W sprawie budowy dzieła literackiego: profesorowi Markiewiczowi w odpowiedzi, Publikacje z Filosofia

Pobierz W sprawie budowy dzieła literackiego: profesorowi Markiewiczowi w odpowiedzi i więcej Publikacje w PDF z Filosofia tylko na Docsity!

Roman Ingarden

W sprawie budowy dzieła

literackiego : profesorowi

Markiewiczowi w odpowiedzi

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 55/1, 183-

1964

P о E^ E^ M^ I^ K^ I

ROMAN INGARDEN

W SPRA W IE BUDOWY DZIEŁA LITERACKIEGO

PROFESOROWI MARKIEWICZOWI W ODPOWIEDZI

Z zaciekaw ieniem b rałem do ręk i a rty k u ł prof. H en ry k a M arkiew icza pośw ięcony m ej książce O dziele lite r a c k im l. U w ażam bowiem prof. M arkiew icza za najw ybitniejszego naszego teo rety k a lite ra tu ry śred n iej g eneracji. Z nalazłem też rzeczyw iście szereg in teresu jący ch uw ag, św iadczących o próbie pogłębienia zrozum ienia różnych sp raw om aw ia nych w m ojej książce. W idoczny rów nież je st w ysiłek, by oddać m ej książce spraw iedliw ość w jej dążeniu do w ykrycia w łasnej budow y dzieła literackiego. K siążka ta u nas na ogół nie m iała szczęścia do recenzentów. S p o ty k ała się u nas często z w yniosłą postaw ą niechęci i ten d en cją do pouczania m ię z góry przez fachow ców. Toteż m im o w ielu spraw , co do któ ry ch nie m ogę się zgodzić z prof. M arkiew iczem , cieszę się z jego zasadniczej postaw y wobec m ej książki. Oczywiście cieszyłbym się w pełni dopiero w tedy, gdybym b y ł znalazł w a rty k u le prof. M arkiew icza dalsze opracow anie zagadnień, k tó re z n a tu ry rzeczy m usiałem pozostaw ić jedynie w zarysie. K siążka O dziele literackim , stw orzyw szy pew ne podstaw y dla ogólnej w iedzy o dziele tego rodzaju, w ytycza też pew ne dalsze zagadnienia, k tó re częściowo sta ra łe m się sam później opracow yw ać, ale k tó re dom agają się jeszcze w ielu prac bardziej szczegółowych. A rty k u ł prof. M arkiew icza — pom yślany zresz tą w yraźnie jako recen zja — ogranicza się do szeregu uw ag k ry ty czn y ch w spraw ach, k tó re — jak pisze jego au to r — ,, w y da ją się n ieadekw atne do swego p rzedm iotu albo w yw ołują nieprzezw yciężone trudności przy próbach praktycznego zastosow ania”. W przeciw ieństw ie do tego stw ierdzenia odnoszę w rażenie, że raczej proponow ane przez prof. M arkiew icza zm iany m ojej koncepcji uczy n iły b y ją bardziej „n ieadekw atną” w stosunk i do sw oistej budow y

1 Por. „Estetyka”, II, 1961, s. 266—277.

W S P R A W IE B U D O W Y D Z IE Ł A L IT E R A C K IE G O 185

M oja koncepcja literackiego dzieła sztuki sta ra się jedynie oddać spraw iedliw ość jego całem u bogactw u i różnorodności w ystępujących w nim zjaw isk i jakości, a zarazem swoistości jego ostatecznej postaci, ujaw niającej się w sy n tety czn y m odczytaniu. D latego może w y d aje się różnym m oim czytelnikom bardzo tru d n a do oddania w k o n k retn y m badaniu. M yślę jednak, że w gruncie rzeczy dostarcza badaczow i lite ra tu ry szeregu narzędzi — pojęć i tw ierdzeń o budow ie i w łasnościach dzieła — jakich, jak m i się w ydaje, żadne inne teorie dzieła w tej m ierze nie czyniły. Dom aga się, innym i słowy, od badacza w iele, ale też pom aga m u w jego działaniu przez w skazanie na różne strony i właściwości dzieła w sposób pojęciowo sprecyzow any, nie gubiący się w ogólnikach lub niespraw dzalnych frazesach, jak to — w edle mego w rażenia — czynią n iejednokrotnie inne teorie. Nie należy tylko w y ników w książce m ojej w y k ry ty ch i sprecyzow anych, tudzież, o ile możności, ostro od siebie odgraniczonych, n a nowo „upraszczać” , z a cierać, w prow adzać n a now o pom ieszanie i zam ęt pojęciow y tam , gdzie już udało się dokonać niezbędnych rozróżnień. K ażde takie rozróżnienie, każde sprecyzow ane tw ierdzenie stanow i jak b y drogow skaz p rzy ba daniu, ułatw iający znalezienie in concreto tego, co w m ej książce mogło być n iejednokrotnie podane tylko in abstracto. O baw iam się, że nie które propozycje prof. M arkiew icza m ogą w prow adzić na nowo zamęt tam , gdzie w ydaw ało m i się, że już pom ieszań da się uniknąć. Oczywiście nie aroguję sobie tego, by w m ej koncepcji dzieła lite rackiego nie było pojęć n ietrafn y ch lub tw ierdzeń fałszyw ych. Nie sądzę też, jakoby było w niej już w szystko w dostateczny sposób w y jaśnione i nie dało się niczego bliżej czy głębiej opracow ać. Przeciw nie, jeszcze w czasie pisania książki zdaw ałem sobie całkiem w yraźnie sp ra wę, w jakich p u n k tach m uszę ograniczyć się jedynie do pew nego ro dzaju szkicu, któ re sp raw y m uszę pozostawić w zaw ieszeniu, do czasu uzyskania w glądu w różne bardziej szczegółowe s tru k tu ry dzieła — zależnie np. od ro d zaju literackiego itd. I jedynie cieszyłbym się, gdyby czytelnicy i łaskaw i k ry ty c y moi usiłow ali posunąć całą analizę dalej i głębiej. Tym czasem m uszę w yznać, że w ciągu tych trzy d ziestu kilku lat od ukazania się pierw szego w ydania Das literarische K u n stw e rk m iałem w rę k u bardzo niew iele książek, w których m ogłem znaleźć posunięcie naprzód całej dyskusji na tem at dzieła literackiego. T u n a leży np. książka Em ila S taigera G rundbegriffe der P oetik. Z pew nością już samo w łaściw e odczytanie i ukonkretyzow anie dzieła literackiego może dostarczyć szeregu m ateriałów do spraw dzenia, czy i w jakich granicach tra fn a je st koncepcja, któ rą próbow ałem zarysow ać w m ych pracach. Nie w ystarczy ono jednak do trafnego zrozum ienia szeregu tw ierdzeń, któ re się na tę koncepcję składają. Niezbędne tu jest głębsze

