraz  starostów.  Ograniczeniem  w swobodzie nominacji urzędników ziemskich był obowiązek zasięgania opi­ nii rady szlachty danej ziemi oraz dokonanie jej wyłącznie spośród szlachty po­ sesjonatów. Pozycję króla osłabiała ponadto zasada dożywotności wszystkich  urzędów (poza starostą). Silna była też władza sądowa monarchy, który będąc  najwyższym sędzią i źródłem sprawiedliwości, mógł ewokować każdą sprawę  przed swój sąd i wpływać na obsadę innych sądów. W dziedzinie wojskowo­ ści do monarchy należało naczelne dowództwo wojskowe i kierowanie polityką  zagraniczną. Dziedziną najbardziej ograniczoną było ustawodawstwo królew­ skie. Pozycję króla utrwalało ponadto posiadanie przez niego ogromnych po­ siadłości ziemskich, zwanych królewszczyznami. Organem doradczym monarchy  była  nadal  rada królewska. Stanowili  ją  najwyżsi  dygnitarze  centralni  i  ziemscy  oraz  arcybiskupi  i  biskupi  katoliccy.  Król mógł rozszerzyć jednak jej skład o inne osoby. Kompetencje rady nie by­ ły for malnie określone. Miała jednakże istotny wpływ na politykę zagraniczną  i we wnętrzną oraz monetarną. Jej członkowie stanowili też skład sądu królew­ skiego. Reprezentowała również stany w zakresie ochrony ich praw i przywile­ jów. Zwano też ją radą komorną lub senatem dworskim. 2. Urzędy centralne Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne, przy czym nie istnia­ ło ścisłe rozgraniczenie ich zakresu władzy. Obejmowały one: kanclerza i pod- kanc lerzego, podskarbich – koronnego i nadwornego, oraz marszałków – wiel­ kiego koronnego i nadwornego. Wyłoniły się z urzędów dzielnicy krakowskiej. Urzędy  kanclerza i podkanclerzego wyodrębniły  się  najwcześniej  jako  ogólnopaństwowe.  Sprawowały  je  z  reguły  osoby  duchowne.  Obydwaj  kie­ rowali  pracą  kancelarii  królewskiej,  która  od  panowania Władysława Jagieł- ły stała się centralnym organem administracji państwowej. Do ich kompetencji  należały  sporządzanie  aktów  państwowych,  prowadzenie  korespondencji  dy­ plomatycznej  i wydawanie przywilejów. Kanclerz używał dużej pieczęci pań- stwowej, a podkanclerzy mniejszej, przy czym ich moc prawna była jednakowa. Podskarbi koronny  zarządzał  skarbem  państwowym,  sprawował  pieczę  nad skarbem królewskim, nadzorował mennicę, przyjmował wpłaty i dokony­ wał wy płat  ze  skarbu oraz nadzorował archiwum państwowe,  zaś podskarbi nadworny, którego urząd wyłonił się w XV w., prowadził wszelką rachunko­ wość państwa. 65 66 § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 30 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 71 dzia ływano na monarchę celem wydania przywilejów. Zjazdy prowincjonalne  zaj mowały się głównie ustawodawstwem. Na sejmy walne w XV w. zaczęła też  przybywać szlachta. Nie odgrywała tam jednak znaczącej roli, gdyż były one  zdominowane przez radę panów. Z czasem wykształcił się więc zwyczaj wy­ syłania  przez  szlachtę  jedynie  posłów, wybieranych  na  sejmikach  ziemskich.  Ostatecznie sejm walny w pierwszej połowie XV w. tworzyły trzy grupy: do­ stojnicy  tworzący  radę królewską  (późniejszy  senat), urzędnicy ziemscy oraz  szlachta,  a  także  przedstawiciele  rad  miejskich  i  kapituł  katedralnych,  przy  czym miasta i kapituły swojej pozycji nie utrwaliły. Zbierał się on przeważnie  raz w roku, zazwyczaj w Piotrkowie. Sejmiki genetycznie wywodziły się z wiecu dzielnicowego, który po zjedno­ czeniu państwa podzielił się na sąd wiecowy i radę panów ziemi. Wzrost znacze­ nia szlachty zmuszał dostojników ziemskich do coraz częstszego od woływania  się  do  ogółu  stanu  szlacheckiego. W  rezultacie  