Pobierz W wywiadzie opublikowanym na łamach "Życia Literackiego" w roku ... i więcej Notatki w PDF z Polonistyka tylko na Docsity!
WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA ll\tf. T. KOTARBI ŃSKIEGO
DYDAKTYKA LITERATURY XIV ZIELONA GÓRA 1994
Bronisława Kulka
MARII DĄBROWSKIEJ OBECNOŚĆ W EDUKACTI FOLONISTYCZNEJ
(LATA 1918-1989)
W wywiadzie opublikowanym na łamach "Życia Literackiego" w roku 1958 znajdziemy
nacechowane nie tyle satysfakcją, co pewną dozą rezygnacji stwierdzenie Marii
Dąbrowskiej: "No cóż, ja też weszłam do lektury szkolnej[ ... ]. Lektura szkolna obrzydza
literaturę"•. Zabarwienie emocjonalne tej wypowiedzi, jeśli potraktować ją zupełnie
poważnie, dziwi i zaskakuje, ponieważ twórczość publicystyczna i literacka oraz działal
ność społeczna autorki Nocy i dni inspirowana była niejednokrotnie potrzebami szkoły i
szeroko rozumianym interesem narodowym. Sama pisarka eślała często , ~ zadania
literata pojmuje jako tworzenie nie "sztuki czystej", ale sztuki przynajmniej w pewnym
stopniu utylitarnej, pożytecznej dla ludzi i kraju. Takim poglądom dała \vytaz w artykule
Zawód literacki jako służba społeczna
2
- Na ścisły związek między dziełem artysty
a otaczającą rzeczywistością zwracała uwagę w szkicu Na ciętkiej drodze, konstatując:
" [... ] praca pisarska nie jest zajęciem wyłącmie procedurabtym, czerpie soki żywotne z całości życia ojczymy, a
nawet świata. To co się dzieje w życiu publicmym, nie może być nigdy obojętne dla pisarzy, a wstrząsa nimi tym
bardziej, gdy życie państwo\ve lub narodowe staje na pe\vttego rodzaju rozdrożu czy punkcie zwrotnym. Gdy
powstają pytania i wątpliwości (... ]''3.
Nic też dziwnego, ~ w wiele lat później \VYZnawała:
" Słyszę, czuję i widzę to wielkie zamówienie społecme, które samo przychodzi do pisarza z życia wszystkich ludzi,
ze wszystkich stron świata, z istnienia ziemi pod niebem, gwiazd i słońca na niebie ''
4
Maria Dąbrowska - wychowana na lekturze dzieł wielkich pozytywistów i Stefana
żeromskiego , działaczka emigracyjnych organizacji studenckich i zwolenniczka koope-
racji, patriotka i humanistka - realizuje w ciągu swego życia to zamówienie społeczne \V
różnorodny sposób. W latach 1910-1917 ogłaszała w czasopismach artykuły o tematyce
1 \Vypowiedź Marii Dąbrowskiej w ,Życiu Literackim" 1958, nr 14, s. 5.
2 M. D ą b r o w s k a, Zawód literacki jako służba społeczna, ,,Marchoł" 1935, nr 4.
3 T ej ż e, Na ciężkiej drodze, " Wiadomości Literackie" 1931, nr 4, cyt. za: M. Dąbrowska, oprac. Z. Libera,
Warszawa, 1963, s. 155.
4 M. Dąbrowska, Dzień pisarza, [w:] t ejże, Opowiadania, Wrocław -Kraków 1972, s. 608
oświatowo-'WYchowawczej, w których podnosiła kwestię unarodowienia szkoły polskiej
i stworzenia jednolitego systemu szkolnego, żądała oświaty dla ludu, opowiadała się za
nauczaniem poglądowym, wycieczkami przedmiotowymi, wykorzystaniem "'Ychowa-
wczych walorów historii i odrzuceniem bezmyślnej nauki pamięciowej. W publicystyce
z tych lat podjęła także próbę sfortnułowania jednolitego dla domu i szkoły ideału wy-
chowawczego:
,,Z rodziny i z rąk nauczyciela polskiego dziecko polskie winno wychodzić dobrym obywatelem i człowiekiem,
gotowym budować w Ojczyźnie swej sprawiedliwość społeczną, wolność i równość wszystkich w niej ludzi"
5
Dąbrowska starnła się również sama pomagać w realizacji tak nakreślonego celu. Zdając
sobie sprawę ze znaczenia, jakie dobra książka i rozwój zainteresowań czytelniczych mogą
mieć dla procesu wychowania, pi~a jako członek powołanej przez Ministerstwo Wyznań
i Oświecenia Publicznego Komisji do Oceny Beletrystyki, działając w niej od 1929 roku,
recenzowała przeznaczone dla dzieci i młodzieży książki. Pracę swą traktowała niezwy-
kle rzetelnie, a proponowaną lekturę - surowo, toteż autorom zarzucała częstokroć grafo-
maństwo, a utwory oskarżała o brak głębszych wartości. Za godne czytania uważała pozy-
cje Janusza Korczaka, Zofii Żurakowskiej, Janiny Porazińskiej , Zofii Rogoszówny czy
Bronisławy Ostrowskiej. Recenzje swoje adresowała do rodziców, nauczycieli i młodych
czytelników. Do tych ostatnich kierowała "listy otwarte" bądź próbowała prowokować
ich do własnych przemyśleń czy dyskusji na temat przeczytanego dziełka. Przywiązywała
duią wagę do poziomu artystycznego literatury dla dzieci i młodzieży, sądziła bowiem, re
walory estetyczne i ideowe omawianych utworów mogą chronić polonistykę szkolną od
nudy. Dlatego upominała się o podniesienie poziomu, tzw. literatury osobnej. "Czas
najwyższy- pisała- ażeby książki dla dzieci i młodzieży, ten prawdziwy czwarty stan
sztuki, znalazły prawo obywatelstwa w dziedzinie literatury"
• Kształtowaniu osobowości
młodych czytelników z pewnością miała także służyć wykraczająca poza działalność
recenzyjną współpraca autorki Gwiazdy zarannej z czasopismami dla dzieci
, przypadająca
na okres mi ojnia. To właśnie na ich szpaltach ukazywały się szkice publicystyczne
o tematyce harcerskiej, spółdzielczej , krajoznawczej czy regionalnej oraz pogadanki his-
toryczne i biograficzne, np. : Komisja Edukacji Narodowej , Rycerz husarski, Dzień
7 maja 1794 roku w Połańcu, Jan Dekert, Sowiński, Józef Wybicki.
