Pobierz Wazektomia. Krytyczne studium popularności tego zjawiska ... i więcej Egzaminy w PDF z Feminizm tylko na Docsity! 146 Anna Odrowąż-Coates Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej Wazektomia. Krytyczne studium popularności tego zjawiska pośród Brytyjczyków Abstrakt Rozważania dotyczą popularności zabiegu wazektomii na świecie, a w szczególności w Wielkiej Brytanii. Poruszane zostają aspekty kulturowe, moralne, prawne i medyczne. Analizowane są różnice opinii wobec kontroli urodzeń, polityki demograficznej, oraz możliwości samodzielnego decydowania o sobie. Artykuł dotyka stereotypów związanych z płodnością, męskością, równouprawnieniem płci; analizuje korzyści i straty ekonomiczne i zdrowotne związane z zabiegiem wazektomii. Poszukiwane są powody popularności tej metody antykoncepcyjnej. W kontekście rosnącej wolności obyczajowej można zadać pytania: czy wybór wazektomii świadczy o nastawieniu współczesnego człowieka na seksualną wolność i niekontrolowanie Freudowskich popędów? Czy też jest racjonalną przemyślaną decyzją w trosce o zdrowie i zwiększoną wolność wyboru kobiet? Słowa kluczowe: wazektomia, aspekt kulturowy, moralny, prawny i medyczny, równouprawnienie, wolność wyboru. Vasectomy. A critical study on the popularity of this phenomenon amongst British Abstract This paper reflects on the popularity of vasectomy surgery in the world in general and particularly in the UK. Cultural, moral, legal and medical aspects are discussed and differences of opinions on birth control, demographic policies, and opportunities for self-determination are analyzed. The article also concerns the stereotypes associated with fertility, masculinity and gender. The economic and health advantages along with costs are balanced against each other. The author looks at reasons for the popularity of this method of contraception. In the context of increasing moral freedom, one can ask questions: whether the choice of vasectomy demonstrates the attitude of modern man to increasing sexual freedom and uncontrollable Freudian instincts? Or, is it a rational, carefully thought through decision, in the interests of health and freedom of choice for women? Key words: vasectomy; cultural, moral, legal and medical aspects; equality; freedom of choice. 147 Czym można wytłumaczyć popularność zabiegu wazektomii? Jak napisała Maria Łoś, w swoim artykule Czy feminizm wyzwolił kobiety Ameryki Północnej? (1993, nr 1), antykoncepcja w znacznym stopniu przyczyniła się do emancypacji kobiet. Przemiany w zakresie podejścia do planowania rodziny są w dużej mierze zasługą samych kobiet, które zdobywając coraz więcej praw w sferze publicznej, dążyły do poszerzenia swoich praw w domu i chciały, jak chociażby Margaret Sanger (1879–1966), świadomie wybierać, czy i kiedy chcą zostać matkami (de Stefano 2010). Większość metod kontroli płodności obciąża odpowiedzialnością kobiety, nierzadko zaburzając ich gospodarkę hormonalną, czasem zwiększając ryzyko nowotworu i niezaprzeczenie ingerując w ich sferę intymną. Od niedawna, wraz z przemianami światopoglądowymi dotyczącymi ról i obowiązków mężczyzn, opracowywane zostają metody kontroli płodności mężczyzn. Pigułki są nadal jeszcze na etapie testów a wazektomia jest dostępna i stale ulepszana. Niemniej zjawisko wazektomii jest jeszcze słabo rozpoznane