tego  ukształtował  się  sejmik ziemski, będący dobrowolnym zgromadzeniem szlachty ziemi, wo jewództwa lub  prowincji. Obradom sejmików przewodniczył starosta (Wiel kopolska) lub woje­ woda (Małopolska). Wzrost ich znaczenia nastąpił po przywilejach nieszawskich  (1454). Zakres kompetencji sejmików ziemskich był znaczny, o czym później. W rezultacie do końca XV w. utrzymywała się alternatywność zwoływania:  sejmu walnego, sejmików prowincjonalnych i sejmików ziemskich. IV. Inne ziemie 1. Wielkie Księstwo Litewskie. Unie polsko-litewskie Na  początku  XIII  w.  organizacja  plemienna  na  Litwie  zaczęła  się  prze­ kształcać w związek plemienny. Na jego czele stanęła grupa pięciu „starszych  książąt”. Kolejnych szesnastu tworzyło grupę „książąt” młodszych. Reprezen­ towali oni poszczególne plemiona litewskie. Spośród nich, w połowie XIII w.,  pełnię władzy przejął Mendog. W 1251 r. przyjął on chrzest, zresztą nietrwa­ ły,  a w  1253  r.  koronował  się  na  króla.  Jego  państwo  obejmujące  początko­ wo Żmudź i Auk sztotę (Litwę właściwą) zostało z czasem powiększone o kil­ ka gra nicznych księstw ruskich. Po śmierci Mendoga (1263) za jego następców  państwo prze żywało kryzys. Świetność przywrócił mu Gedymin (1315–1341), któ ry zagarniając ogromne obszary Rusi, uzyskał wielkomocarstwową pozycję  w Europie środkowo-wschodniej. Program ten kontynuowali jego synowie Ol- gierd i Kiejstut. Syn Olgierda, Władysław Jagiełło, pokonawszy Kiejstuta, prze­ jął pełnię władzy, otwierając jednocześnie przed Litwą nowy okres w historii. W XIII–XIV w. społeczeństwo litewskie dzieliło się na: bojarstwo, na cze­ le z książętami, mieszczaństwo, chłopstwo i czeladź niewolną. Bojarzy odby­ 71 31 Nb. 71 wali na własny koszt służbę wojskową, w związku z tym nie ponosili ciężarów  prawa książęcego. Chłopi do XIV w. pozostawali wolni. Ponosili jednakże sze­ reg ciężarów państwowych, przez co dzielono ich na danników i służebników.  Mieszczaństwo  zaczęło  się  dopiero  kształtować.  Czeladź  niewolną  stanowili  głównie jeńcy wojenni. Od czasów Mendoga  Litwa  była  państwem  patrymonialnym,  własnością  wielkiego księcia. Władza wielkoksiążęca była dziedziczna, najpierw w rodzie  Mendoga, a później Gedymina. Obejmował ją ten z synów, którego ojciec uznał  za  najodpowiedniejszego.  Na  tronie  mogli  też  zasiąść  synowie  adoptowani,  a z braku synów bracia księcia. Zakres władzy wielkiego księcia zależał od kategorii terytorium. Na obsza­ rach podlegających mu bezpośrednio była jednak nieograniczona. Natomiast na  terenach dzierżonych przez podległych mu książąt zastrzegał sobie jedynie ob­ sadę własną załogą grodów. W XIII/XIV w. ośrodkiem zarządu państwa był dwór wielkoksiążęcy. Stałe  urzędy nie istniały, z wyjątkiem wójta, który był urzędnikiem do zadań specjal­ nych. W pozostałych przypadkach aktualne sprawy przydzielano konkretnym  osobom, które  je miały bezzwłocznie wykonać. Podobnie było w dzielnicach  podległych księciu bezpośrednio. Z czasem, w miarę  zmniejszania  się  liczby  książąt, wielki książę zaczął z ich dzielnic tworzyć okręgi, zarządzane przez na­ miestników (starostów). Te z kolei dzieliły się na włości na czele z ci wunami.  