Znając potrzeby szkoły i kierując się poczuciem obywatelskiego obowiązku pisarka
zazwyczaj przyjmowała i realizowała szybko kolejne prośby i zlecenia od przedstawicieli
władz oświatowych bądź autorów podręczników. Pierwsze takie zamówienie pojawiło
się w 1916 roku, a jego efektem był napisany przez Dąbrowską popularny podręcznik
5
M. D ą b r o w s k a, O wychowaniu człowieka społecznego i obywatela w Polsce, [w: J Kalendarz polski
dla ludu na rok 1916, Piotrków 1916, s. 203.
6
Cyt. za: z. S z m y t r o w s k a - A d a m c z y k o w a , Maria Dąbrowska. Pisarstwo dla młodzieży,
Katowice 1979, s. 33.
7
Np. "W słońcu"
( 1916- 1925), ,,Wiadomości Skautowe" ( 1916), , , Młodzież Połska" ( 1921 ), ,,Płomyczek"
(1932- 1933), "Świat Dziewcząt'" (1933- 1934). ·
6. Zbiory pytań testowych czy egzaminacyjnych oraz tematów maturalnych, ponieważ
mogą one rzucić pewne światło na kierunki interpretacji dzieł literackich w szkole
i :zakładane wyniki nauczania.
WiadomOści uzyskane z przeglądu kilkudziesięciu roczników sprawozdań szkół śred
nich z lat 1918-1939 są raczej skąpe. W wielu z nich brak w ogóle uwagorealizowanym
programie, lekturze i podręcznikach, a także o tematach wypracowań w poszczególnych
klasach i zagadnieniach przeznaczonych do opracowania w czasie egzaminu dojrzałości
z języka polskiego 10 • Niektóre ze sprawozdań - podając informacje o obowiązujących
w nauczaniu języka polskiego książkach szkolnych- pośrednio zawiadamiają o występo-
. waniu utworów M. Dąbrowskiej w lekturze, ponieważ wskazują źródła , w których należy
szukać czytanek pióra znakomitej pisarki. Na przykład sprawozdania Prywatnego Liceum
i Gimnazjum Ogólnokształcącego Męskiego Zrzeszenia Nauczycieli Oświata w Warsza-
wie (rok szk. 1938/1939) i Szkoły Ogólnokształcącej Męskiej Magistratu Miasta
Stołecznego Warszawy (lata 1928-1932) odsyłają do wypisów Juliusza Baliekiego
i Stanisława Maykowskiego, z którymi -jak wiadomo - współpracowała Maria Dąbrow
ska. Wzmianki o wprowadzeniu jej tekstów w krąg rozważań szkolnych pojawiają się w
sprawozdaniach sporadycznie. Z ośmiu Sprawozdań Dyrekcji Państwowego Gimnazjum
IV w Krakowie za rok szkolny 1925/1926 dowiadujemy się- i to jest ślad najwcześnie
jszy - u we wspomnianym roku w klasie IV czytano i objaśniano Czajki. Sprawozdanie
Państwowego 4-1etniego Męskiego Gimnazjum Kupieckiego we Lwowie za rok szkolny
1936/1937 podaje, u w klasie I w związku z zagadnieniami społecznymi i problematyką
życia młodzieży włączono do lektury opowiadanie pt. Przyjaźń, a na Prywatnych Kursach
Gimnazjalnych prof. M. Konopnickiego w Warszawie -jak informuje sprawozdanie tej
szkoły z roku 1937/1938- w lekturze klasy IV znalazło się Szkiełko. Ciekawą adnotację
zawiera również Sprawozdanie Państwowego Gimnazjum żeńskiego w Ostrowie Wielko-
polskim za rok szkolny 1932/1933, w którym czytamy: "w lutym zajeło się Koło Folonis-
tyczne dziełami Marii Dąbrowskiej: Uśmiech dzieciństwa i Marcin Kozera".
W wielu wypadkach zamieszczane w sprawozdaniach tematy rozprawek maturalnych
oraz wypracowań dla poszczególnych klas pozwalają przypuszczać, u w ich opracowaniu sięgano między innymi po utwory Marii Dąbrowskiej. Jeśli w wypisach gimnazjalnych
J. Baliekiego i S. Maykowskiego oraz S. Tynca i J. Gołąbka znalazły się czytanki tej
autorki sławiące wartość pracy i wspólnego działania Pracownik zagorzały , W laborato- rium, Wyścig pracy, to można wysunąć hipotezę , u stanowiły one cząstkę materiału do takich wypracowań , jak : Patriotyzm czynu w literaturze polskiej^11 , Jak odbyła się walka o nolry typ obywatela w okresie stanisławowskim , a jak odbywa się dzi ś 12 ,
10 Np. Jubileuswwe Sprawozdanie Dyrekcji II Państwowego Ginmuzjuro im. Hetmana Jana Tarnowskiego w
Tamowie za r. szk. 1927/1928; Sprawozdanie Dyrektora Państwowego Gimnazjum I im. Bartł o mieja Nowodwor-
skiego w Krakowie za r. szk. 1928/1929 i 1932/1933; Sprawozdanie Koła Polskiego Macierzy Szkolnej w
Brz.e-zmach Lód71cich za okres 1916-1926; Miejska Szkoła Ogólnokształcąca Męska w Warszawie. Sprawozdanie
m r. szk. 1933/1934 i inne.