badawczo, szczególnie w zakresie nauk społecznych, a jakże ważne dla dopełnienia obrazu życia w nowej erze technologicznej. Być może jest to kolejny krok w kierunku rzeczywistego równouprawnienia płci, szczególnie, że występuje znacznie częściej w społeczeństwach o tradycjach liberalnych (USA, Wielka Brytania). Analiza tego zjawiska jest ważna, nie tylko dla ogólnej edukacji zdrowotnej, ale również dla badania przemian obyczajowych i moralnych współczesnych społeczeństw. Znana prekursorka pedagogiki społecznej w Polsce, H. Radlińska akcentowała, że należy czerpać bezpośrednio z nauk biologicznych i lekarskich w celu poznania przyczyn zjawisk społecznych (Przecławska 1996). Przychylając się do jej opinii, na wstępie przedstawione zostanie wyjaśnienie medyczne opisywanego pojęcia. Wazektomia (z łac. vasotomia), to zabieg urologiczny polegający na przecięciu nasieniowodów. W efekcie do nasienia nie przedostają się plemniki, eliminując możliwość zapłodnienia. Od dekady zabieg ten może być przeprowadzany laparoskopowo, co ogranicza powikłania, znacząco przyspiesza proces gojenia, oraz pozwala na znieczulenie miejscowe. Dodatkowo metoda ta znacznie skraca czas zabiegu, pobyt pacjenta w klinice i rekonwalescencję. Chirurg dokonuje niewielkiego nacięcia w worku mosznowym (z łac. scrotum), wyciąga przewody nasienne, przecina i zamyka je koagulacyjnie na końcach. Następnie zszywa pół-centymetrowe nacięcie na mosznie. Przeciętny mężczyzna po około 30 ejakulacjach przestaje wydalać plemniki. Zabieg ten jest jedną z najskuteczniejszych metod zapobiegania ciąży. Jeśli chodzi o inwazyjność tej metody, to jest zdecydowanie mniejsza w porównaniu z podwiązaniem 150 skupionej na indywidualistycznych dążeniach hedonistycznych. Melosik uważa, że w społeczeństwie konsumpcji, gdzie ludzie nie mogąc kontrolować świata zewnętrznego, w którym żyją, przenoszą aspiracje w sferze posiadania kontroli na swoje ciało. Jest to jednak kontrola iluzoryczna. Jak pisze Tetzlaff w Metatextual Girl..., przemysł kulturowy popularyzuje i uprawomocnia formy ucieczki od opresji, które powracają i kreują więcej tego samego (za: Melosik 2010: 122). Czyż więc mężczyzna nie czuje presji kulturowej w otoczeniu, w którym popularność zabiegu wzrasta, na bycie „nowoczesnym i świadomym” partnerem dla swojej kobiety? Czy mamy więc większą wolność wyboru, czy jesteśmy sterowani przez niewidzialne siły rynku? Być może podobnie jak w społeczeństwach tradycyjnych „cele są członkom zbiorowości bezrefleksyjnie nadane” (Riesman 1996), a jedynie inne niż w przeszłości, z nastawienia na dużą dzietność, do nastawienia na minimum reprodukcyjne. Mężczyzna i kobieta poinformowani o freudowskich kompleksach, stłumieniach i pochodzeniu nerwic, stawiają coraz więcej wymagań instytucji małżeństwa i pożyciu małżeńskiemu (de Rougemont 1999: 221). Pedagogika społeczna, podobnie jak socjologia, zainteresowana zmianą społeczną, a w tym wypadku zmianą mentalności, czy obyczajów musi stawiać sobie pytanie o granice ingerencji w naturę i o wymiar czysto humanistyczny „sterowania płodnością”. Już na wstępie można wyłonić szereg wątpliwości natury filozoficznej. Czy zabieg dodaje męskości, czy demaskulinizuje? Czy pomaga, czy przeszkadza kobietom? Czy jest to kolejny krok w kierunku kultury instant, gdzie odbywa się „masowe” wykonywanie zabiegów, jak na taśmie