Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

Warsztat ekonomisty - Notatki - Ekonomia, Notatki z Ekonomia

Ekonomia: notatki z zakresu mikro e makroekonomii dotyczące warsztat ekonomisty; źródła danych; rodzaje i prezentacja danych.

Typologia: Notatki

2012/2013

Załadowany 03.06.2013

Konrad_88
Konrad_88 🇵🇱

4.6

(101)

304 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz Warsztat ekonomisty - Notatki - Ekonomia i więcej Notatki w PDF z Ekonomia tylko na Docsity! 1 II WARSZTAT EKONOMISTY Ekonomia, tak jak każda nauka wykorzystuje odpowiedni dla siebie zestaw narzędzi. Ich właściwe wykorzystanie sprawia, iż wiarygodna i czytelna staje się prowadzona analiza. Narzędzia te w większości zapożyczone są z dorobku nauk ścisłych takich jak matematyka, statystyka, informatyka. Źródła danych Źródła danych, niezbędnych do prowadzenia analizy ekonomicznej, pozyskiwane są z różnego rodzaju opracowań, którymi zajmują się wyspecjalizowane w tym instytucje. Generalna zasada jest bowiem taka, że ekonomista uogólnia a następnie wysuwa wnioski z prowadzony obserwacji procesów gospodarczych. Aby jednak przeprowadzić wiarygodne badania, nie wystarczy wyłącznie odnotować zaistnienie jakiegoś faktu, czy jego powtarzalności w czasie. Potrzebne są również dane liczbowe, na których możnaby było oprzeć obliczenia, wykazać ogólne trendy zmian czy dokonać porównań w czasie. Zdobywanie danych na własną rękę w obecnej rzeczywistości gospodarczej jest prawie niemożliwe. Wynika to z ograniczonych możliwości technicznych i finansowych badacza. Stąd też jako źródło danych wykorzystywane są opracowania urzędów statystycznych, ministerstw, banków, oraz instytucji podejmujących się odpłatnie przeprowadzić zamówione badania np. CBOP. Również międzynarodowe instytucje takie jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy OPEC udostępniają zebrane wyniki przeprowadzanych badań. Rodzaje danych Pozyskane dane liczbowe przyjmują dwojakiego rodzaju postać. Mogą być one danymi przekrojowymi lub szeregami czasowymi. Dane przekrojowe, jak sama nazwa wskazuje, przedstawiają strukturę badanego problemu. Podają więc one uzyskane w danym czasie wartości tej samej zmiennej pogrupowane według przyjętej kategorii np. bezrobocie w określonych grupach wiekowych, stopa inflacji w określonych państwach itd. Przykład danych przekrojowych Struktura bezrobocia według wieku ( w % ) Wiek XII 92 XII 93 XII 94 XII 95 XII 96 XII 97 15- 24 34,6 34,4 34,6 34,5 31,2 30,7 25-34 29,7 28,5 27,7 27,0 27,3 27,9 35-44 42,7 25,2 25,3 25,2 25,8 26,4 45-54 9,2 9,8 10,7 11,3 13,3 13,3 pow 55 1,7 2,0 1,7 2,0 2,4 1,7 Szeregi czasowe prezentują wartości analizowanej zmiennej w kolejnych jednostkach czasu ( miesiąc, kwartał, rok itd.) 2 Przykład szeregu czasowego Kurs marki niemieckiej w NBP ( w zł ) Data Kurs 12. 1997 1,89 03. 1998 1,94 06. 1998 2,12 09. 1998 2,09 12. 1998 2,19 03. 1999 2,09 06. 1999 2,19 09. 1999 2,16 12. 1999 2,02 03. 2000 2,08 06. 2000 2,08 Prezentacja danych Zebrane dane prezentowane są w dwóch formach – tabelarycznej i graficznej (wykresy) Tabele Tabelaryczne zestawienie danych służy ich uporządkowaniu i ułatwia korzystanie z nich. Bardzo ważnym elementem tablicy jest przy tym jej opis zawierający tytuł, informujący czytelnika, jakiego zjawiska dotyczą zebrane liczby oraz oznaczenie kolumn i wierszy. Przy pomocy tabel podaje się zarówno dane przekrojowe, jak i szeregi czasowe. Graficzną prezentacją tabeli jest wykres. Wykresy Analiza współzależności zachodzących pomiędzy różnymi kategoriami ekonomicznymi wymaga rozumowania funkcyjnego, którego doskonałym wyrazem jest matematyczne pojęcie funkcji. Tylko w ten sposób można objąć zasięgiem analizy wszystkie ważne determinanty zmian badanej kategorii. Graficzną prezentacją funkcyjnych zależności ekonomicznych jest (zapożyczony z grupy metod analizy matematycznej) wykres. Wykres jest graficzną prezentacją zależności występujących między zmiennymi ekonomicznymi. Wskazuje na pewne ich właściwości a często ilustruje dość zawiłe, ilościowe związki przyczynowo – skutkowe. Podstawowym atutem wykresów jest możliwość wizualnego przedstawienia na małej powierzchni znacznej ilości informacji, których treść staje się bardziej czytelna a interpretacja nie wymaga żmudnych opisów słownych. Oczywiście wykresy zmiennych ekonomicznych obrazują typowe ich zachowania. Nie jesteśmy, bowiem w stanie uchwycić wszystkich odstępstw, wyjątków i szczególnych przypadków. Poza tym nanoszenie coraz większej ilości informacji, czyni go coraz mniej czytelnym, a chodzi nam przecież o ułatwienie zrozumienia omawianej teorii. Wykres, jako graficzna prezentacja funkcji, przedstawia zachowanie się dwóch (lub większej ilości) zmiennych. Zachodzące pomiędzy nimi związki opisywane są w postaci zmiennej niezależnej (endogenicznej), która ulega zmianie na skutek czynników nie objętych analizowaną przez nas współzależnością oraz zmiennej zależnej (egzogenicznej), której wartość uzależniona jest od kształtowania się zmiennej niezależnej. Najprostszym przykładem zależności funkcyjnej jest zapis: y = f ( x). Inaczej mówiąc, zmienna y jest uzależniona od poziomu zmiennego x, czyli y jest zmienną zależną zaś x niezależną. 