186 R O M A N IN G A R D E N

w niknięcie w podłoże filozoficzne, z jakiego w yrosła książka Das lite rarische K u n stw e rk , tym bardziej że ostateczne jej zam ierzenia w y kraczają w sposób istotny poza dziedzinę zagadnień teorii sztuki. To filozoficzne podłoże nie da się też w ykluczyć p rzy rozw ażaniu słusz ności lub niesłuszności głów nych tw ierdzeń tej książki. Sam a już bo wiem n a tu ra dzieła literackiego nasuw a szereg zagadnień filozoficznych, k tó re trzeb a w yjaśnić na teren ie bądź to ontologii form alnej, bądź teorii poznania. N iektóre tw ierdzenia tu uzyskane trzeb a zastosować p rzy badaniu ogólnej budow y dzieła literackiego. Jeżeli się tego pod łoża filozoficznego dostatecznie głęboko nie zna lub się je pom ija jako coś, z czym nie należy się liczyć, to jest się narażonym n a rozm aite nieporozum ienia przy w ysnuw aniu takich lub innych zarzutów przeciw całej koncepcji lub też przy w prow adzaniu propozycji takich lub in nych zm ian w jej obrębie. Otóż prof. M arkiew icz św iadom ie unika dyskusji na tem at tego pod łoża filozoficznego, głównie, zdaje się, w prześw iadczeniu, że pogrze bałby m oją teorię całkowicie, bo przecież je st niezgodna z m arksizm em , a byłoby przecież jakoś pożyteczne, by uratow ać z niej to, co m ogłoby się przydać naw et tym badaczom litera tu ry , k tó rzy m oich „h erezji” nie uznają. Nie czując się sam filozofem, nie chce też prof. M arkiew icz niejako m ieszać się w nie swoje spraw y. Ta jego zasadniczo p rzyjazna postaw a nie zabezpiecza go jednak przed w ypow iadaniem pew nych tw ierd zeń — jako kontrpropozycji przeciw m oim tezom — k tó re po p ad ają w ko n flik t z w ynikam i obszernych badań filozoficznych, i to takich, któ re — zdaniem m ym — m ożna przy jąć bez w zględu na to, czy się jest m aterialistą, czy nie. D otyczy to przede w szystkim spraw , k tó re w m ej książce m ogłem om ów ić tylko w bardzo ograniczonych rozm iarach, jakkolw iek om ó w ienie to opiera się n a rozległych badaniach, przeprow adzonych przez w ielu autorów , m. in. także przeze m nie. Nie m ogłem ich w m ej książce szerzej rozw inąć, gdyż rozsadziłoby to po p ro stu jej kom pozycję. Tak się rzecz m a przede w szystkim ze spraw ą tzw. w yglądów. P ro fesor M arkiew icz chce je uw ażać za szczególną treść n iektórych zdań, z innych zaś stw ierdzeń jego w ynika, że uw aża je rów nież za kon k re tn e w yobrażenia, jakie czytelnik posiada podczas le k tu ry dzieła. W tym o statnim daje się powodować niektórym i tw ierdzeniam i S a rtre ’a, k tó ry rów nież nie bardzo o rie n tu je się, o co chodzi, gdy m ow a o w y glądach. Tym czasem szczegółowa analiza w yglądów należy do teorii s p o s t r z e ż e n i a , w szczególności spostrzeżenia zmysłowego, i n ie podobna szukać czegoś takiego jak w ygląd rzeczy w t r e ś c i jak ie gokolw iek zdania. Z dania m ogą być pom yślane bez w szelkiego spostrze żenia, a naw et tam , gdzie są pom yślane na podłożu pew nego spostrze-

188 R O M A N IN G A R D E N

lizowane przez k ilk u badaczy, na których się zresztą w yraźnie powo łałem, by um ożliwić czytelnikom konfrontację tego, co sam na ich tem at zdołałem powiedzieć, z tym , co było przedtem znane. Sam za jąłem się nim i dość obszernie, i to dw ukrotnie, w książce Das litera rische K u n s tw e r k 3, i w tom ie 2 Sporu o istnienie św iata (rozdz. XII), i nie m ogę tu ta j w szystkiego zaczynać ab ovo. Muszę prosić prof. M ar kiewicza, b y zechciał raz jeszcze przem yśleć w yw ody tego rozdziału, a spodziew am się, że zgodzi się wówczas ze m ną, że sta n rzeczy nie jest „w spólną treścią zdań rów noznacznych”. S tan rzeczy jest w sto sunku do treści zdania, któ re go w yznacza, czym ś ta k samo tra n s cendentnym jak rzecz, w k tó rej zachodzi i k tó rą w spółkonstytuuje, jakkolw iek jest przez sens zdania wyznaczony. Tak jest, niezależnie od tego, czy stan rzeczy jest bytow o autonom iczny, zachodząc w jakim ś sam oistnym przedm iocie, czy też jest jedynie intencjonalny. N iedosta teczne uśw iadom ienie sobie, czym jest sens zdania, a ogólniej — zna czenie tw orów językow ych, w szczególności nazw , przyczyniło się za pew ne do tego, iż prof. M arkiew icz proponuje, by uw ażać sta n rzeczy za „w spólną treść zdań rów noznacznych”. D opiero dogłębne przem yśle nie analiz H usserla na tem at znaczenia tw orów języ k o w y ch 4, a także