11 Temat maturalny. Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Antoniego Osuchowskiego
w Cieszynie za r. szk. 1933/1934.
12 Temat maturalny, Prywatne Żeńskie Gimnazjum ss. Urszulanek w Po:maniu. Sprawozdanie z roku 1934-35.
Rozwiń myśl zawartą w słowach Józefa Piłsudskiego : " Idą cza.sy, których znamieniem je st wyścig pracy, jak niegdyś był wyścig t elaza, jak niegdyś był wyścig krwi. " 13 • Podobnie za wielce prawdopodobny należy uznać wniosek, że do opracowania tema- tów: " Koleżeństwo a przyjaźń" ; "W 75 rocznicę powstania styczniowego rozwa:żania o jego wpływie na literaturę i życie" 1 4 ; "Wykazać , że piśmiennictwo polskie w silnej mierze uwzględniało w chwilach przełomowych ważne i aktualne momenty życia na- rodu"1 5 mogły służyć i takie utwory Marii Dąbrowskiej wprowadzone na listę lektur zale- canych do przeczytania w domu, jak: Dzieci Ojczyzny, Przyjaźń , Marcin Kozera czy Wilczęta z czarnego podwórza. Oczywiście :znacznie więcej danych o udziale Marii Dąbrowskiej w procesie kształcenia literackiego dostarczają programy nauczania i podręczniki do języka polskiego, stanowiące jak wiadomo- podstawę wszelkiej edukacji szkolnej. Prześledzenie dokonywanych w nich zmian umożliwia. tabela l. Analiza zestawionych ze sobą programów i podręczników prowadzi do następujących kilku podstawowych konkluzji: l. W latach międzywojennych podawana w programach lista lektur kończy się na okresie Młodej Polski, z czego w sposób logiczny musi wynikać brak na niej dzieł Marii Dąbrowskiej. Jeśli więc mimo to uczniowie poznawali opowiadania i pogadanki tej pisar- ki - zawdzięczali to głównie wypisom.
- W wielu podręcznikach nie zamieszczono wogóle utworów autorki Nocy i dni 16 • W okresie międzywojennym było tak w latach 1918-1925, kiedy to Dąbrowska zdobywała czytelników i uznanie krytyki. Dopiero przyznana jej w 1925 roku Nagroda Wydawców spowodowała zainteresowanie pisarką i napływ zamowień od twórców wypisów polskich. W latach 1937-1939 ukazał się cały szereg podręczników do języka polskiego, w których nie znajdujemy tekstów interesującej nas pisarki. Być może stan ten wynikał z faktu, że Dąbrowska naraziła się części sfer rządzących swymi poglądami na temat reformy rolnej, wypowiedzianymi w Rozdrot u [1937 r.]. Również po II wojnie światowej , w okresie lat 1946-1954 możemy ułożyć całe ciągi podręczników do języka polskiego [kl. IV-VIII], w których pominięto utwory tej autorki. O takiej sytuacji za~dowały zapewne kryteńa polityczne, w myśl których np. temat roku 1905 w literaturze polskiej zalecano omawiać na podstawie fragmentów dzieł Feliksa Dzierzyńskiego , Juliana Marchlewskiego i Pow- rotu na Powiśle Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego 17 , a nie np. Strajku szkolnego M. Dąbrowskiej. " wyjętego " z Dzieci Ojczyzny bądź z Nocy i dni.
u SPJ:llwozdanie Dyrekcji I Państwowego Gimnazjum im. Mieczysława Romanowskiego w Stanisławowie za
r. szk. 1930 /1931.
"Temat wypracowania w klasie VI. Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Tomasza Zana w Mołodecznie za r. szk. 193 1/ 1932 oraz 1937 / 1938.
., Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum im. Króla Władysława Jagiełły w Drohobyczu za r. szk. 1934/1935.
16 Zob. wykaz podręcmików do szkół powszecłmych, podstawowych i średnich w aneksie 3.
17 Zob. M. U r b a ń s k a, Rok 1905 w literaturze na lekcji języka polskiego w klasie XI , ,,Polonistyka" 1954 ,
nr l. Rówież w wypowiedzi J. G u m i ń s k i ej i A. H aj d u k o w ej, Dyskutujemy nad projektem zestawu
lektur podstawo wych w klasach V- VIII, " Polonistyka" 1954 , nr 2 w propozycjach lektur dla poszczególnych klas
nie uwzględniono Marii Dąbrowskiej.
57
Tytuł utworu lub (^) Rok Tytuł czytanki
Data
Klasa (^) wprowadzenia
' Zródła zbioru (^) wydania (fragmentu)
do szkoły
l (^2 3 4) (^5) 6
Gałąź cz,~reśni (^1922)
- Odkrywca (^) Jak pl' zyozdobić
drogę wiejską (^) IV p. (^1939) 5
Że by wszyscy IV p. (^1946 )
Odkrywca (^) VI p. (^1946 )
- Olek (^) Olek (^) IV p. (^1926 )
V (^) p. (^1933 )
V (^) p. (^1958 )
V (^) p. (^1963 )
IV p. (^1981) o, u
IV p. (^1983 )
IV p. (^1985) X
Uśmi ec h (^1923)
dzieciństwa
- Pies (^) Pies VI p. (^1970 )
V p. (^1974) s
V p. (^1976 )
V p. (^1979 )
V p. (^1982 )
- Książki (^) Książki 8 sz. o. 1958 42 - Ptaki (^) O świcie V p. (^1969 )
Ptaki IV^ p.^ ś^1978
- Odjazd (^) Odjazd V p. 1982 21
.
