WIEJSKA TURYSTYKA POZNAWCZA W POLSCE, Publikacje z Architektura krajobrazu

Pobierz WIEJSKA TURYSTYKA POZNAWCZA W POLSCE i więcej Publikacje w PDF z Architektura krajobrazu tylko na Docsity!

MARCIN WÓJCIK

Uniwersytet Łódzki

WIEJSKA TURYSTYKA POZNAWCZA W POLSCE

– UWATUNKOWANIA INFRASTRUKTURALNE.

PRZYKŁAD PROJEKTU

„SIEĆ NAJCIEKAWSZYCH WSI”

Abstract: Cognitive Rural Tourism in Poland - Infrastructural Conditions Example of „A Network of the Most Interesting Villages” Project. Transformations that occur in Polish rural areas also impact tourism and recreation enterprises. Starting the rural development pro- grams successfully activates processes of modernisation in many fields of social and economic life, including material base (infrastructure), which is an essential element in the functioning of settlement systems. The aim of this study is to present selected results of the expert analysis of 50 Polish villages, which are characterised by a high concentration of cultural values - ma- terial, institutional and spiritual. The assessment of a group of rural settlements was meant to determine the potential for creating the Network of the Most Interesting Villages (SNW). The article presents the factual basis for such evaluation, the differentiation in group of villages according to selected traits, especially those describing the infrastructural plane for developing the tourism and recreational functions. The recipe for success includes many elements. The most important ones include at- tractive spatial configuration in which there is no shortage of central locations that are the focus of educational and recreational functions, the social awareness of the value of one’s own herit- age and the ability to describe it (the purpose of stay), the existence of long-lasting institutions referring to the historical memory and communal activities, the ability to create the media for narration placed in the internal environment, somewhat-formed path of its own development based on own resources (developed tourism functions), as well as participation in local and regional network of town with varying functions, and natural and anthropogenic environmental values (tourist regions). Key words: Renewal program, rural tourism, rural settlements.

Wprowadzenie

Przemiany, które zachodzą na obszarach wiejskich Polski mają konsekwencję

również dla działalności w zakresie turystyki i rekreacji. Uruchomienie programów

rozwoju obszarów wiejskich z powodzeniem aktywizuje procesy modernizacji wielu

dziedzin życia społecznego i ekonomicznego, w tym również bazy materialnej (infra-

strukturalnej), która jest niezbędnym elementem funkcjonowania systemów osadni-

czych. Zakres procesów szeroko rozumianej odnowy wsi wpływa na społeczny wize-

runek wsi, który w ostatnich latach ewoluuje i w coraz większym stopniu związany

jest z funkcjami nieprodukcyjnymi, w tym w dużym zakresie funkcją turystyczną

i rekreacyjną [por. Bednarek-Szczepańska 2013; Wojcik 2013; Tobiasz-Lis, Wójcik

2014)]

Przekształcenia architektoniczno-fizjonomiczne wsi, degradacja wielu cennych

obiektów dziedzictwa kultury szlacheckiej i chłopskiej oraz mniejszości narodowo-

ściowych i religijnych doprowadziły do ogromnych spustoszeń w walorach krajobra-

zowych. W okresie socjalistycznym sprzyjało temu ideologiczne kwestionowanie war-

tości kulturowych polskiej wsi opartych na etosie szlacheckim i chłopskim. Potencjał

turystyczny został osłabiony głównie przez zanik tego, co można nazwać „komplek-

sowym charakterem dziedzictwa kulturowego wsi”, tzn. integralnym współwystępo-

waniem w miejscach (wsiach, zespołach wsi, regionach kulturowych) różnego typu

cennych obiektów, tj. sakralnych, rezydencjalnych, mieszkaniowych, gospodarczych,

infrastrukturalnych wraz z całą społeczną treścią tworzoną przez instytucje „długiego

trwania” i świadomych tych wartości kulturowych ludzi [Wójcik 2012]^1.

Celem opracowania jest przedstawienie wybranych wyników eksperckiej ana-

lizy 50 polskich wsi, które charakteryzują się wysoką koncentracją walorów kultu-

rowych-materialnych, instytucjonalnych i duchowych. Ocena grupy miejscowości

wiejskich miała na celu stwierdzenie potencjału do utworzenia Sieci Najciekawszych

Wsi (SNW) – markowego produktu wiejskiej turystyki. W opracowaniu przedstawio-

no podstawy merytoryczne oceny, zróżnicowanie grupy wsi w zakresie wybranych

cech, zwłaszcza tych, które opisują płaszczyznę infrastrukturalną w rozwoju funkcji

turystycznej i rekreacyjnej^2.