Włość składała się z kilku prystawnictw zarządzanych przez prystawów i  ich  zastępców poprystawów, którzy mieli do pomocy dziesiętników. Inaczej wyglądała sytuacja w księstwach udzielnych, rządzonych przez po­ tomków Rurykowiczów  lub dawnych książąt  litewskich. Tutaj, poza ogólnymi  obowiązkami wobec wielkiego księcia, sprawowali oni władzę nieograniczoną. Zmiany  w  organizacji  Litwy  nastąpiły  za  panowania Witolda,  stanowiąc  konsekwencję zarówno związku z Polską, jak i przyjęcia chrześcijaństwa. Od  unii wileńsko-radomskiej (1401) tytuł najwyższego księcia nosił Jagiełło jako król Polski (supremus), zaś Witold był jedynie księciem wielkim (magnus), jak­ kolwiek władzę  sprawował  samodzielnie, będąc ograniczony  jedynie w dzie- dzinie polityki zagranicznej. Dwoistość ta trwała do 1440 r. Później wykształ- ciła się zasada elekcyjności wielkiego księcia, ograniczona do rodu Gedymina. Za władztwa Witolda zaczęto też tworzyć pierwsze urzędy centralne. Naj- starszym był urząd kanclerza. Równolegle utworzono urząd marszałka  ziem- skiego,  zwanego  później  wielkim.  Jego  zastępcą  był  marszałek  nadworny,  wy wodzący się z dużej grupy marszałków hospodarskich. Za panowania Ka- zimierza Jagiellończyka ustanowiono skarbnego, zwanego później podskarbim  ziemskim  (królewskim),  a  następnie  podskarbiego  nadwornego.  Pod  koniec  XV w. wykształcił się urząd hetmana wielkiego, a od 1521 r. hetmana polnego. § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 32 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 72 Pod koniec XIV w. powstała rada wielkoksiążęca. W 1440 r. wyłoniła się z niej  Rada Tajna (Ścisła). Składała się z 8 osób (niekiedy godności były kumulowane).  Jej kompetencje określono w 1492 r. Do jej uprawnień należało m.in.: nadawanie  urzędów, rozporządzanie dochodami, wysyłanie poselstw zagranicznych itd. Z rady wielkoksiążęcej, pod koniec XV w., wyłonił się Sejm litewski. Skła­ dał się on z zaproszonych imiennie: członków rady, książąt, znaczniejszych bo­ jarów i urzędników terytorialnych oraz po dwóch bojarów z każdego powiatu,  dobranych przez wojewodów. Po  unii w Krewie  z  rodzimych  urzędów  terytorialnych  zachowali  się  na­ miestnicy  (starostowie)  i  ciwunowie  (starostowie  niesądowi).  Z  czasem  stra- cili oni na znaczeniu w stosunku do wojewodów i kasztelanów, które to urzędy  utworzono po  1413  r. Do wyższych urzędów ziemskich  zaliczano  też  chorą­ żych (wojsko) i horodniczych (obronność). 2. Śląsk (do 1526 r.) W okresie średniowiecza w dziejach ustroju Śląska możemy wymienić okre­ sy:  słowiański,  polski,  śląski  i  czeski.  Dwa  pierwsze  omówione  zostały  przy  okazji tworzenia się i rozwoju państwowości polskiej. Od 1138 r. państwo polskich Piastów ulegało systematycznemu rozkłado­ wi. Śląsk, jako dzielnica dziedziczna, wraz z ziemią lubuską, przypadł najstar­ szemu  synowi Bolesława Krzywoustego – Władysławowi.  Po  jego wygnaniu  (1146)  dzielnicę  zagarnął Bolesław Kędzierzawy,  który w  1163  r.  zwrócił  ją  trzem synom Władysława: Bolesławowi – Wrocław, Mieszkowi – Opole, Kon- ra dowi  – Głogów,  po  którego  śmierci  ziemię  tę  przejął Władysław, utrwala­ jąc podział Śląska na dwa główne obszary – Księstwo Wrocławskie i Księstwo  Opolskie. W ich ramach, wskutek dziedziczenia, następowały dalsze podziały.  W rezultacie tego procesu na początku XIV w. istniało już na Śląsku 20 udziel­ nych księstw (11 na Dolnym Śląsku i 9 na Górnym). Formalnie, do 1227 r., łą­ czyła je z państwem piastowskim zasada pryncypatu. Pod koniec XIII w., zwłaszcza po śmierci Henryka IV Probusa (1290), połu­ dniowi książęta śląscy zaczęli ciążyć ku Przemyślidom, którym składali indywi­ dualne hołdy lenne. Tendencję tę utrwalił Jan Luksemburski, hołdując w 1327 r.  większości śląskich księstw południowych, a w 1329 r. północnych. Sam Wro­ cław uczynił to w 1335 r. Ostatecznie, na drugim zjeździe w Wyszehradzie, Ka- zimierz Wielki zrzekł się praw Korony do księstw zhołdowanych przez Czechy.  