resp. Twardowskiego, bardzo wieloznaczny, tak iż ostatecznie wszystko dałoby się pod niego podciągnąć. Niem niej w e właściw ym , wąskim znaczeniu tym się w łaśnie odznacza, że może nas prowadzić do r z e c z y lub ogólniej: p r z e d m i o t ó w , albo może leżeć u podłoża znaczenia nazwy, ale nie stanowi treści z d a n i a orzekającego ani nie wyznacza jego odpowiednika w szczegółowym przypadku stanu rzeczy. Właśnie dlatego stary Brentano w sporze z M einongiem odrzucił jego koncepcję obiektywów, która przy pewnej interpretacji jest bliska koncepcji stanu rzeczy. Kto nie zdał sobie sprawy z różnicy m iędzy „przedstawianiem sobie czegoś” a zdanio- twórczą operacją (por. Das literarische Ku nstw erk, § 18), dla tego oczyw iście i stan rzeczy nie występuje w jego polu widzenia. Nota bene „zdania równoznaczne” to albo zdania w różnych językach o tym samym sensie, albo po prostu jedno zdanie w ielo krotnie wypowiedziane. Dla określenia stanu rzeczy jako odpowiednika intencjonal nego zdania orzekającego wystarczy całkowicie jedno zdanie, nie potrzeba w ielu „zdań równoznacznych”. 3 Por. Das literarische K u nstw erk, § 23. Pow ołuję się tu na niem ieckie w ydanie mej książki, gdyż ono stanowi jej oryginał. Polskie wydanie jest bądź co bądź tłu maczeniem, skontrolowanym wprawdzie przeze m nie, ale mimo to nie posiadającym w różnych m iejscach tej precyzji i dosadności, co oryginał niem iecki. Wymogi po prawności języka polskiego tudzież konieczność zachowania stylu pisania tłum aczki spowodowały, iż tekst polski zawiera pewne odchylenia, nieuniknione zresztą przy tłumaczeniu. 4 K ilku autorów zajmowało się u nas tą sprawą, ale zawsze ograniczano się jakoś do paru stron jednego z paragrafów II rozprawy Logische Untersuchungen H u s s e r l a , zupełnie pomijając analizy znajdujące się w V i VI rozprawie tomu 2 tego dzieła, tudzież odpowiednie części pracy Formale und transzendentale Logik i po śm iertnie wydaną książkę Erfahrung und Urteil. Toteż już samo zdanie sprawy

W S P R A W IE B U D O W Y D Z IE L Ą L IT E R A C K IE G O 189

tego, co starałem się n a te n tem at powiedzieć w rozdziale V m ej książki (w szczególności §§ 15, 16, 17, 18, 19, 23 i 25) 5, pozw ala sobie w yrobić pogląd, że sens zdania to jedynie pew ien w szczególny sposób zbudo w an y zespół in ten cy j, dom niem ań zw iązanych z brzm ieniow ym i tw oram i językow ym i, a pochodnych od pierw otnych, czysto in ten cy jn y ch aktów nad aw an ia sensu, bądź w tw órczym , bądź w odtw órczym , a naw et w czysto rozum iejącym m yśleniu. Zachodzi jak n ajbardziej podstaw ow a różnica m iędzy tego ro d zaju czysto — jak H usserl m ów i — „sygni- ty w n ą ” in ten cją a tym , co je st przez nią w yznaczone (jak to w poszcze gólnym p rzy p ad k u zachodzi przy stanie rzeczy), a co samo w sobie nie je st ju ż żadną intencją, w yznaczaniem , pierw otnym czy pochodnym. Tu już chodzi nie tylko o to, ze stan rzeczy jest czym ś tran scen d en tn y m w sto su n k u do „treści” — lepiej: sensu — zdania, czym ś więc, co jest p o z a ty m w szystkim , co jest elem entem lub m om entem zdania, resp. jego sensu. Chodzi przede w szystkim o jak najbardziej zasadniczą o d m i e n n o ś ć tego, co jest pustą intencją, dom niem aniem , w yznaczaniem , w sto su n k u do tego, co je st w sobie czymś w ypełnionym jakościam i czy nasyconym d eterm in acjam i różnego rodzaju, w co in ten cja tw o ru zna czeniowego tylko m ierzy, co w yznacza, a co się jej przeciw staw ia jako w łaśnie odpow iednik, m iejsce trafienia. S tan rzeczy — podobnie zresztą jak odpow iednik nazw y, od którego różni się sw ą form ą k ateg o rialn ą — jest czym ś z rzeczy lub lepiej czymś w rzeczy zachodzącym, rzecz tę budującym , a nie czym ś ze zdania, które go wyznacza. Czyż m ożna utożsam iać tak sk rajn ie różniące się m iędzy sobą spraw y, któ ry ch róż ność jest tak jaw n a i tak niezaprzeczalna? Odnoszę w rażenie, że na w ysunięcie przez prof. M arkiew icza pro pozycji przeprow adzenia w m ojej koncepcji dzieła literackiego sze reg u zaznaczonych zm ian w p łynęły pew ne, dość żywe u nas, tendencje form alistów rosyjskich w teorii lite r a tu r y 6. Zarów no bowiem w yglądy

z poglądów Husserla odbiega w w ielkim stopniu od tego, co Husserl faktycznie ogło sił. W skutek tego krytyka dotyczy przeważnie twierdzeń przez Husserla nie w ypo wiedzianych. Prof. M a r k i e w i c z twierdzi, że w odniesieniu do mojej koncepcji języka wystarczy zastosować krytykę, jaką przeprowadził A. S c h a f f (Wstęp do semantyki. Warszawa 1960) w odniesieniu do Husserla. Otóż, po pierwsze, moje stanowisko w tej sprawie nie jest identyczne z poglądami H u s s e r l a (zwłaszcza z epoki Logische Untersuchungen), gdyż było po części skierowane p r z e c i w tym poglądom, a po drugie — prof. Schaff wprawdzie cytuje moją książkę w spisie literatury, ale nigdzie się nią nie zajmuje i — odnoszę wrażenie — że jej nie czytał. 6 Tekst ten dałem do przeczytania prof. Markiewiczowi, który w rozm owie ze mną zaprzeczył, jakoby w płynęły nań te tendencje, resp. jakoby był bliski form a lizm owi. Muszę to oczywiście przyjąć do wiadomości. Mimo to m yślę, że zm iany za-