- Bote Narodzenie Z opłatkami I g. (^1927 )
- Zdobycie serc 1925 Zdobycie serc VII p.^1935
Ludzie stamtąd 1926 XI sz. o. 1956/1957 G
XI sz. o. 1957/1958 I
III l.,^ t.^1966 L,^ L
III l.,^ t.^1981 V
III l. , t 1983 w
Ill l.,^ t.^1985 Y
58
Tytuł utworu lub (^) Rok Tytuł czytanki
Data ,
Klasa wprowadzenia (^) Z ródła
zbioru wydania (fragrnent u)
do szkoły
l (^2 3 4) 5 6
- F ocieszenie (^) Strzyżenie II g. 1928 24 - OWtec II g. (^1931 )
Co kto z tego
ma VIII^ sz. o.^ 1950 '^43
Pocieszenie VIII^ sz. o.^1954
VIII sz. o. 1954/1955 (^) F
VIII sz. o. 1956/1957^ G
VIII sz. o. 1957/1958 I
- Szklane Ieonie III^ g.^1948 31 •
-Najdalsza droga (^) XI sz. o. 1954/1955 F
XI sz. o. 1955 56
XI sz. o. 1956 50
VIII p. 1966 46
VIII p. 1971 47
VIII p. 1971 ł.ł
VIII p. 1974 s
VIII p. 1981 u
VIII p. 1981 u światem
-Tryumf
I z. 1981 N Dionizego
Marcin^1927 II^ g.^ [l.^ z.]^1928
Kozera III^ g.^ [l. z.]^1931
VI p. 1963 J
VI p. 1971 ł.ł
VI p. 1974 s
VI p. 1981 u
VI p. 1985 X
W angielskiej
.
szkole IV^ p.^ l^1926
Przedstawienie VI^ p.^1938
Przyjaźń 1927 II^ g.^ [1.^ z.]^1928
I g. 1945 A
Tytuł utworu lub (^) Rc:K (^) Tytuł czytanki
Data ,
Klasa (^) wprowoozenia (^) Zródła
zbicru
(fiagmentu)
l wyr
do szkoły
l (^2) 3. (^4) 5 6
KoledzyJaci«J (^) 1931 V p. (^1931 )
V p. (^1933 )
Spdem V^ p.^1947
l ~
Noce i dnie (^) 1932- (^) Km a I g. (^1934 )
Ptzemiany (^) m g. (^1947 )
Strajk szkolny (^) nr g. (^1948 )
VII p. (^1949 )
vn p. (^1950 )
Vlllsz o. 1957 / (^1958) I
VIII sz. o. (^1958 )
Fragmenty V (^) t 1949 / (^1950) D
1955 / (^1956) F
Całedzieło (^) X sz. o.
[l. u.] 1954 /^1955 F
tom1/2 (^) XI sz. o. 1956 / 1957 G
XI sz. o. 1957 /^1958 I
m l. (^1965) L
m t (^1966) Ł
m t 1971 s
m l. , t 1981 V
m l.^ ,^ t^1983 w
m l. , t 1985 Y
Drogie kamienie 1933 I g. 1933 3
Pierwszy dzień
1937 I g. (^1926 ) w szkole
Ostatni dzień
1937
w szkole
l g. (^1926 )
Rozdroże 1937 Chłop^ VII p. 1946 37
w obronie (^) VII p. 1965 41
OJczyzny (^) VII p. 1977 40
Czysteserca^1938 Na^ wakacjach^ IV^ p.^1963 l^
Tytuł utworu lub Rok Tytuł czytanki Data
zbioru wydania (fragmentu) Klasa^ wprowadzenia do szkoły^ Źródła
l 2 3 4 s 6
Dzień pisarza 1947 VIII p. 1981 u
VIII p. 1985 45
1985 Y
Gwiazda zaranna 1955 XI sz. o. 1956 / 1957 G
XI sz..o.
[1. u.) 1957 / 1958 H
- Trzeciajesień lVI. 1965 L
IV t. 1966 L
lu
Pielgrzymka do 1955 VIII sz. o. 1958 42
Warsz~ IV t. 1966 L
VIII p. 1974 s
Tu zaszła zmiana IV p. 1959 I
VII p. 1960 38
VII p. 1965 41
IV l. 1970 52
VIII p. 1971 M
VII p. 1977 40
VIII p. 1985 45
VIII p. 1985 X
lVI. , t. 1985 Y
Na wsi wesele IV l. 1965 L
IV N t. 1966 L
IV l. 1971 p
IV N t. 1971 R
IV t. , l. 1976 SS
lVI. , t. 1985 Y
Nocne spotkanie VIII p. 1971 M
VIII p. 1974 s
Gawędy o 1956 O^ twórczej^ \1II p. 1971 47
literaturze pracy
Szczęśliwa istota 1959 VIII p. VIII p.^19811985 oX
Przygody Ptasi koncert^ V^ p.^1963
człowieka 1961-^ V^ p.^1976
myślącego -1963^ O^ świcie^ IV p.^ ś^.^1977 T
63
- Mimo niekorzystnej nieraz dla Dąbrowskiej sytuacji politycznej, na przestrzeni po- nad sześćdziesięciu lat, objętych datami 1925-1989, w podręcznikach i programach
szkolnych znajdziemy wszystkie znaczące jej dzieła, reprezentujące twórczość dla dzieci,
jak i dla dorosłych. Uczniowie w tym okresie mogli je poznawać bądź w całości , bądź
we fragmentach , a także uzupełnić swą wiedzę o pisarce dzięki zamieszczanym
w podręcznikach , poświęconym jej notkom lub bardziej rozbudowanym informacjom
biograficznym.