(^1) Por. pracę [Niedźwiedzkiej-Filipiak 2009], nt. wyróżników krajobrazu kulturowego wsi. (^2) Projekt „Tworzenie Sieci Najciekawszych Wsi” na zlecenie Fundacji Programów Pomocy dla Rol- nictwa (FAPA) podległej Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi w okresie 16.01.-31.05.2015 r. Inicjatorem i głównym ekspertem projektu „Tworzenie Sieci Najciekawszych Wsi” jest Ryszard Wilczyński (Wojewoda Opolski). Kierownictwo merytoryczne projektu i organizacja badań – dr hab., prof. nadzw. UŁ Marcin Wójcik. Interdyscyplinarny zespół badawczy w składzie: dr hab. inż., prof. nadzw. UAM Sylwia Staszewska (UAM, Poznań), mgr inż. Piotr Staszewski (praktyk, konserwator zabytków, Poznań), dr Konrad Czapiewski i dr Edyta Regulska (PAN, Warszawa), dr Paulina Tobiasz-Lis, dr Karolina Dmochowska-Dudek, dr Tomasz Napierała, dr Pamela Jeziorska-Biel, dr Małgorzata Marks-Krzyszkowska, dr Marcin Feltynowski (UŁ, Łódź), dr Magdalena Dej, mgr Łukasz Sykała (IRM, Kraków), dr Krzysztof Janc, dr inż. Paulina Dudzik- Deko (UWr, Wrocław). Operatorem tworzącej się Sieci Najciekawszych Wsi jest Polska Sieć Odnowy i Rozwoju Wsi (PSORW) z siedzibą Sekretariatu w Urzędzie Miasta Gogolin (Województwo Opolskie).

celem jest wymiana doświadczeń, wiedzy o dobrych praktykach w zakresie wzrostu

potencjału społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich 4. Działalność tego stowa-

rzyszenia była kluczowa dla zinstytucjonalizowania tworzenia SNW, a tym samym

uruchomienia mechanizmu wyłaniania kandydatów, opracowywania zasad funkcjo-

nowania i rozwoju elitarnej grupy miejscowości wiejskich. Pomysł zrodzony w czasie

pierwszych doświadczeń europejskich Polski powinien zostać zrealizowany do 2017 r.

kiedy Sieć zacznie realnie funkcjonować na podstawie jednolitych zasad planu działań,

kreowania wizerunku, marki turystycznej, itd.

W 2015 r. działania PSORW ukierunkowane były na wdrażanie projektu Sieci

w zakresie oceny potencjału pierwszych 50 wsi z listy 100 jednostek wyłonionych

przez członków stowarzyszenia na bazie informacji własnych, a także przekazanych

przez konserwatorów zabytków oraz instytucje samorządowe szczebla regionalnego

(ryc. 1) (fot. 1 i 2).

Ryc. 1. Rozmieszczenie wsi zgłoszonych i wybranych do oceny w okresie styczeń-maj 2015 Źródło: Opracowanie własne (ryc. 1-3).

(^4) Więcej informacji na stronie http://www.psorw.odnowawsi.pl/.

Fot. 1. Swołowo – przykład kandydata do SNW o wysokich walorach opartych na zachowanym materialnym dziedzictwie kulturowym Fot. M. Wójcik.

Fot. 2. Sierakowo Sławieńskie – przykład kandydata do SNW o wysokich walorach opartych na walorach niematerialnych (wioska „przeżyć i emocji”) Fot. M. Wójcik.

Ocena miejscowości oparta jest na kryteriach, które obejmują trzy główne „obszary

walorów miejscowości”, tj. zasoby, specyfikę i klimat (por. ibidem oraz tab. 1). Najbardziej

rozbudowanym obszarem są „zasoby” miejscowości (70% oceny ogólnej), na które skła-

dają się trzy grupy elementów, tj. ukształtowanie przestrzenne i wizerunek miejscowości

oraz infrastruktura pobytowa i udostępnienie walorów. Ocena infrastruktury niezbędnej

do przyjęcia turystów we wsi (tj. obsługa pobytu i sposób udostępnienia walorów) stano-

wi 40% oceny ogólnej. Autorzy metodyki oceny potencjału wsi podkreślili w ten sposób

rangę czynnika, który wiąże się z obsługą ruchu turystycznego. Bez infrastruktury po-

bytowej i pomysłu na przedłużenie pobytu turystów we wsi nawet najciekawsze walory

kulturowe nie stworzą bazy do rozwoju lokalnego. W koncepcji tworzenia sieci zakłada

się, że walory poznawcze są powodem pobytu. Pobyt musi być jednak określony w ścisły

sposób, tj. zwerbalizowany w postaci „opowieści” odnoszącej się do konkretnego obszaru,

tj. „obszaru udostępnionego” oraz trasy, podczas której poznajemy jej kolejne części, czyli

trasy udostępniającej walory wsi (por. ibidem 2015, s. 12).