W S P R A W IE B U D O W Y D Z IE Ł A L IT E R A C K IE G O 191

с i a ab strak cy jn e — to propozycja, w yznam , d la m nie dość nieoczeki w ana. Oczywiście i o p o j ę c i a c h ab strak cy jn y ch sensu stricto może być m ow a w dziele literack im (w szerokim tego słow a znaczeniu!), np. w rozpraw ach m etalogicznych lub m etateoretycznych, analizujących np. a p a ra tu rę pojęciow ą teorii mnogości. Żeby jednak np. do św iata przedm iotów przedstaw ionych, pow iedzm y w Lalce P rusa, należało za liczać także pojęcia ab strakcyjne, to jest m ożliwe chyba tylko w tedy, gdy się m iesza pojęcia z tym , czego się one tyczą, np. liczby i związki m iędzy nim i z pojęciam i je określającym i, albo gdy chodzi o rek o n stru k cję pojęć, k tó ry m i posługują się osoby przedstaw ione w dziele. Ale ostatecznie i te „przedm ioty przedstaw ione” w z a c i e ś n i o n y m przez prof. M arkiew icza znaczeniu m ają być w yrugow ane i za stąpione „w yższym i układam i znaczeniow ym i”. W szystko, byle się tylko nie zgodzić na w ystępow anie w dziele czegoś różnego od języka. Tych przedm iotów jako pew nych bytów intencjonalnych nie chce u nas n ikt przyjm ow ać, gdyż uw aża się, że w ten sposób o tw arta droga do idealiz m u. Tym czasem ja w łaśnie dlatego zająłem się tym i czysto in ten cjo n al nym i, n ierealnym i przedm iotam i, by znaleźć sposób z w a l c z e n i a idealizm u transcendentalnego H usserla. Rozum iem jednak, że m oże ktoś stać na stanow isku, iż żadnych innych bytów poza rzeczam i m a te ria l nym i lub fak tam i psychicznym i nie należy przyjm ow ać. D om agam się jednak w tedy od osób w yznających ten pogląd, by się przestały zajm ow ać dziełem literack im czy jakim kolw iek tw orem językow ym ; w śród rzeczy m aterialn y ch ani w śród fak tó w psychicznych nie m a bow iem niczego takiego, co by było tego ro d zaju dziełem lub tw orem językow ym. Ogólnie ted y biorąc odnoszę w rażenie, że nie ty le m oje, ile w łaśnie w ysuw ane przez prof. M arkiew icza tw ierd zen ia prow adzą do nie- adekw atności w sto su n k u do p rzedm iotu badania, a co w ięcej — w iodą ostatecznie do odrzucenia co najm n iej niektórych, jeżeli nie w szystkich, w ytw orów k u ltu ry ludzkiej. Poniew aż nie m ogłem się nigdy n a to zdo być, by odrzucić to, co stanow i ry s n ajbardziej ch arak tery sty czn y rze czywistości, w jakiej żyje człowiek, i co m u je st niezbędne dla jego życia, w olałem zrezygnow ać z pew nych uśw ięconych tra d y c ją tw ierd zeń bardzo ogólnych, a ściśle biorąc nie pop arty ch żadnym dośw iadczeniem , ani nie dających się udowodnić, niż odebrać człowiekowi to, bez czego nie byłby w ogóle człowiekiem. Z n ajd u ję jed n ak w a rty k u le prof. M arkiew icza jeszcze k ilk a tw ie r dzeń szczegółowych, o nie tak zasadniczym znaczeniu jak już omówione, na k tó re rów nież nie m ógłbym się zgodzić. T ak np. nie m ógłbym się zgodzić, że słow a M ickiewiczowskie (w P a nu Tadeuszu): „N ad m u raw ą czerw one połyskują b u ty, Bije blask z ka-

R O M A N IN G A R D E N

rabeli, świeci się pas s u ty ” — dadzą się zastąpić zw rotem : „Podkom orzy w s tro ju szlacheckim tańczy poloneza” — i że zw rot te n m a dawać „bardziej żyw y w ygląd w yobrażeniow y” niż tek st M ickiewicza. Jestem w tej spraw ie w ręcz przeciw nego zdania. T ekst M ickiewicza w fa n ta styczny sposób n a r z u c a — jak to praw ie tylko u M ickiewicza może się zdarzyć, może czasem jeszcze u Goethego! — ciąg m igotliw ych, zm ien nych w yglądów w zrokow ych, uobecniających k o n k retn ą sy tu ację przed staw ioną; natom iast zw rot zaproponow any przez prof. M arkiew icza jest pod ty m w zględem m artw y , brzm i jak w y jątek ze spraw ozdania urzędo wego. N adto przy spraw ie w yglądów w dziele sztuki literackiej wcale nie chodzi o to, co się pod w pływ em tek stu czytanego dzieje w psychice czytelnika, tylko o to, jakie właściwości tw orów językow ych spraw ne są w yznaczać nie tylko przedm ioty przedstaw ione, lecz także dobór w yglą dów, w jakich te przedm ioty m ogłyby się przejaw iać. To, że u rozm ai ty ch czytelników w rażliw ość na „trzy m an e w pogotow iu w yglądy” może być rozm aita i że jed n em u z czytelników jeden, drugiem u in n y tek st pod ty m w zględem w ięcej m ówi — to nie jest sp raw a budow y samego dzieła, lecz zagadnienie oddziaływ ania dzieła na różnego rodzaju czy telników , a raczej — to zagadnienie spraw ności czytelników do odczy tan ia pew nego dzieła, co jest już zagadnieniem psychologicznym. Tym o statn im zagadnieniem nie zajm ow ałem się. P ro f. M arkiew icz zgłasza zastrzeżenia co do rozgraniczenia u m nie poszczególnych w arstw dzieła literackiego, w szczególności m a w ątp li wość, czy słusznie zaliczam do w arstw y brzm ieniow ych tw orów języ kow ych różne w tórne, niebrzm ieniow e, ze znaczeniem zw iązane rysy charak tery sty czn e. P ro f. M arkiew icz przy ty m uważa, iż należy jakby z g ó ry ukuć sobie definicję danej w arstw y, np. powiedzieć, że w arstw ą tw orów brzm ieniow o-językow ych są pew ne brzm ienia, a potem dopiero rozstrzygać, co do niej należy lub co należy z niej w ykluczyć. J e st to jak najb ard ziej niefenom enologiczne postaw ienie spraw y. N ależy zacząć od sam ego p rzedm iotu badania, zdobyć jego bezpośrednie, w fenom e nach u jaw n iające się dośw iadczenie, a potem dopiero dostosow ywać do uzyskanych danych sw oje pojęcia, m. in. pojęcie „w arstw y ” dzieła lite rackiego. Inaczej to, co uzyskam y, będzie pew nym ko n stru k tem , często dalekim od rzeczyw istości, a nie w iern y m odtw orzeniem w m ateriale językow ym czy pojęciow ym tego, co nam dane w dośw iadczeniu, z czym k o n k retn ie poznawczo i em ocjonalnie obcujem y. W szczególności: kto czytając m oją książkę sta ra się uzyskać spraw dzenie jej tez przez o d w ołanie się do bezpośredniego doświadczenia, uzyskiw anego przy obco w an iu z odpow iednio dobranym i przykładam i, ten — jak sądzę — zgo dzi się, że pojęcia poszczególnych w arstw dzieła literackiego nie tylko są jednoznaczne, ale nadto liczą się w łaśnie z faktam i, to znaczy z tym ,