produkcyjnej? Pacjent trafia do kliniki i wychodzi z niej po niecałej godzinie, podczas gdy rezultat zabiegu może mieć znaczny wpływ na całe jego dalsze życie, a wręcz na kształt społeczeństwa w którym żyje. Ponieważ jako zabieg chirurgiczny wazektomia jest jednak znaczącą ingerencją mechaniczną w organizm ludzki, co otwiera poważniejszą debatę, niż stosowanie innych; naturalnych, mechanicznych, czy hormonalnych metod antykoncepcji. Czy wazektomia nie jest celowym samo-okaleczeniem, a jeśli byłaby okaleczeniem, to jak wpisuje się to w etykę lekarską? Czy zabieg jest wyzwoleniem od biologicznego przymusu, uratowaniem od „jarzma” posiadania większej liczby dzieci? Biorąc pod uwagę wzrastające koszty wychowania dziecka ponoszone bezpośrednio z portfeli rodziców, wazektomia może być całkowicie racjonalną decyzją ekonomiczną. Z analiz Centrum im. Adama Smitha, Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego oraz CBOS wynika, że wychowanie dziecka do 20 roku życia w Polsce kosztuje rodziców około 200 tysięcy złotych. Czyż nie jest to idealnym rozwiązaniem dla rodzin wielodzietnych oraz rodzin żyjących w skrajnym ubóstwie? A co z dziećmi z tzw. rodzin patologicznych? Biorąc 151 pod uwagę liczbę dzieci objętych kosztownymi programami interwencyjnymi „safeguarding children” w krajach anglojęzycznych (50 573 w 2012 r. w samej Wielkiej Brytanii (NSPCC 2012), czy programami przeciwdziałania przemocy w rodzinie, oraz interwencji kryzysowej, można zastanawiać się nad zasadnością „sprowadzania na świat” kolejnych dzieci, wymagających ingerencji państwa w trosce o ich bezpieczeństwo i dobry rozwój. Liczba małoletnich ofiar przemocy w rodzinie odnotowanych w statystykach policyjnych w Polsce w 2012 r. wynosiła 19.172. Jakkolwiek, z punktu widzenia polityki pro-rodzinnej, spadająca dzietność kobiet przyczynia się do rosnących dysproporcji między przyrostem naturalnym, a wydłużeniem życia osób starszych. Z punktu widzenia polityki państwa jest to zjawisko niekorzystne. Zmniejsza się liczba obywateli i nie ma komu pracować na utrzymanie pokoleń zstępujących. Można również przywołać powtarzające się pytania etyczne o aborcję. Skrajni konserwatyści obyczajowi mogą, dopatrywać się analogii między wazektomią i usunięciem płodu (sic!). Jednocześnie w oczach liberałów, wazektomia może być doskonałym rozwiązaniem zapobiegającym aborcji. Przeprowadzenie reprezentacyjnych i wiarygodnych badań w tym kierunku byłoby wyjątkowo trudne. Pozostaje więc otwarta debata na poziomie teoretycznym. Czy poprzez wazektomię ludzie chcą wyzwolić się od opieki nad dziećmi? Czy w społeczeństwie nowoczesnym dziecko nie jest już gwarantem opieki nad starym, chorym rodzicem? Czy neurotyczny strach o przyszłość dzieci zniechęca do ich posiadania? Czy wymogi wolnego rynku, zwiększona mobilność społeczna i brak gwarancji zatrudnienia wpływają na umocnienie się modeli rodzin 2+1, 2+2 i 2+0. Jak pisze Kymlicka (1998), brak obowiązku opieki nad dziećmi może być kryterium objęcia określonego stanowiska, stawiając kobiety na przegranej pozycji. Brak dzieci rozwiązuje ten problem. Również i Tinder zastanawia się, czy równouprawnienie kobiet ma prowadzić do „wyzwolenia ich” od opieki nad dziećmi (Tinder 1995: 96)? Jak pisze Rosaldo (1974: 24) „działalność gospodarcza i działalność polityczna są ograniczane przez obowiązki