5 Mierzenie nachylenia krzywych Indywidualną właściwością każdej krzywej jest jej nachylenie. W matematyce przyjęło się, że mierzy je stosunek zmiany wielkości y do zmiany wielkości x, czyli relacja y/ x. Jeżeli wykres jest linią prostą, nachylenie krzywe jest na całej jej długości stałe. Jeżeli jednak krzywa jest wypukła na zewnątrz bądź wklęsła w kierunku początku układu współrzędnych, jej nachylenie na tym odcinku ma charakter zmienny. Nachylenie linii prostych Jeżeli zmiana wielkości niezależnej o x powoduje zawsze takie same zmiany wielkości zależnej o y, to mamy do czynienia z funkcją ze stały przyrostem, jej wykresem jest krzywa o stałym nachyleniu, czyli linia prosta. Nachylenie każdej linii prostej jest na całej jej długości oraz na każdym dowolnie wybranym odcinku zawsze takie same. Jego wartość pozostanie, zatem niezmieniona nawet wówczas, gdy wyznaczające długość odcinka punkty zaczniemy przybliżać do siebie. Nie zmieni tego nawet sytuacja, w której przybliżymy je do siebie na tak małą odległość, że oba punkty zleją się i stworzą jeden punkt na krzywej. Z geometrycznego punktu widzenia miarą nachylenia linii proste j w dowolnym punkcie np. c jest tangens kąta jej nachylenia względem osi odciętych. Symbolami zapisujemy to jako: tg =y/x Identyczny wynik uzyskamy obliczając nachylenie dowolnego odcinka na krzywej (na łuku) np. między punktami oznaczonymi jako a c. Aby je obliczyć posłużymy się nie wielkościami całkowitymi a przyrostami. Symbolicznie wartość nachylenia zapisujemy jako: tg = y/ x Ponieważ w obu przypadkach kąt nachylenia jest taki sam, oba liczone różnymi sposobami tangensy muszą być sobie równe. Wartość nachylenia liczonego metodą stosunku przyrostów pozostanie bez zmian również wówczas, gdy badany odcinek, czyli przeciwprostokątna zostanie zmniejszony np. do rozmiarów odcinka a b. Wtedy boki przyprostokątne trójkąta także ulegną zmniejszeniu. A ponieważ zmniejszają się one proporcjonalnie, kąt nachylenia pozostanie taki sam Wynika z tego, że nachylenie linii prostej jest zawsze stałe W przedstawionym powyżej przykładzie stały wzrost zmiennej niezależnej o 10 jednostek powoduje stały przyrost zmiennej zależnej o 10 jednostek. Mamy dzięki temu wielkość nachylenia równą 1. Stałość nachylenia linii prostych nie oznacza jednak, że wszystkie linie proste mają identyczne nachylenia Jego wartość jak widać określona jest przez stosunek y/ x. Im stosunek ten jest większy tym krzywa jest bardziej stroma, zaś im mniejszy, tym jest ona bardziej płaska. Jeżeli stałe zmiany zmiennej niezależnej o 10 jednostek powodować będą np. stałe zmiany zmiennej zależnej o 20 jednostek nachylenie będzie wynosić nie jeden a dwa. Nachylenie 2/1 Nachylenie1/2 Nachylenie = 1 x y a b c Zmienna X Zmienna y 40 30 20 20 30 40 X Qx y Qy tg y x y/x 0 0 10 10 10 10 10/10 = 1 10/10 = 1 20 10 20 10 10/10 = 1 20/20 = 1 30 10 30 10 10/10 = 1 30/30 = 1 40 10 40 10 10/10 = 1 40/40 = 1 6 Y Y 40 y 20 x 10 5 X X 10 10 20 20 Funkcje ze zmiennym przyrostem W ekonomii, technice i w ogóle w życiu często spotykamy sytuacje, gdy stałej zmianie wielkości niezależnej towarzyszą coraz większe lub coraz mniejsze przyrosty zmiennej zależnej. Mamy wówczas do czynienia z funkcjami ze zmiennymi przyrostami lub inaczej mówiąc z funkcjami o zmiennym nachyleniu. Gdy przyrosty są nieskończenie małe wykresem funkcji jest linia ciągła Gdy przyrostami są wielkości skończone (dyskretne) wykresem funkcji jest linia łamana Oto przykład funkcji z rosnącymi skokowo przyrostami, czyli funkcji o rosnącym nachyleniu. Wyobraźmy sobie, że analizowana firma zatrudnia kolejno coraz lepszych pracowników, co owocuje zmianą parametrów jak niżej: x x y y tg y/ x 0 0 1 1 2 2 2 2 1 5 3 3 3 1 9 4 4 4 1 14 5 5 Omawiana funkcja przyjmie wówczas postać jak na poniższym rysunku: 2 4 6 8 10 12 1 2 3 4 5 14 Y X A oto z kolei przykład funkcji z malejącym skokowo przyrostem, czyli funkcji o malejącym nachyleniu. Wyobraźmy sobie, że firma zatrudnia kolejno coraz gorszych pracowników (zmienna X). W efekcie zmiany zatrudnienia, zmienia się produkcja (zmienna Y). 