194 R O M A N IN G A R D E N

dane dośw iadczenia rozstrzygają o tym , że tego ro d zaju szczególne zja w iska w y stęp u ją w żyw ym języku, a oczywiście nie w y stęp u ją np. w m artw ej term inologii naukow ej, np. m edycznej. W te j term inologii w łaśnie tw orzym y takie słowa, b y m ożna było nim i w szystko, czego n au k a w ym aga, oznaczyć bez tego, by się trzeb a było posługiw ać sło w am i nieprzyzw oitym i lub w ulgarnym i czy obraźliw ym i. Słow a te na tom iast przechodzą z żywego języka do lite ra tu ry i o d g ry w ają nieraz w dziele literack im bardzo istotną rolę, dzięki sztuce potęgując czasami sw ą w yrazistość i dosadność tam , gdzie tego w ym aga sytuacja. Nie inaczej też — m ym zdaniem — rzecz się m a z w ysuniętym przez prof. M arkiew icza pytaniem , czy graficzna szata, w jakiej dziś najczęściej obcujem y z dziełam i literackim i, stanow i składnik samego dzieła, czy też jest czymś w stosunku do niego zew nętrznym. P rof. M ar kiew icz w yraźnie opow iada się za w łączeniem tej „szaty” do dzieła i chciałby ją włączyć do w arstw y językow o-brzm ieniow ej, k tó rą chciałby pojąć jako z dw u-obliczow ych składników — sym bolów słow nych — złożoną. Z arzuca m i też, że nie doceniam wagi czynnika graficznego, a przeceniam rolę brzm ienia słow a i innych zjaw isk brzm ieniow ych, w skazując, że dziś praw ie w yłącznie obcujem y z dziełam i czytając je „cicho”, czysto wzrokowo, i że dzieła te raczej na tę postać percepcji są obliczone. S p raw a ta nie je st dla m nie nowością, gdyż sam, jeszcze w książce O poznaw aniu dzieła literackiego, w skazyw ałem n a tę szczególną postać słow a „pisanego” i „czytanego”, jak a nam się jaw i p rzy konk retn y m czy tan iu utw orów literackich, a n aw et w ogóle p rzy posługiw aniu się językiem , k tó ry m nauczono nas nie tylko mówić, ale i „pisać”, i „czy ta ć ”. Ale czy z tego w ynika, że sym bole graficzne są rzeczyw iście s k ł a d n i k a m i samego dzieła i w t y m s e n s i e do niego „należą”? 7

7 Prawdę m ówiąc, sam spowodowałem podejrzenie, że zaliczam ten czynnik do dzieła literackiego, wyrażając się dość nieostrożnie w (dopisanej w drugim w ydaniu książki O dziele literackim) nocie na s. 58—59. Powiedziałem tam: „Słowo pisane w pierwszym znaczeniu nie wchodzi w ogóle w skład dzieła literackiego, natom iast w drugim znaczeniu o tyle tylko należy do dzieła, o ile m amy do czynienia z dzie łam i napisanym i (drukowanymi) i wzrokowo czytanym i”. Prof. M arkiewicz zarzuca mi, że zdanie to stoi „w wyraźnej niezgodzie” z twierdzeniem podanym na s. 451, w którym wypowiadam się przeciw zaliczeniu graficznej postaci słow a do skład ników dzieła. Godzę się, że w yrażenie na s. 58—59 jest nieostrożnie sform ułowane; zam iast „należy” powinno być w yraźnie „przynależy”. A le zarazem dodane zastrze żenie: „o ile mamy do czynienia z dziełam i napisanym i (drukowanymi) i w z r o k o w o c z y t a n y m i ” — powinno ostrzec czytelnika, iż musi być ostrożny w rozum ie niu tego zdania. Chodzi bowiem wyraźnie o ukonkretyzowane dzieło (o tę jego po stać, jaką przybiera w uzyskanej w czytaniu konkretyzacji). Lecz tego nie można było w tym m iejscu w yraźnie powiedzieć, gdyż rozróżnienie m iędzy dziełem a jego