związane z opieką nad dzieckiem”. Zdaniem E. Fox Genovese ruch feministyczny umocnił w kobietach przekonanie o tym, że jedyną prawdziwą pracą jest praca zarobkowa poza domem (Glendon 1998). Fenomen angielskiego wyzwolenia kobiet, od ruchów sufrażystek, poprzez szereg ustaw pro- równościowych, zamknął się w 2003 roku liczebną przewagą kobiet milionerów w Wielkiej Brytanii, ponad liczbę milionerów płci męskiej (Odrowąż-Coates 2008: 21). Czy 152 popularność zabiegu wazektomii w Wielkiej Brytanii można tłumaczyć zaawansowaną emancypacją kobiet? W kulturach latynoskich (Prado, Weisfeld, Hill, Slatcher 2013) posiadanie dużej liczby dzieci jest warunkiem podtrzymania wizerunku „macho”. Termin „macho” tradycyjnie kojarzony jest pejoratywnie poprzez wizerunek niemoralnego szowinisty, wykorzystującego i poniżającego kobiety, silnego i agresywnego wobec innych. Jednak bycie „macho”, podświadomie wydaje się mężczyznom atrakcyjne, zawierając element kontroli nad kobietami i „poklasku” innych mężczyzn. Z drugiej strony bycie „macho” jest uznawane przez nowoczesnych mężczyzn za coś passe i w złym tonie. Jak to pogodzić? W mężczyznach drzemie chęć sprawdzenia się i chęć rywalizacji. Zabieg wazektomii można porównać do plemiennych „rytuałów przejścia”, do podjęcia bolesnej i przerażającej próby, w celu wykazania się „męskością”, odwagą, odpornością na ból. Czyż to nie jest bardziej męskie niż tradycyjne zachowania „macho”? A może mężczyzna to właśnie „słaba płeć” (Melosik 2010: 241), manipulowana rosnącymi roszczeniami kobiet. Melosik zauważa, że kobieta stając się bardziej dostępna, stała się równocześnie bardziej zagrażająca, podważając męskie ego i napełniając mężczyzn obawą przed niezaspokojeniem jej „nienasyconych potrzeb”. Wyrazem tego może być stawianie większych wymagań mężczyznom w związku i tym samym przeniesienie na nich odpowiedzialności za skutki aktywności seksualnej. Według Melosika (2010: 150), mężczyzna rezygnując z aspiracji w sferze kontrolowania świata i ludzi, uważa swoje ciało za ostatnie terytorium, nad którym może panować. Studium przypadku – osiedle zamknięte Przechodząc do badań, należy podkreślić, że podjęto je z czystej ciekawości i dociekliwości badawczej, wywołanej zasłuchanymi w sytuacjach nieformalnych rozmowami mieszkańców osiedla zamkniętego. Badanie miało charakter incydentalny, a dobór respondentów był doborem przypadkowym, w związku z czym rezultaty należy traktować z należytą ostrożnością, nie dopuszczając do generalizacji. Na początku opisana zostanie charakterystyka próby, a następnie przedstawione zostaną wypowiedzi i postawy osób, w jakiś sposób „dotkniętych” zabiegiem wazektomii. Pośród badanych mężczyzn aż 60% było, albo aktualnie jest rozwiedzionych (stan na 1 czerwca 2012). Około połowa badanych w czasie wywiadów była w stałym sformalizowanym związku. Tylko 12 z badanych mieszkało na osiedlu ze swoimi rodzinami (żonami), pozostali zostawili żony i partnerki za granicą (ci, którzy nie posiadali świadectw ślubu, nie uzyskaliby zgody na wizę i zamieszkanie z 155 koniec! Ja byłam trochę rozżalona, że nie konsultował tej decyzji ze mną, ale bóle jakie odczuwał przez kilka miesięcy po zabiegu były wystarczającą karą…”. Kolejna uważała, że to, iż jej mąż poddał się zabiegowi jest dowodem jego miłości i oddania rodzinie, „czuję się spokojna, że nawet jeśli