7 Nachylenie funkcji ciągłych wypukłych i wklęsłych w stosunku do początku układu współrzędnych W przypadku funkcji ciągłych, nieskończenie małym zmianom zmiennej niezależnej x towarzyszą nieskończenie małe zmiany zmiennej zależnej y. Mogą to być funkcje o stałym (linia prosta) lub zmiennym (linia wygięta) nachyleniu Możemy mieć zatem do czynienia z krzywą wypukłą w kierunku początku układu współrzędnych lub krzywą wypukłą na zewnątrz Nachylenie takich krzywych mierzyć można na łuku lub w punkcie. Spróbujmy najpierw obliczyć nachylenie przedstawionej na poniższym rysunku krzywej na skończonym odcinku a b, gdzie przy przejściu z jednego punktu do drugiego występują mierzalne różnice y i x. Wystarczy połączyć oba punktu połączyć linię prostą i metodą trygonometryczną obliczyć jej nachylenie jako stosunek przyrostu zmiennej zależnej y do przyrostu zmiennej niezależnej x. Miarą nachylenia jest wartość tangensa , czyli kąta linii prostej łączącej oba punkty . Y Y b 60 40 b y a a 30 x X X 20 30 20 25 Nachylenie krzywej na naszym rysunku wynosi tg = y/ x a zatem (60 – 30)/(30 – 20) = 30/10 = 3 Coraz mniejszym przyrostom ΔX towarzyszyć będą coraz mniejsze przyrosty ΔY, zatem odległość między punktami a i b będzie się zmniejszać. W sytuacji, gdy przyrosty będą nieskończenie małe, co zapisujemy symbolicznie jako δX i δY, odległość między punktami zmniejszy się do tego stopnia (stanie się nieskończenie mała), że zleją się one tworząc właściwie jeden punkt oznaczony na rysunku poniżej literą „c”. Miarą nachylenia funkcji w tym punkcie jest tangens kąta nachylenia linii proste stycznej do niej w tym punkcie.) tgα=δy/δx 1 2 3 4 5 X Y 5 9 12 14 x x y y tg y x 0 0 0 0 1 1 5 5 5 2 1 9 4 4 3 1 12 3 3 4 1 14 2 2 10 b 9 1 c c 8 2 8 d 7 3 e 6 4 6 e f 5 5 Ilości Q g 4 6 2 6 Powyższa funkcja popytu, przedstawiona została z przyjęciem klauzuli ceteris paribus. W rzeczywistości zmienne ekonomiczne są uzależnione od wielu pozacenowych czynników. Ilości Q mogą się zmieniać np. pod wpływem zmian wysokości dochodów ,zmian indywidualnych gustów nabywców, mogą być również uzależnione od zmian warunków klimatycznych. Jeżeli np. ilość dni z opadami w danym roku wzrosła w porównaniu z latami ubiegłym, to kupowane przy każdym poziomie ceny „C” ilości parasolek wzrosną jak na przykładzie poniżej z Q0 do Q1. Aby uwzględnić ten fakt w naszym modelu popytu, przesuwamy odpowiednio całą funkcję popytu:  w prawo, gdy powodują one wzrost kupowanych ilości przy danych poziomach cen  w lewo, gdy kupowane ilości zmniejszają się pod ich wpływem. Cena 8 c 2 4 Przecinanie się krzywych W ekonomii posługujemy się często modelami, w których zestawiamy i porównujemy ze sobą w jednym układzie współrzędnych dwie lub więcej funkcji. Szczególnie interesować nas będzie, jakie warunki muszą być spełnione, by obie funkcje przyjmowały jednakowe wartości, czyli przecinały się. Oto kilka przykładów ułożenia krzywych w układzie współrzędnych, w których nie dochodzi do ich przecięcia. Mówiąc inaczej na obu krzywych nie ma takich wielkości zmiennej niezależnej X, przy których obie funkcje mają wspólne wartości Y Y Y Y X X X C Q0 Q1 Q = Q0-Q1 a 10 0 2 2-0 = 2 b 9 1 3 3-1 = 2 c 8 2 4 4-2 = 2 d 7 3 5 5-3 = 2 e 6 4 6 6-4 = 2 11 A oto przykłady ułożenia krzywych, przy których dochodzi do ich przecięcia się we punkcie oznaczonym literą E W punkcie tym wielkości zmiennych niezależnych Xe są dla obu funkcji identyczne podobnie wielkości zmiennych zależnych przyjmują w obu funkcjach identyczne wartości Ye. Rys a Rys a Y Y D S Ye E Ye E Xe Xe Ekonomistę interesować będzie ponadto a może przede wszystkim jaki prawa i mechanizmy w analizowanym modelu ekonomicznym prowadzą do ukształtowania się identycznych wielkości w stosowanych w modelu funkcjach . WARTOŚCI ABSOLUTNE I WZGLĘDNE Analizowana zmienna ekonomiczna może być wyrażona w wartościach absolutnych bądź względnych. Wartości absolutne są wyrażone w konkretnych jednostkach miary np. w kilogramach, litrach, sztukach, złotówkach i bezpośrednio informują o poziomie (rozmiarach) zmiennej. Wartości względne informują o stosunku zmiany wartości absolutnej tej zmiennej do poziomu wartości absolutnej z ustalonego dowolnie okresu bazowego. Porównując zmiany w czasie badanej kategorii ekonomicznej musimy wystrzegać się błędnej interpretacji posiadanych danych i odróżniać wielkości absolutne od względnych (procentowych). Np. wzrost liczby telewidzów oglądających programy danej stacji telewizyjnej nie oznacza, że kanał ten powiększył swój udział w liczbie telewidzów oglądających programy emitowane przez wszystkie kanały. O tym informują nas wielkości względne Dla lepszego zrozumienia tego problemu posłużymy się hipotetycznym przykładem bezrobocia wśród mężczyzn i kobiet. Załóżmy, że w wyjściowym roku 1995 w Europejskiej Unii Gospodarczej bez pracy pozostawało 20 mln kobiet i 30 mln mężczyzn. Wartości absolutne w roku1995 Wartości względne w roku1995 20 mln kobiet 20:50=0,4 = 40 % 30 mln mężczyzn 30:50=0,6 = 60 % --------------------- --------- 50 mln osób 100 % W roku 2000 bez pracy pozostawało już 27 mln kobiet i 33 mln mężczyzn Wartości absolutne w roku 2000 wartości względne w roku 2000 27 mln kobiet 27:60= 0,45= 45 % 33 mln mężczyzn 33:60= 0,55= 55 % ---------------------- -------- 60 mln osób 100 % 12 W wielkościach absolutnych liczba bezrobotnych kobiet wzrosła w interesującym nas okresie o 7 ml. , jednocześnie ich udział w liczbie bezrobotnych zwiększył się z 40 do 45%. Natomiast liczba bezrobotnych mężczyzn wprawdzie wzrosła o 3 mln osób, lecz ich udział w łącznej liczbie bezrobotnych zmniejszył się z 60 do 55 % ,a więc spadł o 5 %.Czym można wytłumaczyć spadek udziałów mężczyzn i wzrost udziału kobiet w sytuacji , gdy obie wielkości rosły jednocześnie? Zrozumiemy to ,gdy zapoznamy się pojęciem stopy wzrostu. STOPA WZROSTU Jeżeli badana zmienna ekonomiczna przyjmowała w różnym czasie odmienne wartości, to można obliczyć jej stopę wzrostu. Stopa wzrostu to stosunek przyrostu zmiennej do poziomu wyjściowego tej zmienne rozpatrywany w przedziale dwóch punktów czasowych. Matematycznie można to ująć następująco : x2 – x1 Stopa wzrostu = ---------------- x 100 x1 gdzie: x2 – wartość zmiennej w okresie końcowym x1 – wartość względnej w okresie początkowym Wróćmy na moment do naszego przykładu z bezrobociem wśród kobiet i mężczyzn. Łatwo możemy obliczyć, że tempo wzrostu bezrobotnych mężczyzn wynosiło (33-30):30 x100= 10%,zaś tempo wzrostu bezrobotnych kobiet wyniosło odpowiednio (27-20):20X 100=35% .Bezrobocie kobiet jak widać rosło szybciej niż mężczyzn dlatego ich udział powiększał się. Z kolei bezrobocie mężczyzn rosło wolniej dlatego ich udział malał. Gdyby bezrobocie mężczyzn i kobiet rosło w jednakowym tempie np. 10% udziały pozostałyby niezmienione. Analizę stopy wzrostu spotykamy bardzo często. Odnosi się ona do wielu zmiennych: oszczędności, inwestycji, bezrobocia, ludności czynnej zawodowo, czy inflacji.. Ujętą w procentach stopę wzrostu lub spadku łatwo pomylić ze zmianą wyrażoną w punktach procentowych. Pomyślmy o wzroście ceny o 1 % i porównajmy go ze wzrostem tempa wzrostu ceny o 1 punkt procentowy. Otóż wzrost o 1 punkt procentowy nie oznacza stopy zmiany, lecz zmianę stopy wzrostu np. z 5% do 6% (jednak równie dobrze może chodzić o zmianę z 10 % do 11%). Porównanie dwóch wielkości wyrażonych w liczbach absolutnych nie pozwala wyciągać wniosków, co do względnej ważności obserwowanych zmian. Dla przykładu rozpatrzmy produkcję przedsiębiorstwa, która w ciągu ostatnich 4 lat zmieniła się następująco: Rok I II III IV Produkcja 1578 2473 3144 3998 Z zamieszczonej powyżej tabeli wynika jednoznacznie, że produkcja firmy wzrastała każdego roku, lecz ocena rozmiarów tego wzrostu w stosunku do poziomu produkcji z poprzedniego roku nie jest taka prosta. Im więcej danych porównujemy ze sobą tym trudniej zorientować się o sile i charakterze zmian. Jeżeli natomiast obliczymy stopy wzrostu produkcji w badanych okresach, to łatwo nam będzie ocenić rozmiary względnych zmian i porównać je ze sobą w czasie: Rok I II III IV Stopa wzrostu - 56,7% 27,1% 27,1% W celu zilustrowania korzyści, jaka wynikła z wykorzystania stopy wzrostu rozpatrzmy inny przykład. Załóżmy, że chcemy porównać zmiany PKB w różnych krajach. Zestawienie absolutnych wartości 15 Powyższe przekształcenia mogą być przeprowadzone także na wartościach samych indeksów, bez wykorzystania absolutnych wartości wydatków gospodarstw domowych. Lata 1959 = 100 1960 = 100 1959 100 95,2 = ( 100/ 105 ) x 100 1960 105 100 1965 140,4 133,7 = ( 140,4 / 105 ) x 100 1970 178,6 170,0 = ( 178,6 / 105 ) x 100 Indeksy łańcuchowe Indeksy łańcuchowe są wskaźnikami ilustrującymi zmiany interesującej nas wartości odnoszone do poprzedniego okresu. W takiej sytuacji każdy poprzedni rok (miesiąc, dzień itp.) przyjmujemy za bazowy – zmiennym będzie zatem zarówno licznik, jak i mianownik wzoru 1.1. Przeanalizujmy to na