5. W procesie kształcenia literackiego w sZkole początkowo \')'korzystywane sągłównie
utwory literackie lub publicystyczne przeznaczone dla dzieci i z myślą o nich ; dopiero
z czasem zostają również wprowadzone do programów i podręczników adresowane do
dorosłych dzieła bądź \')'brane z nich wyjątki.
6. Najczęściej okres dzielący czas powstania utworu od momentu włączenia go do
lektury szkolnej jest bardzo krótki i obejmuje kilka lat. Zdarza się nawet, że czytanki wprost z rękopisów wędrują na karty podręczników [np. Koledzy Jacka] , a dopiero później
pisarka publikuje je w zbiorach opowiadań. Ale są również przypadki, że okres ten wydłuża
się do lat kilkudziesięciu - tak jest na przykład z opowiadaniem Pies.
7. Niektóre z zamieszczonych w wypisach czytanek ukazują się tylko raz i ich "szkolny
żywot " trwa tak długo , jak długo używany jest podręcznik. Takimi właśnie efemerydarni były na przykład opowiadania: Zdobycie serc, Królowa Jadwiga patrzy przez okno, Ksią t ki , My polskie dzieci czy W słutbie ojczyzny. Inne natomiast utwory, takie jak: Wilczęta z czarnego podwórza, Marcin Kozera, Olek, Noce i dnie, zapewniają sobie stałą pozycję
w kształceniu polonistycznym.
8. Różnice w polityce oświatowej i celach nauczania w latach międzywojennych i w
okresie Polski Ludowej miały niewątpli\'J wpływ na dobór tekstów literackich do wypi-
sów szkolnych, toteż lłrtorzy podręczników powstałych w dwudziestoleciu 1918-
preferowali utwory o charakterze historycznym i \')'dźwięku patriotycznym, sławiące pra-
cę , propagujące ruch spółdzielczy , a twórcy wypisow współczesnych eksponowali treści
społeczne. Dlatego opowiadanie Olek, czy utwory wybrane z tomu Ludzie stamtąd uka-
zują się w wypisach 1.1i <Jzywojennytch tylko raz, ale w podręcznikach współczesnych
stanowią stałą, klasycmą niemaJ pozycję lekturową, podobnie jak opowiadania z cyklu
Gw iazda zaranna.
9. Zjawiskiem występującym bardzo często jest przemieszczanie tego sarnego utworu z
lektury jednej klasy do drugiej. Kierunki tych przesunięć bywają różne. Na przykład
•..1po wh danie Olek \')'stępujące jeszcze w roku 1976 w podręczniku klasy V, zostaje włączone od 1981 roku do lektury klasy IV ; analogiczne posunięcie \')'konano z czytanką Pies, przenosząc ją z klasy VI do V. Tego typu zabiegi dokonywane w dzisiejszej szkole można by tłumaczyć akceleracją rozwoju współczesnego dziecka. Zdarzają się też wypadki ,
które wskazują na poszukiwanie właściwego poziomu wiekowego dla danej pozycji lektu-
row~i. np. Wilczęta z czarnego podwórza w okresie międzywojennym znajdziemy w klasie
v1 , później w IV, a w latach powojennych na liście lektur klasy V; podobnie rzecz się ma
z opowiadaniem Przyjaźń , które zalecane jest jako lektura początkowo na poziomie klasy
V, później VI, a następnie- IX (1945), VII (1959) i ostatecznie (od 1977 r.) ponownie
dla klasy VI. Wędrują także po listach lektur poszczególnych klas takie utwory bądź
fragmenty większych całości , jak : Najdalsza droga, Marcin Kozera, Tu zaszła zmiana
czy Strajk szkolny (wyjątak z Nocy idni). Stan ten jest następstwem bądź weryfikującego wpływu praktyki szkolnej, bądź zmieniających się indywidualnych koncepcji autorów podręczników czy twórców kolejnych programów nauczania języka polskiego. Przezna- czenie tego samego tekstu literackiego dla klasy V lub IX , VII lub XI musi jednak budzić pewien niepokój i wywołać pytania: czy w przesunięciach tych pamiętano zawsze o kl)1e- ńum psychologicznym? Czy nie przeceniano nieraz możliwości percepcyjnych ucznia lub przez niewłaściwy dla danego wieku dobór lektury nie spłycano z konieczności jej szkol- nej interpretacji? Spróbujmy wobec tego zatrzymać się przy wskazówkach i opracowaniach metodycz- nych, które mogły wyznaczać i z pewnością wyznaczały kierunki pracy nad utworami Marii Dąbrowskiej w szkole. Pornocą najbardziej dostępną dla nauczyciela i ucznia jest podręcznik i zamieszczane w nim niejednokrotnie ćwiczenia , pytania i polecenia do opra- cowania tekstu literackiego. W wielu książkach szkolnych zadań do lekury jednak nie znajdziemy 19 • Autorzy tych wypisów pozostawiają całkowitą swobodę działania nauczy- cielowi, licząc niewątpliwie na jego wiedzę merytoryczną i metodyczną oraz inwencję i umiejętności twórczego myślenia. W analizowanych podręcznikach z czasów między wojennych z reguły pytania, polecenia i ćwiczenia nie występują. Wyjątek stanowią tu wypisy H. Gallego i H. Raclwanowej pt Nasza książka ( 1927) dla klasy IV szkól powszech- nych, w której do czytanki Rozkaz, przedstawiającej sypanie Kopca Kościuszki , dołączone są następujące ćwiczenia : oglądanie na mapie miejscowości wspomnianej w czytance; wykorzystanie widoku Kopca Kościuszki ("Nauczyciel i dzieci starają się o portret Kościuszki , wieszają go w klasie, wieńczą, w ogródku szkolnym sadzą drzewo Kościu szki" ). W podręcznikach wydanych tuż przed II wojną światową (1939 r.) i wkrótce po jej zakończeniu (1947, 1948) liczba poleceńjest niewielka i mieści się w granicach od jed- nego do trzech. Autorzy podręcznika Światło w chacie (5), przeznaczonego dla klasy IV szkół powszechnych 20 , kierują działalność nauczyciela i ucznia na przygotowanie insceni- zacji według czytanki Mańi Dąbrowskiej Jak przyozdobić drogę wiejską , proponując , by zastanowić się jak treść przedstawić na scenie, jak scenę urządzić, ile osób wystąpi i co każda z nich będzie mówić. Zadania w podręczniku K. Lausza, K. Staszewskiego i Z. Zwierzchowskiej-Ferencowej pt. O św icie dla klasy V (18) zmuszają do rozwiązywania problemów, formułowania ocen i zapamiętania najważniejszych wiadomości , np .: "Który z chłopców najbardziej nadawał się na przewodniczącego spółdzielni? " (Społem) ; "Dlac- zego naród otacza postać Kościuszki taką czcią? "; "Wythunacz wyrażenie : On mapom- nik ze wszystkiej ziemi polskiej." ( 16 października) ; " Zapamiętaj: Strajk szkolny, będący wołaniem o polską szkołę pod zaborem rosyjskim, był w 1905 r. " (My polskie dzieci). W latach sześćdziesiątych - ściśle rzecz biorąc - niewiele jest pytań, które bezpośred nio służyłyby kształceniu literackiemu. Te występujące układają się czasem w ciąg
10 Np. A J. M i ku l ski , W nasze_; szkole. Czytanka dla !V oddziału szkoły powszechnej, Lwów 1930;
P. B a giń ski, W. H aj dr y c h, Wyp isy dla klasy VIII, Warszawa 1958; B. Ku b s k_i, J. Z i e l i ń ski ,
Wypisy dla klasy V, Warszawa 1958; S. A lek s a n dr z ak, Z. Przy r o w ski, A czy zna; z ty bracie
młody, Czytanka dla klasy I V, Warszawa 1%3 ; R. M a t u s z e w ski, Polska literatura współczesna. Anto-
logiadoużytku szkolnego, Warszawa 1970.
"'Numery w nawiasach oznaczają liczbę kolejną wypisów podaną w tabeli nr l , rubryka 7.
66
W omawianym okresie daje o sobie znać tendencja do integracji kształcenia literackiego
z kulturalnym oraz z ćwiczeniami w mó\ieniu i pisaniu, jak również z nauką o języku. ,
Widoczne są też próby przygoto\vania ucznia do samokształcenia. Swiadczą o tym przy-
toczone niżej zdania: ·
Chłop
w obronie
ojczyzny (22)
Tuzaszła
zmiana
(41, 38)
Olek (14)
- Wymień tytuły czasopism dla młodzieży, które mogą ci dostarczyć materiału do nauki geografii,
historii, fizyki, chemii i matematyki
- Wyszukaj w bieżących numerach " Płomyka" artykuł , który rozszerzy twoją wiedzę o Polsce
współczesnej. Sporządź notatkę podając następujące dane: autor, tytuł , numer i rok czasopisma,
w którym artykuł malazłeś. W zwięzłej uwadze zanotuj także , czego dotyczy treść artykułu
(kl. V). l
- Ułóż plan tego opowiadania (kl. VII).
- Opowiedz na podstawie tekstu historię Olka.
- Opisz ilustrację [przedstawiającą chłopców ciągnących wózek - wtr. moje, B. K.] (kl. V).
O świcie (22)' - Jakie głosy przyrody usłyszeć można o świcie na wsi, w lesie, na polu, nad wodą? Opowiadając
OJ>I zyj się na lekturze i własnych obserwa,cjach, np. wakacyjnych.
Dobierz wyrazy bliskoznaczne do wyrazu "świt ". Zastosuj je w zdaniach (kl. V).
W latach siedemdziesiątych obserwujemy dalszy wzrost różnorodności i liczby pytań,
ćwiczeń i poleceń. Więcej jest teraz zadań zmuszających do myślenia, pokonywania trud-
ności , rozwiązywania problemów, pojawiają się polecenia mające na celu budzenie i rozwi-
janie zaintereso\vań czytelniczych oraz ćwiczenia bądź ztnierzające do uświadomienia
młodzieży funkcji poszczególnych środków językowych i zabiegów konstrukcyjnych
w dziele literackim, bądź służące kształceniu sprawności językowej uczniów. Przykładowy
wybór takich zadań do utworów Marii Dąbrowskiej podaje poniższe zestawienie:
Pomnik
z ziemi (19)
Pies
(19, 20, 47)
- Przeczytaj książkę M. Kruger Klimek i Klementynka. Znajdziesz w tej lekturze przygody dzieci,
ukazane na tle wydarzeń powstania Kościuszkowskiego (kl. V).
- Jeśli lubisz psy, przeczytaj książkę Hansa Bauera Z psem przez stulecia, przekład Jana Żabińskiego
(kl. V).
- Odszukaj fragmenty mówiące o przeżyciach i ucruciach Tumrego. Nazwij te ucrucia. Wskaż
w tekście fragmenty narracji i dialogu (kl. V).
- Jaką rolę w pracy pisana odgrywa pamięć i wyobraźnia? -. Jaką ce~hę charakteru ceni 1.f. Dąbrowska szczególnie wysoko i na równi z talentem? (kl. VIII).
W laborato- - Dlaczego student nazwał miłość profesora do pracy bohaterską?
rium (29)
Najdalsza
droga (47)
Tuzasz la
zmiana(40)
- Wskaż porównania użyte przez autorkę dla oddania kontrastu między gwarną ulicą a laborato- rium i dla scharakteryzowania zachowania oraz przeżyć profesora (kl. \1).