W S P R A W IE B U D O W Y D Z IE Ł A L IT E R A C K IE G O 195

M yślę, że i w tej spraw ie rozstrzyga doświadczenie, a nie z góry u k u te pojęcia, ale dośw iadczenie estetyczne, i to w n astaw ieniu n a istotę dzieła, resp. dzieła w ogóle, tzn. na zaw artość ogólnej idei dzieła lite rackiego. O w ykrycie bow iem tego, co należy do i s t o t y dzieła lite rackiego w ogóle, chodziło w m ej książce. I w ty m rozum ieniu roz strzy g n ąłem sp raw ę negatyw nie, tzn. uznałem , że należy w ykluczyć ze składników dzieła coś takiego jak sym bole graficzne. M om entem roz strzy g ający m b y ł tu dla m nie fakt, że istniały w ielkie dzieła i arcydzieła lite ra tu ry , k tó re przez całe w ieki nie były „zapisane”. W ielkie epopeje indyjskie czy greckie śpiew ano przez całe w ieki z pamięci, a nie inaczej jest z całą poezją ludow ą, k tó ra żyła nieraz podaw ana z u st do ust, zanim ją spisali filologowie. Może więc istnieć dzieło literack ie zupełnie b e z „zapisu”. Czy m ożna ted y zaliczyć ten „zapis” do jego i s t o t y? A jakie, zapytajm y, b y ły b y następstw a zaliczenia całej k o n k retn ej „szaty” graficznej do składników samego dzieła? Te, iż w szelka zm iana grafiki, choćby w ziętej tylko w swej typow ej postaci — np. zm iana pi sowni — zm iana alfabetu, zm iana czcionki — m usiałaby pociągnąć za sobą zm ianę dzieła. W jakiej m ierze zm iana ta byłaby doniosła d la dzie ła, to in n a spraw a. A le — dla piszącego te słow a na m aszynie — konse kw encja ta b y łab y absurdalna, gdyż a rty k u ł te n po w y d ru k o w an iu byłby już in n y m arty k u łem. Czyż istotnie? To negatyw ne o g ó l n e rozstrzygnięcie nie w yklucza jednak, że w pew nych s z c z e g ó l n y c h p r z y p a d k a c h m oże się okazać, iż istotnie sposób, w jaki pew ne dzieło zostało utrw alo n e w pew nej ty p o w ej grafice, odgryw a pew ną rolę dla całości całego dzieła, a po w tóre, że m oże też m ieć znaczenie d la sposobu, w jaki dzieło zostanie ukon- kretyzow ane. N a p rzykład pew ne szczegóły u k ład u tek stu drukow anego na stronie, np. sposób rozm ieszczenia „w ierszy” — jak rozłam anie 11- -zgłoskow ca na części krótsze, m ogą zm odyfikow ać sam e dzieło. M yślę, że m ożna dobrać sporo przekonyw ających przykładów na poparcie tego tw ierdzenia. Ale czy znaczy to coś więcej niż to, że te szczegóły sposobu pisania czy d ru k u in fo rm u ją czytelnika, jak m a być zbudow ana sam a w arstw a językow o-brzm ieniow a (np. jak a jest w łaściw a dla niej in to nacja, by oddać przew idzianą przez a u to ra m elodię w iersza, stanow iącą już in teg raln y m om ent samego dzieła), nie są zaś czymś, co samo s ta nowi e l e m e n t dzieła 8. W skazuje na to choćby fak t, że tę sam ą in

konkretyzacją nie zostało jeszcze przeprowadzone i czytelnik w tym m iejscu nie byłby rozumiał, o co chodzi, gdyby tu była m owa o konkretyzacji dzieła. Trzeba to więc było jakoś inaczej powiedzieć. 8 Mój opór przeciw zaliczaniu graficznych sym bolów do składników dzieła w y rażał się na w iele lat przed napisaniem Das literarische K u n s tw e rk w opowiedzeniu się przeciw logistyczno-neopozytyw istycznej koncepcji, że „zdania” to po prostu „na-

W S P R A W IE B U D O W Y D Z IE Ł A L IT E R A C K IE G O 197

danego języka, w jakich odm ianach tonu byw ają słow a w pew nej sy tu acji w ypow iadane. W ówczas z całego literackiego dzieła sztuki o trz y m ujem y jedynie m artw y kadłub. Jeżeli chodzi np. o tek sty czysto m a tem atyczne, zapisane w języ k u sym bolicznym , w rów naniach itp. — to nam to nic nie szkodzi. Ale gdy chodzi o dzieła poetyckie, zostają one przez to w isto tn y sposób okaleczone. P ra w d ą jest, że zm iana pisow ni — zwłaszcza niebacznie przeprow a dzona przez czystych teo rety k ó w — może w płynąć n a zm ianę w ym ow y słów, ale to nie znaczy, że ta now a pisow nia sam a stanow i składnik dzieła. Jed y n ie posługiw anie się nią nie pozostaje bez w pły w u — często szkodliwego — n a konkretyzow anie samego dzieła. F akt, że — ja k m ó wi prof. M arkiew icz — nastaw ieni dziś jesteśm y raczej tylko na „w y obrażeniow e” odtw arzanie w arstw y brzm ieniow ej dzieła literackiego, w yrzekając się jego ukonkretyzow ania w pełnym brzm ieniu, nie św iad czy o tym , że sym bole graficzne stanow ią elem en t dzieła, lecz tylko o tym , że ich w yłączna obecność p rzy czytaniu osłabiła w nas potrzebę obcow ania z żyw ym , efektyw nie w ypow iadanym słowem. Być m oże n a w et, że p rzy n i e k t ó r y c h dziełach obecna jedynie w w yobrażeniu w arstw a brzm ieniow o-językow a odgryw a pozytyw ną rolę p rzy k o n k re ty zow aniu tych dzieł. Lecz z a trata potrzeby słyszenia efektyw nie w ypo w iadanego słow a nie św iadczy dobrze generaliter o epoce, w k tó rej to sta je się zjaw iskiem codziennym czy naw et pow szechnym. I jeżeli n aw et zgodzilibyśm y się, że istn ieją takie epoki, w k tó ry ch ow a z a tra ta potrzeby żyw ego słow a je st nagm inna, to z uznania tego fa k tu n ijak nie w ynika, że d ru k lub inne postaci graficznego sposobu notow ania dzieła literackiego stanow ią jego składnik, tak jak zm iany elek tro m a gnetyczne pojaw iające się n a taśm ie m agnetofonow ej p rzy od b ieran iu czyjegoś przem ów ienia — do tego przem ów ienia jako jego składnik nie dadzą się zaliczyć. Z arzuca m i jeszcze prof. M arkiew icz, że po niem iecku zatytułow ałem m ą książkę Das literarische K u n stw e rk , a po polsku tylko O dziele lite rackim , zam iast „O dziele sztuki literack iej”. U czyniłem to już przed w ielu la ty ogłaszając książkę O poznaw aniu dzieła literackiego, w p rze św iadczeniu, że w żyw ym języ k u polskim w yrażenie „dzieło literack ie” znaczy w łaśnie ty le co dzieło sztuki literackiej, a nie uw ażałem za sto sowne, by już w ty tu le zaskakiw ać czytelnika sztucznym term in em naukow ym. P ew na nieokreśloność tego potocznego term in u b y ła m i w łaśnie na rękę, albow iem pozw alała w trak cie rozw ażań zrobić roz graniczenie m iędzy węższym , precyzyjnym znaczeniem tego w y raże nia — w sensie dzieła sztuki literackiej — a szerszym jego znaczeniem , k tó re obejm ow ałoby różne przypadki graniczne. Po niem iecku zaś sło wo u ży te przeze m nie w ty tu le jest rów nież term in em potocznym.