naszym hipotetycznym przykładzie: Rok 1959 1960 1965 1970 Spożycie ogółem w cenach stałych 262,7 275,8 368,8 469,1 Rok 1959 1960 1965 1970 Spożycie ogółem w cenach stałych rok poprzedni = 100 100 105 ( 275,8 / 262,7 ) x 100 133,7 ( 368,8 / 275,8 ) x 100 127,1 (469,1 / 368,8 ) x 100 Przekształcenie indeksów łańcuchowych we wskaźniki o stałej podstawie jest bardzo proste i następuje według zasady: Przeanalizujmy to na naszym przykładzie: Lata Spożycie ( rok poprzedni = 100 ) Spożycie ( rok 1959 = 100 ) 1959 100,0 100,0 1960 105,0 105,0 ( 105 x 100 ) / 100 1965 133,7 140,4 ( 133,7 x 105 ) / 100 1970 127,1 178,4 ( 127,1 x 140,4 ) / 100 Na skutek zaokrągleń, wskaźniki dynamiki o podstawie 1959 = 100 obliczone w powyższych tabelach dwiema metodami często przyjmują nieco odmienne wartości (np. dla roku 1970 o 0,2) . Wskaźnik o stałej podstawie dla roku t = 100 Indeks łańcuchowy z badanego roku * indeks o stałej podstawie za rok poprzedni ----------------------------------------- 100 = 16 Indeksy jako średnie ważone Typowym przykładem indeksów ważonych są wskaźniki cen, ilustrujące tempo wzrostu ogólnego poziomu cen ( inflacji ). Dwudziestoprocentowa zmiana cen oznacza w tym przypadku średnią zmianę, choć zapewne ceny jednych towarów zmieniły się o więcej niż 20 % zaś zmiany innych postępowały w wolniejszym tempie; poza tym jedne towary są częściej nabywane, inne sporadycznie. Te niuanse znajdują odbicie we wskaźnikach: cen konsumpcyjnych, cen producenta czy deflatorze PKB. Wymienione powyżej indeksy ograniczają swoje badania do określonego w nazwie rodzaju dóbr ( konsumpcyjnych, produkcyjnych i wszystkich dóbr finalnych ). Oprzyjmy nasz przykład na najczęściej stosowanym mierniku inflacji, jakim jest wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych ( CPI ). Chcąc przedstawić zmiany ogólnego poziomu cen konsumpcyjnych musimy objąć swoją analizą wszystkie nabywane przez konsumentów dobra i usługi. Należy pamiętać jednak że wydatki na poszczególne towary mają różne znaczenie w budżecie poszczególnych rodzin. Ważność wydatków na poszczególny produkt dla konsumenta ( udział w globalnych wydatkach gospodarstwa domowego ) przedstawiają tzw. wagi. Załóżmy, że pan Kowalski cały swój dochód przeznacza na zakup tylko trzech dóbr konsumpcyjnych .W roku wyjściowym kupuje 1kg kawy płacąc 5zł za kilogram, 30 kg chleba po 2,5 złotego i 10 kg mięsa po 12,5 zł za kilogram. Łatwo obliczyć, jego całkowite wydatki na poszczególne dobra w roku bazowym. Kawa kosztuje go 50 zł, chleb 75 zł a mięso 125 zł Załóżmy, że w roku drugim płaci za te same ilości kawy 55zł,chleba 75zł, a mięsa 150zł . Na podstawie posiadanych informacji możemy obecnie bez trudu zbudować tabelę, która pomoże nam obliczyć wskaźniki zmian cen poszczególnych towarów oraz wskaźnik wzrostu przeciętnego poziomu cen wszystkich kupowanych przez Kowalskiego dóbr. Konsumpcja całkowita Wartość wydatków w roku I w z ł Wartość wydatków w roku II w zł Indeks cen w I roku Rok I – bazowy Indeks cen w II roku ( rok I = 100 ) Kawa 1kgx5zł = 50 55 100 110 Chleb 30kgx2,5= 75 75 100 100 Mięso 10kgx12,5=125 150 100 120 Razem 250 280 Z dokonanych obliczeń wynika, że w ciągu dwóch kolejnych lat, cena kawy wzrosła o 10 %, ceny chleba pozostały bez zmian, zaś ceny mięsa wzrosły o 20 %. Pytanie jednak brzmi, o ile procent w ciągu tego okresu zmieniła się wartość nabywanego koszyka konsumpcyjnego złożonego z trzech dóbr (kawy, chleba i mięsa) ? Inaczej mówiąc, o ile procent wzrosły przeciętnie ceny wszystkich dóbr i usług konsumpcyjnych? Pozwoli to nam ustalić, jak zmieniły się koszty utrzymania pana Kowalskiego? Do uzyskania właściwej odpowiedzi na tak postawione pytania posłużymy się dwiema metodami. Pierwsza z nich polega na obliczeniu procentowych zmiany wartości wszystkich dóbr wchodzących w skład tego samego niezmienionego pod względem ilościowym koszyka zakupów Kowa lskiego. Koszt koszyka konsumpcyjnego w I roku wynosił : 50 zł + 75 zł + 125 zł = 250 zł Natomiast koszt tego samego koszyka w II roku wynosił : 55 zł + 75 zł + 150 zł = 280 zł. W takiej sytuacji indeks wzrostu kosztów utrzymania wynosi: ( 280 / 250 ) x 100 = 112, co oznacza ich wzrost o 112-100=12 % . Drugi sposób bazuje na wykorzystaniu znajomości wag poszczególnych produktów w całości wydatków Kowalskiego i indeksów ich cen. Łatwo obliczyć , że na kawę wydawał on w roku bazowym 20 % , na chleb 30 %, zaś na wyroby mięsne pozostałe 50 % swoich dochodów. Spożycie Udział w całości Wskaźniki wzrostu cen Iloczyny wskaźników Indeksy cząstkowe 17 wydatków wzrostu cen