- Wyjaśnij , w jakim celu pisarze wprowadzają gwarę ludową do swo ich utworów?
Jaki motyw powtarza się w opowiadaniu? Jaką spełnia funkcj ę?
- Jaką rolę odgrywają pytania postawione w tekście opowiadania? Czy są one tylko retoryczne?
- Kto jest narratorem w opowiadaniu? (kl. VIII).
Olek ( 14) - Napisz dokładne streszczenie opowiadania Olek według podanego planu (kl. V).
Chłop w - Napisz w formie zdania orzekającego stwierdzenie, które uzasadnia M. Dąbrowska w swojej
obronie rozprawce.
ojcz:yzny (40)
- Napisz trzy zdania orzekające , w których pr.redstawisz argumenty autorki uzasadniające posta- wioną przez nią tezę (kl. VII).
O twórczej - Jakie pogląd y dotyC7.ące pracy twó rc-.rej wypowiada M. Dąbrowska?
pracy
Ptaki (l O) - Podziel opowiadanie Ptaki na części i każdą z nich odpowiednio zatytułuj.
- Z opowiadania Ptaki W)'Pisz nazwy ptaków, które ś piewały przed domem dzieci [ ... ). Wypisz z
tekstu Ptaki przymiotniki określające kolory w ogrodzie przed domem dzieci: b ia~.,-ynty , ... , mle-
cze ... itd.
- Przez kilka dni uwainie obserwuj otoczenie przed twoim domem i przygotuj opowiadanie pt.
Przed moim domem (kl. V).
W latach osiemdziesiątych pod tekstami Marii Dąbrowskiej znajdziemy łańcuchy poleceń
powiązanych ze sobą logicznie. Sterowane przez owe zadania działanie nauczyciela i ucz-
nia ma teraz wyraźnie nachylenie teoretyczno-literackie. Stan taki jest wynikiem zbliżenia
współczesnej nauki o literaturze i współczesnej dydaktyki literatury oraz wykorzystanie
przez tę ostatnią dla potr7..eb odbioru lektur szkolnych strukturalno-semiotycznych teorii
dzieła literackiego. Jest zapewne także v.yrazem przekonania, re podstawą szkolnej analizy
literackiej - jeśli szkoła ma wykształcić samodzielnego, kompetentnego odbiorcę dzieł
literackich - winna być umiejętnie przekazana wiedza o teorii literatury. Spróbujmy zo-
baczyć na wybranych konkretnych przykładach , jak w kolejnych klasach rozwija się ten
proces wtajemniczenia w arkana sztuki literackiej:
Olek (9) - Kto jest główną postacią, czyli bohaterem opowiadania Olek? Na po<h.1awie tekstu powiedz: Jak
w yg ląda - jaki jest wobec innych - jak sobie radzi w życiu? (kl. IV).
Oc{jazd(21) - Wskaż we fragmencie składniki świata przedstawionego: po!o1acie. wydarzenia, czas i miejsce
wydarzeń. Czy są one realistyczne czy fantal.1yczne?
- Czy w opisie przeżyć dzieci znajdziesz jakieś uczucia znane ci z twojego życia? Nazwij je
i opowiedz kiedy je odczuwałeś? (kl. V).
- Zgodnie z zamysłem autorów podręczników, zadania do utworów autorki Nocy i dni miały także uczyć sztuki pięknego wypowiadania się oraz stanowić materiał do opracowy-
wania takich form wypowiedzi, jak notatka, plan i streszczenie, opowiadanie, opis i chara-
kterystyka postaci czy środowiska.
Polecenia i ćwiczenia do lektury tekstów literackich przewidzianych programem
nauczania znajdziemy również w wydanej niedawno w dwu częściach publikacji Zadania do lektury^22 • Zgodnie z intencją autorów zawarte w tym :zbiorze propozycje mogą stano-
wić impuls do własnych poszukiwań i pewnych wariacji na temat zestawu zadań; mogą
być traktowane w sposób dosłowny jako gotowy przepis algorytmiczny, służący pracy
nad dziełem literackim lub jako szkic; osobna dyspozycja, wymagająca rozwiJti.ęcia
w konspekt lekcyjny.
Przy utworach Marii Dąbrowskiej zostały wyodrębnione w klasach IV-VI grupy poleceń
ze względu na cel i formy pracy: problemy rozwiązywane wysiłkiem indywidualnym bądź
zespołowym oraz pytania wymagające analizy czy też syntezy. Takjest w wypadku działań
dydaktycznych zaplanowanych do czytanki Olek. Zadania do opowiadania Pies stanowią
przykład zastosowania koncepcji kształcenia wielostronnego, przy czym strategia ekspo-
nująca - zgodnie zresztą z charakterem utworu - dominuje nad drogą problemową
czy operacyjną, choć ich oczywiście nie wyklucza. W klasie VIII zaleca się oparte na
pracy z tekstem zadania testowe, głównie wyboru wielokrotnego.
Pozycjami mającymi niewątpliwie wpływ na kierunek pracy nad dziełem literackim
w szkole są opracowania z serii "Biblioteka Analiz Literackich". Zawarty tu komentarz
do czytanego utworu może stanowić pomoc w interpretacji tekstu, podobnie jak propono-
wane tematy do rozważenia. Nie bez znaczenia dla uczniowskich konkretyzacji dzieł
interesującej nas pisarki oraz tematów wybieranych przez nauczycieli do realizacji w cza-
sie lekcji języka polskiego są wypowiadane o jej utworach sądy historyków i krytyków
literatury. Znajdziemy je w licznych :zbiorach szkiców, w artykułach publikowanych na
łamach prasy polonistycznej i we wstępach do kolejnych edycji dzieł tej autorki. Na grunt
praktyki szkolnej przenoszą te literaturoznawcze interpretacje prace o profilu metody-
cznym. tzn. proponowane rozkłady materiału programowego, przewodniki metodyczne
do określonych podręczników lub szkice przedstawiające projekty lekcji poświęconych
Marii Dąbrowskiej. Ujawniają one związki i zależności między opiniami profesjonalistów
w zakresie literaturoznawstwa, a kierunkami i modelarni interpretacji utworów Dąbrow
skiej w szkole.