coś go najdzie, na jakiś głupi wybryk, po pijaku z kolegami..., to przynajmniej nie wpłynie to destrukcyjnie na naszą rodzinę i ja nie będę miała powodu się o tym dowiadywać”. Pozostałe dwie respondentki myślały inaczej. Czuły, że ta decyzja cementuje ich związki, jest przejawem poświęcenia ich mężczyzn, dla ich zdrowia i swobody, dla wspólnej przyjemności i intymności. Jedna z pozostałych kobiet w próbie twierdziła: „jak będę myślała, że chce mnie zostawić, to zmuszę go do tego zabiegu, w końcu doznania miłosne, to jego przyjemność, niech się poczuwa do odpowiedzialności… No, a jak już się »wykastruje«, to przynajmniej żadna inna baba po mnie nie będzie z niego ciągnąć alimentów”. Cztery badane uważały, że niektórzy mężczyźni byliby zdolni do zatajenia faktu swojej niepłodności przed partnerką, w celu wykorzystania jej starań o dziecko i były przeciwne wazektomii, twierdząc, że może prowadzić do rozwiązłości. Wazektomia – dobra czy zła? Dyskusja Księża katoliccy, w wywiadach przeprowadzonych w lutym i marcu 2013, zgodnie uważali, że wazektomia to zło moralne. Polscy księża, w przeciwieństwie do brytyjskich, w pierwszej chwili nie rozpoznawali pojęcia „wazektomia” i dopiero po wyjaśnieniach „kojarzyli” o jaki zabieg chodzi. Dwóch z nich odwoływało się do przymusowej kastracji Romów przez nazistów. Nie mogłam znaleźć informacji na ten temat, poza tą, że w byłej Czechosłowacji w latach 80. i 90. ubiegłego wieku 90 000 Cyganek (kobiet) zostało poddanych sterylizacji wbrew swojej wiedzy lub woli (Stoyanova 2013, Sterilised Roma… 2011). Samples (1996) pisał również o 400 dzieciach płci obojga, z małżeństw „rasowo- mieszanych”, które zostały wysterylizowane przez nazistów na podstawie „Prawa o zapobieganiu chorobom dziedzicznym” w 1937 roku, w Rzeszy Niemieckiej. Niedawno przymusową sterylizacją zagrożeni byli mieszkańcy Rwandy i innych krajów afrykańskich (Moszynski 2009). Księża kwestionowali wolność wyboru w tej kwestii, jako „kierunku, w którym szatan prowadzi ludzkość do upadku moralnego poprzez rosnącą rozwiązłość”. Pytali o to, „kto zaludni ziemię”, gdy wszyscy mężczyźni poddadzą się zabiegowi. Jeden zapytał, „a co jeśli w wypadku samochodowym zginie cała rodzina, wówczas mężczyzna nie będzie mieć 156 szans na ponowne stworzenie rodziny i skazany będzie na samotność”. Na myśl o ekstrakcji nasienia, bezpośrednio z przewodów i wstrzyknięcia go w dniu płodnym kobiecie, pytali, o to „czy ludzie już zupełnie myślą, że są Stwórcą? (...) Decydują o poczęciach, ingerują w naturę (...) Ludziom brakuje pokory (…) to nie prowadzi do niczego dobrego”. Zapłodnienie in vitro jest potępiane przez Kościół Katolicki, więc wątek banków spermy nie został poruszony w rozmowach z duchownymi. Co ciekawe angielski ksiądz proboszcz powiedział jedynie, „(…) nie nam sądzić, ale katechizm jednoznacznie potępia celowe okaleczanie swojego ciała bez powodów medycznych”. Pastorzy protestanccy z hrabstwa Lincolnshire byli znacznie bardziej liberalni w tym zakresie, podkreślali jednak, że ich wypowiedzi nie są oficjalną linią Kościoła anglikańskiego, a jedynie ich osobistą opinią. Jeden z nich sam poddał się wazektomii i wyraził swój zachwyt dla postępu technologicznego, powiedział: „Bóg cieszy się, gdy ludzie wynajdują szczepionki na choroby, leki na zarazę, kiedy rośnie ich wiedza, przecież bez Boga, to