Tabela 1

Obszary, podobszary oraz aspekty oceny miejscowości

Lp.

Obszar

Zasób miejscowości

• rozlokowana w przestrzeni baza materialna, która decyduje o walorach wsi.

Podobszar

1. Ukształtowanie przestrzenne i wizerunek miejscowości

• wartość historyczna obiektów, stan techniczny i strona wizualna obiektów, jakość i funkcjonalność ciekawych obszarów z terenami komunikacyjnymi, usługowymi oraz tworzącymi ramę krajobrazową na zewnątrz.

Aspekty

1. Ład przestrzenny – sylweta miejscowości
2. Ład przestrzenny – ogólny wizerunek
3. Ład przestrzenny – centrum/ miejsca centralne
4. Ład przestrzenny – strefy wejściowe
5. Ład przestrzenny – wjazdowe ciągi komunikacyjne
6. Zabytki, obiekty, formy w przestrzeni o szczególnych walorach historycznych – historyczny układ ruralistyczny
7. Zabytki, obiekty, formy w przestrzeni o szczególnych walorach historycznych – obiekty zabytkowe

Łączna liczba punktów możliwych do uzyskania za podobszar 30

8. Zabytki, obiekty, formy w przestrzeni o szczególnych walorach historycznych – wyróżniki wsi
9. Zabytki, obiekty, formy w przestrzeni o szczególnych walorach historycznych – zabudowa zagrodowa i inna o wysokich walorach historyczno-architektonicznych
10. Zabudowa i posesja (architektura, stan techniczny, zakres i charakter przekształceń) – budynki
11. Zabudowa i posesja (architektura, stan techniczny, zakres i charakter przekształceń) – otoczenie budynków (podwórza, ogrody, sady)
12. Zabudowa i posesja (architektura, stan techniczny, zakres i charakter przekształceń) – ogrodzenia (stan, adekwatność)
13. Przestrzeń publiczna i jej wyposażenie
14. Elementy przyrodnicze, krajobrazowe, obszary i typy zieleni wewnątrz miejscowości
15. Jakość otoczenia i powiązanie z otoczeniem – widoczna z wewnątrz rama krajobrazowa wsi
16. Jakość otoczenia i powiązanie z otoczeniem – punkty widokowe dające wgląd w otoczenie
17. Jakość otoczenia i powiązanie z otoczeniem – cenne elementy przyrodnicze i krajobrazowe w bezpośrednim otoczeniu miejscowości

Lp. Obszar Podobszar Aspekty

Łączna liczba punktów możliwych do uzyskania za podobszar

Lp.

Obszar Podobszar

Klimat miejsca – zespół uwarunkowań, które tworzą wrażenia, kształtują wyobraźnię i pobudzają zmysły. Klimat miejsca istnieje w przestrzeni symbolicznej opisanej przez spuściznę duchową oraz emocje rodzące się pod wpływem zewnętrznych bodźców.

Aspekty

36. Propagowanie wiejskich wartości
37. Życie wsi i jej mieszkańców, utrzymywanie tradycji

i obyczajów

38. Przestrzeń zmysłów
39. Ponadlokalne oddziaływanie atrakcyjności

Łączna liczba punktów możliwych do uzyskania za podobszar

20

Razem 3 obszary 5 podobszarów 39 aspektów 100

Źródło: Na podstawie [Niedźwiedzka-Filipiak, Wilczyński 2015].

3. Potencjał uczestnictwa w Sieci Najciekawszych Wsi

- wybrane wyniki oceny eksperckiej

Warunkiem pozytywnej oceny, a tym samym stwierdzenia potencjału wsi do

uczestnictwa wsi w sieci (SNW) było uzyskanie co najmniej 35 punktów na 100 moż-

liwych do zdobycia oraz brak cech ocenionych na poziomie dyskwalifikującym. Ocenę

pozytywną przeszło 46 wsi z 50 zaproszonych do projektu. Wśród czterech ocenionych

negatywnie znalazły się: Klisino (opolskie, 30 pkt), Wzdół Rządowy (świętokrzyskie,

27,5 pkt), Złaków Borowy (łódzkie, 26 pkt) i Lubcza (świętokrzyskie, 20 pkt).

Należy podkreślić, że wyniki oceny były bardzo zróżnicowane. Różnica po-

między najlepiej ocenioną wsią, tj. Istebną (śląskie, 79 pkt) a najsłabszym wynikiem

Lubczy wyniosła aż 59 pkt. Średni wynik całej badanej pięćdziesiątki to 51,7 pkt,

a odchylenie standardowe – 14,3 pkt (por. ryc. 2). Podział badanej populacji we-

dług wartości średniej, średniej + odchylenie standardowe oraz średniej - odchylenie

standardowe, czyli na cztery grupy, bardzo dobrze wpisał się w założenia projektu.