W latach międzywojennych wykorzystywano czytanki tej znakornitej pisarki przy zagad-
nieniach społecznych i społeczno-polityc z nych oraz przy omawianiu ternatu walki naszych
wojsk o utrwalenie granic Polski 23 • Ponadto sięgano po nie w celu budzenia szacunku
dla obyczaju, tradycji narodowych i rzetelnej pracy, a także po to, by kształtować postawę
solidarności i koleżeństwa oraz uczyć trudnej sztuki współżycia z innymi, umiłowania
wszystkiego co dobre, szlachetne, piękne , po to by uwrażliwiać na cudze cierpienie
"Zada nia do lektury dla klas IV- VI , red. T. Patnałek, G. Wichary, Warszawa 1985, zob. s. 43-45 , 100- 102;
Zadania do lektury dla klas VII- VIII, Warszawa 1987, zob. s. 174-178.
" P. G a d u l a, Lektura utworów najnowsze; literatury w szkole średniej, " Polonista" 1935, s. 48- 56.
70
i wyw ć chęć niesienia pomocy potrzebującym. Na przykład przy opowiadaniu Przy-
jaźń radzono szukać odpowiedzi między innymi na takie pytania, jak:~,Dlaczego bohater
uważa n1dania za piękne i pożyteczne?"; "Jaki jest stan zdrowia ludu i jak się lud leczy?";
C ł (^) ks
.ążka?" " zego nauczy a nas 1..
Za symptomatyczne dla panujących wówczas w metodyce trendów można chyba uznać
pozostawianie znacznej swobody uczniowi; przewiduje się odpowiedź na pytanie: "Która
z postaci nam się szczególnie podoba i dlaczego?" oraz "samorzutne zapytania i wypo-
wiedzi uczniów". Zaleca się również unikanie zbyt dokładnych streszczeń i zbyt częstych
pisemnych sprawowań, dążenie do nawiązania swobodnej roz•no\y, pozwalającej dzięki
spontanicmości wypowiedzi poznać duszę dziecka, lepiej je roZ\vijać i \ychowywać. Pod-
kreśla się również, re tylko interesujące prowadzenie lekcji, poświęconych lekturze
uzupełniającej, more zachęcić do czytania
24
Przewodnik metodyczny dla klasy I gimnazjum
25 w związku z lekturą Wilcząt z czar-
nego podwórza proponuje omówić zagadnienia: "Koleżeństwo chłopców z czarnego pod-
wórza"; "Paweł jako ideał harcerza"; "Czy chłopcy nadawali się na harcerzy?".
Opowiadanie to miało być także środkiem propagującym harcerstwo wśród dzieci i okazją
do włączenia w słownik dziecka tertninów wiążących się z działalnością tej organizacji.
Wskazuje się też na możliwość opracowania na wie tego utworu sprawozdania,
stanowiącego rozwinięcie jadnego z ych tu tematów: ,,zbiórka w naszej · ie";
,,Praca w · ·e"; "Wycieczka naszego zastępu"; "Jak zostałem harcerzem?".
W uwagach metodycznych do tekstów Marii Dąbrowskiej pt. Z opłatkami i Uroczy-
stość majowa
26 znajdziemy przykłady opartych na tych c ach ćwiczeń gramaty-
cznych i słownikowych oraz dyrektyw, aby "raczej nJinteresować dziecko niż dokładnie
obrabiać opowiadanie". Poza tym pojawiają się postulaty, aby starać się "')'korzystywać
przeżycia i wspomnienia dziecka do ćwiczeń w opisie (np. kolejnych odwiedzin orga-
nisty, paczek opłatków, świątecznych obrzędów) oraz w opowiadaniu (o wydarzeniach
majowych 1791 roku w Warszawie i ich znaczeniu).
Nieco inne zadania sugerują autorzy przewodnika dla klasy II gi ·
27
pt. Strzyżenie owiec (stanowiącej fragment Pocieszenia) uczniowie winni byli opracować
plan i przedstawić wydarzenia tak, jakby grali rolę głównego bohatera- Witka. Wyjątki
z c · miały również służyć przeprowadzeniu ćwiczeń syntaktycznych i ortografi-
cznych o charakterze utrwalającym i sprawdzającym (dyktando).
Autorzy dwu ostatnich omawianych tu przewodników, S. Tync i J. Gołąbek , byli też
twórcami analogicznych książek dla szkoły po\vszechnej. W przewodniku dla klasy IV
wyra7ali nadzieję, u
"ich wskazówki umożliwią nauczycielowi nie ograniczanie się, jak się to często dziać zwykło, do szabłonowego
24 J. S z e I ej e w s k i, Lelctura uzupełniająca w szkole powszechnej, "Polonista" 1937, s. 7- 9.
ls J. K i j a s, S. P r z y b o ś, Przewodnik metodyczny do podręcznika J. Baliekiego i S. Maykowskiego.
Mówią wieki dla klasy I gimnazjum, Lwów 1937.
16 S. T y n c i J. G o ł ą b e k, Przewodnik metodyczny do czytanek polskich na klasę I gimnazjum, Lwów -
Warszawa 1927.
17 S. Ty n c i J. G o ł ą b e l<, Przewodnik metodyczny do czytanekpolskich na klasę l/ gimnazjum, Lwów-
Warszawa 1928.