by się nie udało. Może to jest odpowiedź na przeludnienie Afryki, na głód, kto wie, nikt nie zna planu bożego”. Drugi pastor, powiedział m.in.: „Bóg dał nam wolną wolę, my wybieramy co dla nas dobre, Bóg jest litością i miłością i wybacza nam błędy, więc ja bym się nie przejmował. Ważne, żebyśmy podejmowali przemyślane decyzje i modlili się do Boga o pomoc w ich podjęciu (...) Wystarczy pomyśleć czy w efekcie będziemy czynić dobro, czy wyrządzimy komuś zło”. Różnice w podejściu do wazektomii pośród duchownych polskich i brytyjskich mogą wynikać nie tylko z różnic kulturowych, ale zasięgu występowania tego zjawiska i jego stosunkowej nowości w Polsce. Zabiegi wykonywane są tu dopiero od dekady. Mimo że w Polsce wazektomia, jako metoda antykoncepcji nigdy nie była zabroniona ani karalna, w internecie można znaleźć jedynie kilka klinik w skali całego kraju (po jednej w Warszawie, Krakowie, Gdyni, Poznaniu, Katowicach i we Wrocławiu), które przeprowadzają bez- skalpelowe zabiegi wazektomii już od 2000 złotych. Co więcej Polskie Prawo i Konstytucja gwarantują zarówno prawo, jak i obowiązek podejmowania świadomych decyzji o własnym zdrowiu. Jednakże niektórzy powoływali się na art. 156, §1 Kodeksu Karnego, który stwierdza: „kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci (...) zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”. Dla prof. Mariana Filara, kierującego Katedrą Prawa Karnego i Polityki Kryminalnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu: „Zdolność płodzenia jest dobrem indywidualnym i nie należy do społeczeństwa, tylko do konkretnego człowieka. Jeśli zgadza się on, aby tę zdolność utracić, 157 a jest choćby kilkunastoprocentowa szansa na zabieg odwrotny, to nie ma problemu” (Jakubowski ?). Zabiegu tego nie da się porównać na przykład z aborcją, jednak naród o korzeniach katolickich po pierwsze nie ma jeszcze świadomości tej metody, po drugie może ją kwestionować na podstawie Katechizmu Kościoła Katolickiego, który jednoznacznie ją potępia. W artykule IV, dotyczącym szóstego przykazania, pośród wykroczeń przeciw godności małżeństwa, w paragrafie 2399 napisano, że: „kontrola urodzeń jest jednym z przejawów odpowiedzialnego ojcostwa i macierzyństwa. Jednak, prawość intencji małżonków nie usprawiedliwia odwołania się do środków moralnie niedopuszczalnych na przykład sterylizacji bezpośredniej, czy antykoncepcji” (Katechizm Kościoła Katolickiego 1994 i Catechism of the Catholic Church ?). Ciekawe wydaje się podejście uczonych przedstawicieli świata islamu, którzy również potępiają wazektomię (Ibrahim 2014). Na przykład organizacja Muslim Solution Team, w odpowiedzi na zapytanie w tej sprawie odpowiedziała: „Nie dopuszcza się pozwolenia na wazektomię u mężczyzn. Nie ma powodów medycznych, które wymagałyby zastosowania tej procedury. Wszyscy uznani uczeni islamscy są zdania, że wazektomie są »haram« tzn. zabronione. Jedynym powodem dla którego człowiek miałby poddać się temu zabiegowi jest seks bez odpowiedzialności za poczęcie i wychowanie dzieci”. Z drugiej strony nie sposób nie zauważyć rozporządzenia Wielkiego Irańskiego Ajatollaha, Ali Khamenei, który wydał dekret religijny, że w chwili gdy „rozum dyktuje człowiekowi, że nie potrzebuje już więcej dzieci, wazektomia jest dozwolona” (MacFarquhar 1996). Była to odpowiedź na boom demograficzny. Aspekt