Przy  Koronie  pozostały  jedynie  księstwo  świdnicko-jaworskie  i  biskupstwo  nysko-otmuchowskie. Ostatecznie w 1348 r. Karol Luksemburski inkorporował  do Czech wszystkie  księstwa  śląskie,  co  potwierdził Kazimierz Wielki w za­ mian za przejęcie zwierzchnictwa nad Mazowszem. 72 35 Nb. 74 państwowych doradzał mu wiec. Od Warcisława I pojawiła się grupa urzędni­ ków nadwornych: komornik,  trybun, stolnik, cześnik  i  tzw. pristallus. Urzęd- nikami lokalnymi byli kasztelanowie, stojący na czele okręgów grodowych. W XIII w.  dawna  hierarchia  urzędnicza  została  zastąpiona  nową, wzoro­ waną na niemieckiej. Najwyższe stanowisko posiadał w niej marszałek (woj­ sko  i skarb). Zaraz po nim występował kanclerz, a następnie niżsi urzędnicy.  W latach 1230–1250 likwidacji uległ system kasztelanii. Ich miejsce zajęły lan­ dwójtostwa z landwójtami na czele. Sprawowali oni funkcje: są dowe, admini­ stracyjne, skarbowe i wojskowe. Ich zastępcami byli podwójci i bedele. W XIV w. nastąpił  rozkład władzy książęcej. Zakres  jej uprawnień został  ograniczony,  a  aparat  administracyjny  zredukowany.  Kompetencje  książę­ ce zaczęła stopniowo przejmować  reprezentacja  stanowa, występująca w  for­ mie sejmiku (landtagu). Pojawił się on u schyłku XIII w., początkowo obejmu­ jąc przedstawicieli rycerstwa i miast, a następnie duchowieństwa (od 1415 r.).  Do  kompetencji  stanów  należały  sprawy:  wojny  i  pokoju,  podziału  księstw,  uchwalania  podatków,  obsadzania  urzędów,  nadzoru  nad  sądownictwem  itd.  Na po czątku XV w. stany jako swoją reprezentację wyłoniły Radę, początkowo  o składzie zmiennym, a od schyłku stulecia stałym (Rada Krajowa). Dla obrony  interesów stanów powoływano też doraźnie konfederacje miejskie i rycerskie.  Wyłonił się z nich w 1421 r. sąd suchedniowy (8 rycerzy i 8 rajców 4 miast),  rozpoznający sprawy o naruszenie pokoju publicznego. 4. Prusy. Państwo zakonne Lud  Prusów  zamieszkiwał  między Wisłą  a  Niemnem. W  sumie  było  to  10 wielkich  jednostek polityczno-wojskowych. Każda z nich  zasiedlona była  przez inne plemię. Dzieliły się one na ziemie (ponad 20), a te na „małe ziemie”.  Naj niższą jednostką podziału terytorialnego była wieś (pulka). Społeczeństwo  podzielone  było  na  trzy  grupy:  możnych,  wolnych  chłopów  i  niewolników.  Znaczniejsi możni sprawowali funkcje naczelników, rezydując w grodach. Na  czele plemion stali „królowie”. Pogranicze polsko (pomorskie i mazowieckie) – pruskie już od XII w. było  niespokojne. Od początku XIII w., wraz z podjęciem cysterskiej misji chrześci­ jańskiej, sytuacja jeszcze bardziej się zaostrzyła. Ostatecznie książęta mazowiec­ cy zagrożeni agresją pruską zdecydowali się do ochrony pogranicza użyć zako­ nów rycerskich. Najpierw byli to dobrzyńcy i kalatrawensi, a następnie Krzyżacy. Status zakonu rycerskiego uzyskali Krzyżacy w 1198 r., występując pod na­ zwą Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jero- zolimie.  Po  opuszczeniu  Ziemi  Świętej  próbowali  bezskutecznie  osiedlić  się  w węgierskiej ziemi Borsa, skąd usunął ich w 1225 r. Andrzej II. 74 § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 36 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 74 W 1226 r. Krzyżacy rozpoczęli rokowania z księciem Konradem Mazowiec- kim, który obiecał im oddać ziemię chełmińską, co uczynił w 1228 r., wszakże  bez przeniesienia praw zwierzchnich. Równolegle cesarz Fryderyk II potwier­ dził darowiznę Konrada oraz przyznał zakonowi na własność wszystkie ziemie  zdobyte na Prusach. Przywilej ten uznał papież (1234). W 1237 r. nastąpiło