i wagi Kawa 50:250=0,2 110 110x0,2 22 Chleb 75:250=0,3 100 100x0,3 30 Mięso 125:250=0,5 120 120x0,5 60 RAZEM 112 Wzrost cen kawy i mięsa nie wpłynęły jednakowo na sytuację pana Kowalskiego. Zmianę całkowitych kosztów utrzymania obliczymy w następujący sposób: wartość indeksu cen każdego z nabywanych dóbr mnożymy przez udział tego towaru w całkowitych wydatkach pana Kowalskiego, a otrzymane iloczyny dodajemy do siebie. Obliczany w ten sposób indeks kosztów utrzymania wynosi: 110 x 0,2 + 100 x 0,3 + 120 x 0,5 = 22 + 30 + 60 = 112 Aby obliczyć średnie dla wszystkich dóbr tempo wzrostu cen, musimy od obliczonego jako średnia ważona indeksu kosztów utrzymania w drugim roku wynoszącego 112 odjąć wynoszący 100 indeks z roku pierwszego. Otrzymana różnica to nic innego tylko przeciętne tempo wzrostu cen w badanym okresie wszystkich branych pod uwagę dóbr . Wynika z tego ,że przy takim sposobie liczenia koszty utrzymania wzrosły o 12 %. Wartość indeksu ważonego determinowana jest nie tylko zmianą wartości samych zmiennych ( np. cen ) ale także wagami. To one decydują o wartość wskaźników cząstkowych tworzących syntetyczny wskaźnik np. kosztów utrzymania. Gdy struktura konsumpcji i wydatków jest inna, inna będzie również wartość indeksu kosztów utrzymania. Jeżeli w wydatkach pana Nowaka, kawa i chleb zajmują po 10 % w całkowitych wydatkach, zaś pozostałe 80 % przypada na zakupy mięsne, to jego wskaźnik kosztów utrzymania przyjmie wartość 117 (110 x 0,1 + 100 x 0,1 + 120 x 0,8), a nie 112. Koszty utrzymania mięsożernego Nowaka wzrosły bardziej niż Kowalskiego , bo aż 17% .Wynika z tego ,że każdy z nas w zależności od indywidualnych gustów i upodobań kształtujących naszą konsumpcję w różny sposób odczuwa zmiany ogólnego poziomu cen WIELKOŚCI NOMINALNE I REALNE Wiele danych opisujących gospodarkę w szczególności dotyczy to różnego rodzaju agregatów jest wyrażonych w formie wartościowej. Ich zmiany wynikają zatem nie tylko ze zmian ich fizycznych rozmiarów(wolumenu) ale również ze zmian poziomu cen stan, którymi posługujemy się przy obliczaniu ich wartości . Analizują zatem dokonujące się w czasie zmiany pewnych kategorii ekonomicznych, takich jak chociażby : wartość produkcji, wartość wielkość kosztów poziom , dochodów społeczeństwa, czy wartość generowanych przez sektor prywatny zysków i wielu innych, musimy brać pod uwagę wpływ, jaki wywiera na ich wartość zmiany poziomu agregujących je cen . Wyrażone wartościowo kategorie ekonomiczne zmieniają się zatem pod wpływem dwóch czynników : -zmian fizycznych rozmiarów (zmian ich wolumenu) -zmiany poziomu ceny , które powiększają lub pomniejsza ją wyłącznie ich wartość pieniężną a nie fizyczną Aby zatem móc określić faktyczną zmianę wyrażonej wartościowo kategorii musimy odróżnić od siebie wielkości nominalne i realne. Wartości nominalne to wartości wyrażone w cenach bieżących ( obecnie obowiązujących na rynku ). Przedstawiają one zatem wartość zmiennej ekonomicznej, której poziom zmierzono został pieniądzem o sile nabywczej z okresu, do którego się ona odnosi. Wartości realne to wartości wyrażone w cenach stałych a więc w cenach z interesującego nas okresu minionego, który uznamy za bazowy. Inaczej mówiąc przedstawiają one wartości zmiennej ekonomicznej, mierzonej pieniądzem o sile nabywczej z jednego okresu m, przyjętego przez nas za bazowy. Wskaźniki zmiany cen a realna siła nabywcza jednostki pieniądza Siła nabywcza jednostki pieniężnej to ilość dóbr, którą przeciętnie można za nią kupić. Przyjmijmy, że w badanym okresie np. w roku 1995 i 1996 dysponujemy stałą ilością pieniądza w wysokości 1000 zł Załóżmy również ,że całość zasobów pieniądz wydajemy na zakup tylko jednego dobra np. chleba. Jeżeli 20 Ogólnie rzecz biorąc aby obliczyć dowolną wielkość realną musimy znaną nam wielkość nominalną podzielić przez stojący do naszej dyspozycji wskaźnik cen. Wielkość nominalna Wielkość realna = ------------------------- x 100 Wskaźnik cen Gdy np. chcemy obliczyć realny PKB posłużymy się następującą formułą, PKB nom PKB realny = --------------- x 100 Def PKB Wracając do naszego przykładu z zeszytami i segregatorami, znając wskaźnik cen łatwo możemy obliczyć realną ich łączną realną wartość produkcji i sprzedaży. Wynosi ona (2300:129) *100=1780 Umiejętność liczenia wielkości realnych jest przydatna szczególnie wówczas ,gdy chcemy obliczyć realną wartość jednolitych przedstawiających poziom dochodów agregatów np: płace zyski, czynsze ,renty czy odsetki, inaczej mówiąc gdy chcemy obliczać realne dochody lub ich sumę zwaną w