rozumu można tłumaczyć jako przemyślaną, dojrzałą i nie-pochopną decyzję. Uzyskaniu takowej służą kilkukrotne konsultacje medyczne i wywiad psychologiczny przed zabiegiem, wypełnienie szeregu podań i kwestionariuszy oraz czas oczekiwania, nie dyktowany brakiem miejsc na zabieg, a racjonalnością wyboru, czasem do namysłu. Podczas konsultacji przygotowujących lekarz zbiera informacje demograficzne i biograficzne o pacjencie, jak również rozważa z nim za i przeciw tej procedurze. Konkluzje – czy wazektomia to przyszłość planowania rodziny? Cytując za Z. Baumanem (2008): „Lęk, to nazwa, jaką nadajemy naszej niepewności: naszej niewiedzy o zagrożeniu i o tym, co należy zrobić, żeby go natychmiast opanować – albo odeprzeć, jeśli opanowanie go jest ponad nasze siły”. Wazektomia w tym spojrzeniu może pomóc w konfrontacji z realnym, ale krótkotrwałym zagrożeniem – bólem, w celu 160 Bibliografia Aronson E. (2012). Człowiek – istota społeczna. Warszawa: PWN. Awsare N.S, Krishnan J., Boustead G.B. et al. (2005). Complications of vasectomy. “Annals of The Royal College of Surgeons of England”, 87(6), 406-410. Bauman Z. (2008). Płynny lęk. Kraków: Wydawnictwo Literackie. Bertero E., Hallak J., Gromatzky C., Lucon A. M., Arap S. (2005). Assessment of sexual function in patients undergoing vasectomy using the international index of erectile function. “International Brazilian Journal of Urology”, 31(5), 452-458. Catechism of the Catholic Church (?), http://www.scborromeo.org/ccc/p3s2c2a6.htm#2399 [17.03.2013]. Damrosz J. (red.) (1998). Kultura polska w nowej sytuacji historycznej. Warszawa: Instytut Kultury. de Rougemont D. (1999). Miłość a świat kultury zachodniej. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. De Stefano C. (2010). Niepokorne kobiety które zmieniły świat. Kraków: Wydawnictwo Literackie. Eisenberg M.L., Lipshutz L.I. (2010). Estimating the number of vasectomies performed annually in the United States: data from the National Survey of Family Growth. „Urology” 184(5), 2068-2072. Foucault M. (1980). Power/Knowledge. Selected Interviews and Other Writings 1972-1977. New York: Pantheon Books. Furmaga L. (2000). Gwałt. Gdańsk: Tower Press. Glendon M. A. (1998). Spojrzenie na nowy feminizm. „Więź” 1. Haldar N., Cranston D., Turner E., MacKenzie I., Guillebaud J. (2000). How reliable is a vasectomy? Long-term follow-up of vasectomised men. „Lancet” 356, 43-44. Hosseini H., Abdi F. (2012). Experiences of Vasectomy: A Phenomenological Study. „North American Journal of Medical Sciences” 4(12), 619-623. Ibrahim A. (2014). Islam and birth control, http://islamiclearningmaterials.com/islam-birth- control [17.03.2013]. Jakubowski M. (?). Z prawnego punktu widzenia, http://www.swiat-zdrowia.pl/artykul/z- prawnego-punktu-widzenia [17.03.2013]. Katechizm Kościoła Katolickiego (1994). Poznań: Pallottinum. Kymlicka W. (1998). Współczesna filozofia polityczna. Kraków: Znak. 161 Łoś M. (1993). Czy feminizm wyzwolił kobiety Ameryki Północnej?. „Więź” 1. MacFarquhar N. (1996). With Iran population boom, vasectomy receives blessing. „New York Times”, http://www.nytimes.com/1996/09/08/world/with-iran-population- boom-vasectomy-receives-blessing.html [17.03.2013]. Melosik Z. (2010). Tożsamość, ciało i władza w kulturze instant. Kraków: Impuls. Moszynski P. (2009). Rwanda denies plan to forcibly sterilise people with learning difficulties. „British Medical Journal” 339(6), b2712. NSPCC (2012). Child protection registers statistics – Number of children on child protection registers or subject to a child protection plan at 31 March 2012. Odrowąż-Coates A. (2008). Sytuacja kobiety aktywnej zawodowo w Polsce i we Włoszech. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Philliber S. G., Philliber W. W. (1985). Social and Psychological Perspectives on Voluntary Sterilization: A Review. „Studies in Family Planning, Population Council” 16(1), 1- 29. Prado Y., Weisfeld C., Hill E., Slatcher R. B. (2013). Machismo and Marital Satisfaction in Mexican American Couples. „Journal of Cross-Cultural Psychology” 44(2), 299-315. Przecławska A. (1996). Pedagogika społeczna – Kręgi poszukiwań. Warszawa: Wydawnictwo Żak. Radlińska H. (1961). Pedagogika społeczna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Riesman D. (1996). Samotny tłum. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie „Muza”. Rosaldo M. Z. (1974). Women, culture and society: a theoretical overview [w:] Rosaldo M. Z., Lamphere L. Women Culture and Society. Stanford CA: Stanford University Press. Rowlands S., Hannaford P. (2003). The incidence of sterilisation in the UK. „BJOG British Journal of Obstetrics and Gynaecology: An International Journal” 110(9), 819-824. Samples S. (1996). African Germans in the Third Reich [w:] Blackshire-Belay C. A. The African German Experience. Westport and London: Praeger Publishers. Sterilised Roma woman wins human rights appeal (2011), http://www.humanrightseurope.org/2011/11/sterilised-roma-woman-wins-human- rights-appeal/ [17.03.2013]. Stoyanova G. (2013). Forced sterilization of Romani women – a persistent human rights violation, http://romediafoundation.wordpress.com/2013/02/07/forced-sterilization-of- romani-women-a-persisting-human-rights-violation/ [17.03.2013]. 162 Terry G., Braun V. (2011). I’m committed to her and the family: positive accounts of vasectomy among New Zealand men. „Journal of Reproductive & Infant Psychology” 29(3), 276-291. Tinder G. (1995). Myślenie polityczne, odwieczne pytania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Vasectomies don't always prevent pregnancy (2007), http://www.webmd.com/sex/birth- control/news/20040505/vasectomies-pregnancy-prevention [17.03.2013]. Weiske W. H. (2001). Vasectomy. „Andrologia” 33, 125-134. Wright M.R. (1972). Psychological Aspects of Vasectomy Counseling. „The Family Coordinator, National Council of Family Relations” 21(3), 159-265. Tabele Tabela nr 1. Proporcja mężczyzn po zabiegu wazektomii w Wielkiej Brytanii oraz refundacja przez NHS (National Health Service) Mężczyźni 16-69 lat 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 Mężczyźni po wazektomii 17% 15% 18% 17% 18% 18% 17% 18% 16% Zabieg na koszt Narodoweg o Funduszu Zdrowia 66% 66% 69% 71% 72% 73% 78% 74% 73% Źródło: Contraception and Sexual Health 2008/09, Office for National Statistics (2009). Tabela nr 2. Proporcja mężczyzn po zabiegu wazektomii w 2009 roku a ich wiek (Wielka Brytania) Wiek mężczyzn 16-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-64 65-69 Łącznie Proporcja mężczyzn w populacji 1% 4% 9% 21% 26% 29% 29% 32% 16% Źródło: Contraception and Sexual Health 2008/09, Office for National Statistics (2009).