po­ łączenie Krzyżaków z inflanckim Zakonem Kawalerów Mieczowych. W 1283 r.  podbój ziem pruskich został zakończony. Z kolei w latach 1308–1309 Krzyża­ cy zagarnęli Pomorze Gdańskie, którego posiadanie zatwierdził pokój kaliski  z 1343  r. W XV w. Zakon poniósł  ciężkie klęski, najpierw pod Grunwaldem  (1410), a następnie w wojnie trzynastoletniej (1454–1466). Drugi pokój toruń­ ski (1466) przywrócił Polsce Prusy Królewskie, zaś Prusy Krzyżackie uczynił  lennem. W 1525 r. przekształciły się one w Prusy Książęce, będące państwem  świeckim. Zakon składał się z trzech kategorii członków: rycerzy, księży i braci słu­ żebnych. Dwie pierwsze składały śluby wieczyste, przy czym tylko dla ryce­ rzy  zastrzeżony był  dostęp do godności. Bracia  służebni  składali  przeważnie  śluby czasowe, na okres pełnienia służby wojskowej, sprawując niekiedy niż­ sze  funkcje  administracyjne. Wszystkie  grupy wchodziły w  skład  konwentu,  głównej  jednostki  organizacyjnej  Zakonu,  rozmieszczonej w  poszczególnych  zamkach pod zwierzchnictwem komtura. W każdym konwencie liczba rycerzy  wynosiła 12, a księży 6. Na początku XV w. rycerzy było ok. 1000. Istnieli tak­ że  półbracia,  do  których  zaliczano:  dobrodziejów Zakonu,  sługi  i  zakonnice.  Z czasem zlali się oni z braćmi służebnymi. Pierwotnie  struktura  Zakonu wzorowana  była  na  innych  zakonach  rycer­ skich. Jej podstawę stanowiły statuty. Zgodnie z nimi władza najwyższa i nie­ podzielna należała do dożywotniego wielkiego mistrza. Obok niego  funkcjo­ nowała  kapituła  generalna,  będąca  corocznym  zgromadzeniem  głównych  urzędników  krzyżackich.  Jej  zgoda  była  potrzebna  przy  nadawaniu  urzędów  i dokonywaniu większych darowizn. Do najwyższych dostojników zaliczano:  wielkiego  komtura  (zastępca  wielkiego  mistrza,  kierujący  administracją  we- wnętrz ną i sprawami gospodarczymi), wielkiego marszałka (wojsko), wielkie­ go szpitalnika (działalność charytatywna), wielkiego szatnego (zaopatrzenie ry­ cerzy) i wielkiego skarbnika (finanse). Po podboju Prus utworzono dodatkowo  urzędy wielkiego szafarza (handel) i mincerza (sprawy monetarne). Posiadłości  Zakonu w różnych państwach europejskich nazywano baliwa tami. Zarządzane  były przez komturów krajowych. Z czasem dla ułatwienia ich zarządu ustano­ wiono najpierw urząd mistrza krajowego, najpierw niemieckiego, a następnie  pruskiego i inflanckiego. Baliwaty dzieliły się na komendy (komturie) z komtu­ rem na czele. W Rzymie Zakon reprezentował prokurator ge neralny. 37 Nb. 75–76 Od 1309 r. stolicą państwa krzyżackiego stał się Malbork, do którego przenio­ sły się z Wenecji władze naczelne. Zasadniczo organizacja Zakonu pozostała bez  zmian. Początkowo znaczny wpływ na wielkiego mistrza miała ka pituła  i kon­ went malborski. Z czasem wzrosło znaczenie urzędników, którzy utworzyli kil­ kuosobową radę dostojników, stanowiącą nieformalny organ do radczy mistrza. Krzyżacy,  przybywszy  do  ziemi  chełmińskiej,  stworzyli  sieć  komturstw,  opar tych na wcześniejszej organizacji kasztelańskiej. Podporządkowane one były  chełmińskiemu komturowi krajowemu, który to urząd zanikł na początku XIV w.  Z kolei w Prusach administrację krzyżacką oparto na wcześniej istniejących „zie­ miach”, które z czasem zaczęto nazywać komornictwami. Jednostką nadrzędną  były  dla  nich  komturstwa.  Komturowie,  zwierzchnicy  konwentów,  zarządzali  komturiami  i podległymi  im mniejszymi  jednostkami (prokuratoriami  i komor­ nictwami). Do ich kompetencji zaliczano: zarząd zam kiem, administrowanie do­ brami ziemskimi, ściąganie podatków, sądownictwo, dowodzenie rycerstwem itd.  