zależności od przyjętych metod liczenia bądź Dochodem Narodowym bądź Dochodem Krajowym . Dochody nominalne i realne Ludzie często ulegają iluzji pieniądza sądząc, że jeśli stojący do ich dyspozycji zasób rośnie ich sytuacja ekonomiczna poprawia się, natomiast pogarsza się kiedy maleje Wynika to z fakty ,iż nie dostrzegają różnicy między wielkościami nominalnymi i realnymi. Szczególnie wyraźnie zjawisko to występuje w przypadku dochodów pieniężnych. Dochody nominalne to ilości pieniądza otrzymywane przez właścicieli czynników wytwórczych .Dochody realne to ilości dóbr i usług jakie można z nie kupić. Wróćmy na moment do przykładu z początku tego rozdziału ,w którym zakładaliśmy ,że otrzymujemy stale i niezmiennie dochód np. płacę w wysokości 1000zł miesięcznie. Czy za te pieniądze byliśmy w stanie kupić zawsze tę samą ilość dóbr i usług konsumpcyjnych? To zależy od cen nabywanych przez nas dóbr i usług. Jeśli w całym interesującym nas okresie pozostają one niezmienione, nie zmienia się siła nabywcza złotówki realna wartość naszego płacy pozostaje na tym samym poziomie. Inaczej mówiąc płaca nominalna i realna są identyczne Jeżeli jednak ,co jest niestety smutną rzeczywistością ceny kupowanych przez nas produktów rosną siła nabywcza złotówki spada za nasze wynagrodzenie możemy realnie kupić coraz, mniej [potrzebnych nam m dóbr i usług czyli inaczej mówiąc nasza płaca realna maleje pomimo, iż płaca nominalna pozostaje bez zmian. Aby obliczyć poziom płacy realnej musimy płacę nominalną podzielić przez stojący do naszej dyspozycji wskaźnik ogólnego poziomu cen a uzyskany wynik pomnożyć przez sto. Jeżeli zatem w interesującym nas okresie przeciętny poziom cen wzrósł o 20% wskaźnik wynosi 120 a zatem nasza płaca realna wynosi obecnie (1000:120)x100=800złczyli faktycznie spadła o 80 -100=-20% Wzrost ogólnego poziomu cen wpływa, zatem ujemnie na poziom płac realnych i neutralizuje pozytywne skutki wzrostu płac nominalnych. Zbadajmy co działoby się z płacami realnymi gdyby dwudziestoprocentowemu wzrostowi cen towarzyszył dwudziestoprocentowy wzrost płacy nominalnej . 1000+20%x1000 1200 Płaca realna =-----------------------x100 =-----------x 100=1000 120 120 Z przytoczonego przykładu wynika, że nie każdy wzrost płacy nominalnej prowadzić musi do wzrostu płacy realnej Gdy ceny rosną w takim samym tempie jak płace nominalne płaca realna pozostaje niezmieniona. Aby płaca realna rosła płaca nominalna musi rosnąć szybciej od wzrostu cen. Aby zatem obliczyć , czy i o ile płace realne rosną musimy tempo wzrostu płacy nominalnej skorygować o tempo wzrostu cen 21 Jako przykładem posłużmy się danymi dotyczącymi przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego netto w Polsce w latach 1996 – 1997. W roku 1996 wynosiło ono 710, 46 zł, zaś rok później 872,91 zł. Na podstawie tych danych ( wartości nominalnych ) można by przypuszczać, że przeciętne wynagrodzenie w Polsce silnie wzrosło ( o 22, 9 % ) w ciągu analizowanego okresu. Jednak we współczesnym systemach gospodarczych powszechnie występuje, choć z różnym nasileniem, zjawisko inflacji, a więc zjawisko wzrostu ogólnego poziomu cen. W takim przypadku analizowanie wartości nominalnych prowadziłoby do błędnych wniosków. Stąd konieczność posługiwania się wartościami realnymi. Chcąc dowiedzieć się, jakie były zmiany realnego przeciętnego wynagrodzenia w Polsce posłużymy się podaną wyżej regułą: Dane: Średnie miesięczne wynagrodzenie w 1996 -710, 46 zł Średnie miesięczne wynagrodzenie w 1997 - 872, 91 zł Stopa inflacji za lata 1996 – 1997 - 14,9% Aby móc dokonywać działań matematycznych na odmiennie wyrażonych wartościach ( absolutnych i względnych ) musimy wszystkie wykorzystywane kategorie przedstawić w jednolitej postaci – wskaźników. Wskaźnik płacy nominalnej ( 1996 = 100 ) = ( 8732,91 / 710, 46 ) x 100 = 122,9 Wskaźnik cen ( 1996 = 100 ) = 114,9 A zatem wskaźnik płacy realnej wynosi ( 122,9 / 114, 9 ) x 100 = 107,0 Oznacza to, że płace realne wzrosły w ciągu badanego okresu faktycznie ale nie o 22,9 % lecz jedynie o 7%. Ceny realne W analizach mikroekonomicznych przyjmujemy najczęściej ,że cena interesującego nas dobra zmienia się tylko i wyłącznie pod wpływem zmian warunków rynkowych ,natomiast nie uwzględniamy zmian będących efektem inflacji .Inaczej mówiąc prowadzimy analizę przy założeniu stałości ogólnego poziomu cen. W tych komfortowych warunkach, aby obliczyć jej procentowe zmiany wystarczy dwa poziomy, porównać ze sobą, otrzymany wynik przemnożyć przez sto w ten sposób otrzymujemy prosty indeks. Aby obliczyć