198 R O M A N IN G A R D E N

Z arzuca m i też prof. M arkiewicz, iż rozw ażania o intencjonalnych stanach rzeczy przeprow adziłem w rozdziale V, a nie w rozdziale po św ięconym w arstw ie przedm iotów przedstaw ionych. W idzi w ty m a r gum ent za jego in terp retacją, iż stan rzeczy in ten cjo n aln y stanow i przecież ow ą „w spólną treść zdań rów noznacznych” 9. T ym czasem uczy niłem to świadom ie, raz z dydaktycznych, a po w tóre z rzeczow ych względów. Z dydaktycznych, bo w ydaw ało m i się, że czytelnik, zw łasz cza ten, k tó ry nie jest sam filozofem, najłatw iej da się naprow adzić na intencjonalne odpow iedniki, zdań, a w szczególności na stan y rzeczy, przy om aw ianiu sam ej budow y zdań, a nie będzie zarazem w cale m ylnie poinform ow any co do tego, że stan y rzeczy — lub ogólnie: in ten cjo n aln e odpow iedniki zdań — sam e n i e s ą w cale znaczeniem (czy, jak mówi prof. M arkiew icz, „treścią”) zdań, choć się o nich w ty m rozdziale mówi. To w tó re chodziło w łaśnie o podkreślenie, że in ten cjo n aln e odpow iedniki zdań są b e z p o ś r e d n i m w y t w o r e m sensu zdania, jego p rzed m iotow ym korelatem , że więc przynależą one w sposób znacznie ściś lejszy do sam ych zdań niż w ykonstruow ane dopiero n a ich podstaw ie rzeczy i ich losy. A wreszcie chodziło też — co znów jest całkiem w y raźnie pow iedziane w osobno tej spraw ie pośw ięconym rozdziale VI — 0 pokazanie, jak ą to fu n k cję w całości dzieła spełniają owe stan y rzeczy, że w ięc są jednym z czynników przedstaw iających rzeczy przedstaw ione 1 ich losy. Stanow ią one jak b y c z ł o n p o ś r e d n i c z ą c y m iędzy znaczeniow ą fu n k cją przedstaw iania a przedstaw ionym i poprzez stan y rzeczy rzeczam i i ich losam i. Człon pośredniczący, bo z jednej stro n y bezpośrednio przynależny do sensu zdań, a z drugiej już w sam ych rzeczach zachodzący i jako tak i w łaśnie odsłaniający n a tu rę i losy rze czy, w jakich zachodzi. D yskusja więc nad nim i zn ajd u je się a k u ra t w ty m m iejscu, jak to każą rzeczy same, a więc budow a dzieła litera c kiego tudzież w zględy n a sposób pouczenia czytelnika. , To były b y chyba spraw y najw ażniejsze, w ytoczone przeciw m oim poglądom n a dzieło literackie w recenzji prof. M arkiew icza. Istn ieje jed n ak jeszcze drugi a rty k u ł tegoż autora, w k tó ry m rów nież zn ajd u ję

я Za tezą prof. M arkiewicza ma też przem awiać fakt, iż w Szkicach z filozofii li teratu ry „obywam się bardzo dobrze bez stanów rzeczy”. Zapomina jednak prof. M ar kiewicz, że owe w Szkicach zamieszczone ustępy są drobnym f r a g m e n t e m nie napisanej do końca P oetyki i że w jej rozdziale IX miała być oczyw iście m o wa o stanach rzeczy, i to w znacznie w iększej mierze niż w książce O dziele literac kim, bo tam dopiero m iały być na różnych przykładach pokazane rozm aite f u n k c j e a r t y s t y c z n e różnych składników dzieł literackich. Ogłoszone paragrafy m iały stanowić jedynie pewnego rodzaju rekapitulację najw ażniejszych tez ogólnej koncepcji dzieła literackiego — ściślej: tylko jej fragm ent — jako w stęp do w ła ści wych rozważań nad samą poetyką.