Ich pomocnikami byli na zamku: komtur zamkowy (zastępca komtura), marsza­ łek (stajnie zamkowe), szpitalnik (zarząd przytułku), skarbnik (finanse), a w tere­ nie komornicy i włodarze, zajmujący się sprawami gospodarczymi. Od  1466  r.  nowo  powstałe  Prusy Książęce  stały  się  lennem Korony Pol­ skiej.  Odtąd  do  istotnych  obowiązków  wielkiego  mistrza  należało  składanie  przysięgi  lennej  królowi polskiemu, wykonywanie  służby wojskowej  czy  też  służby dworskiej, z racji formalnego zasiadania w radzie królewskiej, a potem  w senacie. Zasadniczo, poza polityką zagraniczną, w sprawy wewnętrzne Za­ konu Korona nie  ingerowała. Od 1457 r. wielki mistrz  rezydował w Królew­ cu. W okresie Prus Krzyżackich znacznie zmalało znaczenie rady dostojników.  Państwo dzieliło się na 8 komturstw. 5. Mazowsze W XIV w. Mazowsze nie weszło w skład Korony. Ustrojowo nadal utrzy­ mywało się na tym obszarze rozdrobnienie feudalne, a poszczególne terytoria  zachowywały własnych książąt. W 1329 r. książę płocki Wacław,  jako pierw­ szy,  uznał  zwierzchnictwo  Jana Luksemburskiego.  Za  nim  poszli  pozostali  władcy mazowieccy. Z czasem jednak zwiększała się w tym zakresie pozycja  Kazimierza Wielkiego, który w 1351 r. objął księstwo płockie, a wkrótce po tem  stał się zwierzchnikiem lennym pozostałych księstw mazowieckich. Po śmierci  króla stosunek lenny Mazowsza do Polski został zerwany. Przywró cono go za  panowania Jagiełły. Odtąd miał on charakter stały. 6. Ruś Halicka Ruś Halicka, obejmująca dorzecze górnego i środkowego Dniestru oraz czę­ ściowo Sanu (Halicz), wyodrębniła się jako samodzielne księstwo na prze łomie  75 76 § 2. Monarchia stanowa (1320–1454) 40 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 79–80 komornik. Były właściwe dla spraw o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. Od by- wały się na miejscu sporu (w polu). Pozostałe sądy stanowe: miejskie, wiejskie i duchowne zasadniczo nie zmieniły swojej organizacji i kompetencji, opierając się na wcześniej już opi- sanych zasadach. VI. Organizacja Kościoła 1. Kościół katolicki W okresie monarchii stanowej następował ciągły rozwój organizacyjny i te­ rytorialny Kościoła katolickiego. W 1375 r. utworzono drugie arcybiskupstwo  w Haliczu, przeniesione w 1414 r. do Lwowa. W jego skład wchodziły diece­ zje: przemyska, chełmska, łucka (od 1404 r.) i kijowska (od 1405 r.). Chrystia­ nizacja Litwy przyniosła utworzenie biskupstwa w Wilnie (1388) – obejmują­ cego część północną Wielkiego Księstwa, i w Miednikach (1417) – dla Żmudzi.  Organizacja Kościoła na Litwie utrzymała się bez większych zmian do końca  XVIII w. Wzmocnieniu  uległa  pozycja  arcybiskupa  gnieźnieńskiego,  który  uzyskał  godność prymasa (1417). Pełnił on funkcje głowy Kościoła katolickiego, ko­ ronacyjne  i  honorowe w  radzie  królewskiej. Biskupi  do Kazimierza Wielkie- go wybierani byli przez kapituły. Później zaznaczyła się tendencja do obsadza­ nia ich przez monarchę za formalną zgodą kapituł. Od 1430 r. biskupem mógł  zostać jedynie szlachcic, wcześniej (1421) papież ograniczył dostęp do kano­ nii duchownym pochodzenia plebejskiego, z wyjątkiem doktorów, w rezultacie  tylko szlachta miała dostęp do wyższego duchowieństwa. Ograniczeniom pod­ legał natomiast majątek Kościoła.  2. Kościół prawosławny Kościół  prawosławny  podlegał  od  988  r.  (chrztu  Rusi) metropolii  kijow­ skiej. W XIII w. siedzibę metropolity ruskiego przeniesiono wszakże do Mo­ skwy, co od Kazimierza Wielkiego rozpoczęło spory z Polską, zakończone po­ łowicznym rezultatem, jakim było powołanie przez patriarchę Konstantynopola  odrębnej prawosławnej metropolii w Haliczu (1370), która jednak nie utrzyma­ ła się. Ostatecznie w 1458 r. utworzono nową metropolię w Kijowie dla ziem  ruskich leżących w granicach Polski i Litwy, odrębną od moskiewskiej. Wybo­ ru metropolity dokonywał synod. Metropolia kijowska dzieliła się na 10 diece­ zji, w których biskupów mianował król. 79 80 41 Nb. 81 § 3. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) Literatura: A. Abramski,  Sądownictwo  podczas  konfederacji  w  Polsce  (1672–1793),  Kielce  1986;  J. Adamus,  Monarchizm  i  republikanizm  w  syntezie  dziejów  Polski,  Łódź  1961; L. Babiński,  Trybunał  Skarbowy  Radomski.  Organizacja,  postępowanie  na  podsta­ wie ksiąg Trybunału z lat 1614–1658, Warszawa 1923; O. Balzer, Geneza Trybunału Koron­ nego. Studyum z dziejów sądownictwa polskiego XVI wieku, Warszawa 1886; J. Bardach, Studia z ustroju  i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego, XIV–XVII w., War szawa 1970;  W. Bednaruk, Trybunał koronny: szlachecki sąd najwyższy w latach 1578–1794, Lublin 2008;  M. Borucki, Sejmy i sej miki szlacheckie, Warszawa 1972; tenże, Temida staropolska. Szkice  z dziejów sądownictwa Polski szlacheckiej, Warszawa 1979; S. Ciara, Senatorowie i dygnita­ rze koronni w drugiej połowie XVII w., Warszawa 1990; Dzieje Sejmu Polskiego, koordyna­ tor J. Bardach, Warszawa 1993; Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa  1988; S. Grodziski, Obywatelstwo w szlacheckiej Rzeczypospolitej, Kraków 1963; tenże, Hi­ storia sejmu polskiego, t. I, Warszawa 1984; Z. Kaczmarczyk, Typ i forma państwa polskiego  w okresie demokracji szlacheckiej, Warszawa 1953; W. Konopczyński, Liberum veto. Studium  porównawczo-historyczne,  Kraków  1918;  W. Krieg sei sen,  Sejmiki  Rzeczypospolitej  szla­ checkiej w XVII i XVIII w., Warszawa 1991; S. Kut rzeba, Unia Polski z Litwą. Polska i Litwa  w stosunku dziejowym, Kraków 1913; tenże, Sejm walny dawnej Rzeczypospolitej, Warsza­ wa 1923; J. Lewandowska-Malec, Sejm walny koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodów  i jego dorobek ustawodawczy (1587–1632), Kraków 2009; S. Litak, Od Reformacji do Oświe­ cenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994; A. Lityński, Szlachecki samorząd  gospodarczy  w Małopolsce  1606–1777,  Katowice  1974; R. Łaszewski, Wymiar  sprawied- liwości we wsiach województwa chełmińskiego w XVII i XVIII w. Organizacja sądownictwa  i postępowanie sądowe, Toruń 1974; M. Markiewicz, Rady senatorskie Augusta II 1697–1733,  Wrocław 1988; J. Natanson-Leski, Rozwój terytorialny Polski od czasów najdawniejszych do okresu przebudowy państwa w  latach 1569–1572, Warszawa 1964; Z. Naworski, Szlachec­ ki wymiar  sprawiedliwości w Prusach Królewskich 1454–1772, Toruń 2004;  tenże, Sejmik  generalny Prus Królewskich 1569–1772, Toruń 1992; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej  epoki oligarchii 1652–1763, Poznań 1966; K. Orzechowski, Ogólnośląskie zgromadzenia sta­ nowe, Wrocław 1979; S. Płaza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznańskiego i ka­ liskiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572–1632), Kraków 1984; tenże, Sejmiki i zjazdy woje­ wództwa sieradzkiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572–1632), Kraków 1987; J. Rafacz, Sąd  referendarski koronny. Z dziejów obrony prawnej chłopów w dawnej Polsce, Poznań 1948;  Z. Rymaszewski, Sprawy gdańskie przed sądami zadwornymi oraz ingerencja królów w gdań­ ski wymiar  sprawiedliwości XVI–XVIII w., Wrocław  1985;  tenże,  Sejm Rzeczypospolitej,  