zmiany procentowe czyli tempo wzrosty lun spadku ceny danego dobra od wystarczy indeksu odjąć100. Inny sposób polega na przemnożeniu przez sto wyniku porównaniu przyrostu ceny z jej wyjściowym poziomem . Te dwa proste sposoby pozwalają ustalić czy i o ile procent zmieniła się cena interesującego nas wyrobu .Jednakże uzyskana w ten sposób informacja jest w niektórych sytuacja nie wystarczające. Posługując się tylko nią możemy ulec zjawisku iluzji pieniądza , czyli pomylić wzrost ogólnego poziomu cen będącego rezultatem inflacji ze wzrostem ceny interesującego nas dobra. Współczesny świat, to świat inflacji, czyli nieustannego wzrostu wszystkich cen. W świecie inflacji rosną wprawdzie ceny przeciętne tym nie wszystkie ceny rosną w takim samym stopniu. Jedne rosną wolniej zaś inne szybciej.. Aby zapobiec powstającym wskutek iluzji pieniądza nieporozumieniom, wprowadzimy do naszej skrzynki z narzędziami kategorią ceny realnej . Poniższy rysunek pozwoli nam lepiej wytłumaczyć to dość abstrakcyjne pojęcie Z przedstawionych na nim danych wynika ,że mierzony deflatorem ogólny poziom cen dla okresu wyjściowego 1990 C0= 100 wzrósł w roku 1995 do poziomu C1 = 120. Inaczej na to patrząc średni poziom cen podniósł się o 120- 100= 20%. W tym samym okresie indeks prosty ceny dobra A wyniósł CA= 125 ,czyli jego cena wzrosła o 25% ,natomiast prosty indeks ceny dobra B wyniósł CB= 105 ,czyli jego cena wzrosła o 5% 22 Deflator C cA = 125 Wskaźnik zmiany ceny dobra A dla roku 1995 C1 =120 Wskaźnik ogólnego poziomu cen dla roku 1995 cB =105 Wskaźnik zmiany ceny dobra B dla roku1995 C 0 =100 Wskaźnik ogólnego poziomu cen w bazowym roku 1990 Czas 1990 1995 Istnieje prosty ale niezbyt dokładny sposób ustalenia czy i o ile cena danego wyroby rośnie lub spada w porównaniu z cenami innych wyrobów . Możemy to ustalić odejmując od wartości prostego wskaźnik zmiany ceny danego dobra mierzący inflację wskaźnik zmiany ogólnego poziomu cen np. deflatora. Otrzymany wynik informuje, czy i o ile procent zmieniła się cena w porównaniu ze zmianami ogólnymi poziomu cen. W naszym przykładzie cena dobra A wzrosła realnie o 125-120=5% natomiast cena dobra B realnie spadała o 105-120=-15%. Cena realna jest to kategoria ekonomiczna, która informuje nas, czy i o ile cena badanego wyrobu zmieniła się w stosunku do zmian ogólnego poziomu cen. Obliczmy ją jako stosunek prostego indeksu ceny danego dobra do wskaźnika wzrostu ogólnego poziomu cen np., wskaźnika wzrostu cen detalicznych, wskaźnika kosztów utrzymania, czy znanego na już wskaźnika wzrostu wszystkich cen czyli deflatora a uzyskany w ten sposób wynik mnożymy przez sto CA CAr= ---- x 100 def Inaczej mówiąc jest wskaźnik realnej zmiany ceny badanego dobra Jeżeli wartość prostego indeksu jest większa od wskaźnika ogólnego poziomu cen ,uzyskana wielkość stosunkowa jest większa od jedności a po przemnożeniu przez sto uzyskujemy wskaźnik o wartości większej od stu .Tak wartość wskaźnika oznacza to ,że cena interesującego nas dobra wzrosła szybciej niż wzrósł ogólny poziom cen. Oznacz to że jego cena realna jego wzrosła lub inaczej mówiąc, że dobro to staje się w porównaniu z innymi droższe .Jeżeli natomiast wskaźnik zmiany ceny analizowanego dobra jest mniejszy od wskaźnika ogólnego poziomu cen jego cena rośnie wolniej od wzrostu ogólnego poziomu cen, jego cena realna spada czyli staje się ono w porównaniu z innymi tańsze . Nominalna i realna stopa procentowa W ekonomii musimy umieć odróżnić nominalną i realną stopę procentową od udzielonych pożyczek. Nominalna stopa procentowa informuj udzielającego jak i zaciągającego pożyczkę o ile procent powiększy zwracana ilość pieniądza. Jest to ważna ale nie wystarczająca informacja. Udzielający pożyczki chciałby np. wiedzieć czy otrzymana z procentem kwota pozwoli mu kupić więcej niż przed jej udzieleniem czyli czy udzielenie pożyczki przyniesie mu korzyść czy przypadkiem nie kupi za nią mniej czyli czy nie przyniesie mu straty Więcej pożyczkodawca chce wiedzieć nie tylko czy ale o ile więcej konkretnych dóbr i usług będzie mógł kupić Jeśli przewidywana ilość jest zbyt mała może nie wyrazić chęci udzielenia pożyczki .Pożyczkobiorca z kolei musi wiedzieć, czy będzie w stanie sprostać wymaganiom pożyczkobiorcy, czy to, co na tej pożyczce zyska starczy mu by ją zwrócić z procentem i jeszcze na tym zadawalająco zarobić. Oba podmioty muszą, zatem w swoich kalkulacjach uwzględnić zmiany siły nabywczej pożyczanego pieniądza muszą, zatem w swoich kalkulacjach operować nie nominalną a realną stopą procentową,