200 R O M A N IN G A R D E N

Cóż n a to należy odpowiedzieć? Może najlepiej zapytaniem : co by to w łaściw ie było, gdyby In g ard en uw ażał „w ypełnianie” m iejsc niedo określenia za niepożądane, a n aw et za niedopuszczalne, i kazał czytać tek sty literack ie dokładnie tylko w granicach tego, co w tekście jest w yraźnie ustalone? Proszę spóbować, ale proszę być w tak im razie dokładnym i niczego nie dodawać, czego nie m a expressis verbis w tek ś cie. Proszę sobie dokładnie w ypisać w szystkie m iejsca np. z Pana Ta deusza, k tó re podają inform ację o Zosi, a zobaczylibyśm y wówczas, czy istotnie jest tak, jak m ów i K leiner, że „nie m a lu k ” i że „rysy, w skazane przez dzieło literackie [...] są sam ow ystarczalną całością”. Myślę, że ta k tw ierdzić m oże ty lk o ktoś, kto tej spraw y nie zbadał we w szystkich szczegółach i m ów i o utw orach — proszę m i w ybaczyć tę złośliwość — zza zielonego stolika, nie uśw iadam iając sobie wcale, jak w iele przedstaw ionych rzeczy i ludzi w łaśnie przy czytaniu utw oru, w sposób m im ow olny, dopełnia szczegółami, bez których w ogóle by nie m iał do czynienia z ludźm i, ty lk o z jakim iś straszliw ym i p re p a ra tam i chirurgicznym i, k tó re bu d ziły b y w nim odrazę. Nie w ątpię, że ry sy w y b ran e przez tek st są dobrane celowo, z pew nym określonym zam iarem artystycznym , że się uzu p ełn iają i w y tw arzają pew ne oblicze całości artystycznie doniosłe. I nie ulega dla m nie w ątpliw ości, że w róż nych stylach dzieł literackich, a także w różnych rodzajach literackich dobór tego, co pow iedziane, w sto su n k u do tego, co nie pow iedziane i niedookreślone, jest znam ienny, i może być artystycznie spraw ny. Ale w szystko to pod jed n y m w arunkiem , że m ianowicie te w ybrane „ ry sy ” są — zarów no przez tek st, jak i przez czytelnika — b ran e w łaśnie tylko jako r y s y czegoś, co poza nie w ykracza, a co dopiero jest pew ną całością, k tó ra m oże być „sam ow ystarczalna” ontologicznie i arty sty cz nie. G dybyśm y sobie pow iedzieli, że ludzie przedstaw ieni w dziele nie m ają tego w szystkiego, co nie zostało o nich w yraźnie pow iedziane w dziele, że istn ieją tylko w ty ch okresach czasu przedstaw ionego, k tó ry efektyw nie został przedstaw iony, gdybyśm y nie p r z e o c z a l i ow ych luk, k tórych istn ien iu przeczy K leiner, lecz zdaw ali sobie z nich jasno i w yraźnie spraw ę, to na pew no nie w ysuw alibyśm y postulatu, żeby In g arden „w ypełnianie m iejsc niedookreślenia” uznał za niedopuszczalne i kazał się czytelnikom w ystrzegać jak ognia, by tego przypadkiem nie czynili, bo przekroczą granice ow ych rzekom o „sam ow ystarczalnych c a łości”. Niżej podpisany nie m a w każdym razie zam iaru zakazyw ać sobie ow ych „niedopuszczalnych” operacyj w ypełniania m iejsc niedo określenia, gdyż w te n sposób okaleczyłby każde dzieło sztuki, z jakim m a do czynienia, a n a pew no nie zdołałby doznać żadnej rozkoszy — ani in telek tu aln ej, ani estetycznej — w obcow aniu z sam ym i kikutam i

W S P R A W IE B U D O W Y D Z IE Ł A L IT E R A C K IE G O 201

lub kulisam i zam iast z pełną rzeczyw istością artystyczną, k tó rą m usi sobie w łaśnie pod dyktando dzieła in concreto utw orzyć. Czyż przez te n m ój opór istotnie „otw iera się drogę” dla „nieogra niczonych, byle n ie sprzecznych z tekstem utw oru, fan tazji n a m arg i nesie”? Myślę, że przede w szystkim żadne zakazy lub nakazy czy zalecenia teoretyków nie m ają w ielkiego znaczenia dla k o n k retn y ch sposobów odbioru dzieł sztuki. I m yślę, że w łaśnie analiza te k stu — z ujaw n ie niem w nim m iejsc niedookreślenia tudzież z jasnym uśw iadom ieniem sobie, co tek st pozytyw nie ustala w odniesieniu do rzeczyw istości przed staw ionej i do sposobów jej naocznego uch w y ty w ania — pozw ala w y tyczyć granicę popraw ności konkretyzacji i odróżnić to, co leży w tych granicach, od tego, co trzeb a położyć na k arb „fan tazji na m arginesie” dzieła. Ta analiza też jedynie może pokazać, że „dopełnianie” nie tylko jest dopuszczalne — bo po p ro stu ze s tru k tu ry dzieła w ypływ ające — lecz, co w ięcej, że jest n i e o d z o w n e , gdyż bez niego nie da się w percepcji dzieła literackiego w ytw orzyć ż a d n e j a r t y s t y c z n i e s a m o w y s t a r c z a l n e j całości. M yślę w reszcie, że gdybyśm y poszli za propozycją uznania „dopełnienia” za niedopuszczalne — i to niedo puszczalne ze w zględów arty sty czn y ch i estetycznych! — to ty m sam ym skazalibyśm y n a w ym arcie w szystkie dzieła pew nej epoki z chw ilą, gdy zm ienił się sty l epoki, gdy zm ienił się sm ak i przesunęły się dobory w artości estetycznych przem aw iających do odbiorcy i poruszających go em ocjonalnie. To w łaśnie okoliczność, że w szystkie arcydzieła m ają szczególny dobór m iejsc niedookreślenia, któ re m ogą i m a j ą p r a w o być w ypełniane na rozm aite sposoby, pozw ala im p rzetrw ać epokę sw e go pow stania i swego pierw szego pow odzenia aż do chw ili swego po nownego ren esan su i ponownego rozkw itnięcia już w tro ch ę zm ienionym doborze k ras i w dzięków , a nam czytelnikom pozw ala ich szczególna s tru k tu ra próbow ać te arcydzieła ponow nie odczytyw ać na sposób epoki już m inionej i w żyw ać się na nowo w tę ich szczególną postać, k tó rą m iały niegdyś, gdy b yły przez naszych przodków na i c h sposób do pełniane doboram i m om entów , które nam dzisiaj w pierw szym czytaniu i uchw ycie się nie narzucają. C zytam y i m i m o w o l i uzupełniam y dzisiaj Pana Tadeusza z pew nością inaczej, niż czytał go M ickiewicz, i może w iele szczegółów przez niego dopełnianych już n iestety nie jest dla nas dostępnych, jako że nigdy nie przeżyliśm y ów czesnych pól L it wy, Soplicowa, dw orków szlacheckich, że nie dźw ięczy nam w uszach ówczesna polszczyzna z okolic N ow ogródka i nie barw i nam ty ch w szyst kich zdarzeń, osób i okolic nieuleczalna tęsknota, k tó ra barw iła to w szystko niegdyś M ickiewiczowi i jego przyjaciołom „na paryskim b ru k u ”. Nie znam y ted y uroków , w jakie odziew ał się niegdyś, w łaśnie