Warszawa 1992; W. So bo ciń ski, Pakta konwenta, Kraków 1939; W. Stanek, Konfederacje ge­ neralne koronne w XVIII wieku, Toruń 1991; J. Tazbir, Dzieje polskiej tolerancji, Warszawa  1973; W. Uruszczak, Sejm walny koronny w latach 1506–1540, Wrocław 1981; Z. Wójcik, Li­ berum veto, Kraków 1992; M. Woźniakowa, Sąd asesorski koronny 1537–1795, jego organi­ zacja, funkcjonowanie i rola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego, Warszawa  1990; A. Wyczański, Uwarst wienie społeczne w Polsce w XVI wieku, Wrocław 1977; Z. Zie- lińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983. I. Charakterystyka ustroju państwa W połowie XV w. Europa Zachodnia  zmierzała  ku monarchii  absolutnej.  Polska,  wręcz  odwrotnie,  zaczęła  kształtować  odmianę  monarchii  stanowej,  81 § 3. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) 42 Rozdział I. Ustrój dawnej Polski (do 1795 r.) Nb. 82–83 zwaną rzecząpospolitą szlachecką. Ustrój ten istniał ponad trzy wieki i można  w nim wyodrębnić okresy: demokracji szlacheckiej (do 1652 r.) i oligarchii magnackiej (do 1763 r.). Demokracja szlachecka  oznaczała  faktyczną władzę  stanu  szlacheckiego,  który rozwinął na szeroką skalę przedsiębiorczość gospodarczą, zaktywizował  się  politycznie,  zdominował  inne  stany  uzyskanymi  przywilejami  oraz  stwo­ rzył instytucje zapewniające sprawowanie władzy. Interes państwa utożsamił się  z interesem jednego stanu, reprezentującego około 10% ludności. Kształtowanie  się demokracji szlacheckiej przebiegało w trzech ważnych etapach. Pierwszy –  to  tworzenie podstaw instytucjonalnych dla sprawowania władzy, co wyrażało  się wzrostem znaczenia sejmików ziemskich, a następnie sejmu walnego, skie­ rowanych przeciwko magnaterii (1454–1505); drugi – to sformułowanie progra­ mu politycznego  szlachty,  począwszy  od  konstytucji Ni hil novi (1505) do je­ go realizacji poprzez reformy sejmów egzekucyjnych (1505–1573); trzeci – to  ustalenie pod sta wo wych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej (1573–1578), któ­ re doprowadziły do silnego uzależnienia monarchy i wzrostu znaczenia magna­ terii (1573–1652). Promagnacka polityka Zygmunta III Wazy  i klęska rokoszu M. Zebrzydow- skiego (1606–1607) zapoczątkowały kryzys demokracji szlacheckiej i stopniowe  umacnianie pozycji magnatów, którzy osiągnęli dominację polityczną  i go spo- darczą już w 1652 r., a zwłaszcza po rokoszu J. Lubomirskiego (1666–1667), nie oddając jej już do 1764 r. Okres ten określa się ustrojem oligarchii magnackiej. Podstawowymi zasadami ustrojowymi I Rzeczypospolitej były m.in.: suwe­ renności państwa i szlachty, monarchiczno-republikańskiej formy rządu, jedno­ ści, podziału władzy, elekcyjności tronu, ustroju parlamentarnego, jednomyślno­ ści, wolnego głosu i sprzeciwu czy też szanowania odrębności prawnych. Od 1573 r. Rzeczpospolita polsko-litewska zwana też bywa monarchią re­ publikańską (ustrój mieszany), w której król jest wprawdzie głową państwa, ale  forma rządu ma charakter republikański. II. Terytorium i ludność W  połowie  XV  w.  terytorium  Korony  liczyło  235  tys.  km2. W 1454 r. wprawdzie inkorporowano do Polski Prusy, lecz faktycznie drugi pokój toruń­ ski z 1466 r. przewidywał jedynie wcielenie Prus Królewskich, co powiększyło  obszar państwa do 260 tys. km2. Pozostała część Prus, tzw. Prusy Krzyżackie,  stały się lennem. W kolejnym etapie inkorporowano Mazowsze, co następo wało  wraz z wymieraniem miejscowych książąt (1462–1526). W 1561 r. Zygmunto- wi Augustowi poddały się Inflanty, których południową część stanowiło lenno  82 83