Wartość graniczna pomiędzy dwoma najlepszymi grupami (średnia + odchylenie

standardowe), tj. 66 pkt odpowiada zakładanemu na wstępie projektu poziomowi,

powyżej którego wsie mogą otrzymać certyfikację, czyli stać się już w najbliższym

czasie członkami Sieci.

Ryc. 2. Ogólny wynik oceny eksperckiej 50 wsi wybranych do badań

Wartość graniczna między dwoma słabiej ocenionymi grupami wsi (średnia -

odchylenie standardowe), tj. 37,4 pkt pokrywa się niemal z ustalonym poziomem,

poniżej którego miejscowość otrzymywała ocenę negatywną (35 pkt).

Względnie równomierny rozkład punktowy oceny eksperckiej 50 wsi dał pod-

stawę do rozbudowy klasyfikacji na pięć grup, gdzie rozpiętość trzech środowych

grup wyniosła 10 pkt (ryc. 3, tab. 2). W ten sposób podzielono populację na grupę wsi

o bardzo dużym (65 pkt i więcej) i dużym potencjale uczestnictwa (55–64,99 pkt),

potencjale przeciętnym (45–54,99 pkt) oraz potencjale małym (35–44,99) oraz bardzo

małym (poniżej 35 pkt).

Ryc. 3. Liczebność wsi w wyznaczonych grupach oceny

IstebnaDobków ChochołówKruszynianySwołowo

GłotowoZalipieGalinyKrutyń Wambierzyce

KadynyAntoninŁącko Międzygórze

WysokaŁagówMęćmierz Góra św. Anny

Sierakowo Sławieńskie

Kozłów TrzebiechówJemielnicaSzalejów Dolny

Żuławki

Miejsce Piastowe

Domachowo

DębowiecSpycimierzOstaszów

Zabór

Racławice Śląskie

MościskoSztynortNroniszówWieprzTrześciankaMarzęcino Raciechowice

KwitajnyKosieczyn Świecie n. Osą

SławskoWyrykiMłynyJaśliskaStaroźrebyKlisino Wzdół RządowyZłaków Borowy

Lubcza

odwiedzających jak najdłużej na terenie wsi, a tym samym budujące lub wzmacniające

podstawy ekonomiczne miejscowości. Można zatem stwierdzić, że istniejące zasoby

oraz ich społeczna świadomość w dużej części miejscowości tworzą istotny potencjał

do ich poznania. Jednak niedobory wynikające ze słabej promocji tego co wartościo-

we oraz brak możliwości dłuższego obcowania z lokalnym środowiskiem są obecnie

w większości miejscowości podstawowymi barierami do wejścia wsi do sieci.

Ryc. 4. Ocena punktowa badanych wsi (według grup) w przestrzeni kraju

Ryc. 5. Średnia wartość w poszczególnych obszarach oceny w stosunku do maksymalnej możliwej do zdobycia liczby punktów (%)

Bardziej dokładne określenie cech, które zostały średnio, najlepiej i najsłabiej

ocenione podczas badań pozwala ukazać mocne i słabe strony osadnictwa wiejskiego

pod względem uczestnictwa w SNW, ale też wskazać kluczowe obszary interwencji,

która ma służyć podnoszeniu walorów miejscowości.

Tabela 3

Najlepiej i najsłabiej ocenione aspekty 50 wsi

Najlepiej ocenione Najsłabiej ocenione

Przyroda i krajobraz wewnątrz miejscowości Wyróżniki wsi Wjazdowe ciągi komunikacyjne Obiekty zabytkowe Przyroda i krajobraz w otoczeniu Układ ruralistyczny Rama krajobrazowa (panoramy i osie widokowe)

1. Charakter i stan ogrodzeń
2. Stan techniczny zabudowy
3. Usługi, produkty, pamiątki
4. System opisu trasy
5. Miejsca dla turystów
6. System informacji wizualnej
7. Otoczenie budynków

Źródło: Opracowanie własne.

zywanie elementów bardzo ciekawych i uzupełniających, pierwszoplanowych oraz

będących tłem dla opowieści. Istotne jest wskazanie początku i końca trasy, a także

zaplanowanie tylu miejsc, aby opowieść nie była tylko „streszczeniem” walorów, ale

również nie przytłaczała ilością informacji. W wielu wsiach (12) podstawowym pro-

blemem było przemieszczanie się po trasie udostępniającej walory wsi, tj. istniało

niebezpieczeństwo ze strony przemieszczających się blisko pojazdów lub słabej ja-

kości podłoże trasy (duże nierówności, grząski grunt) tworzyło zagrożenie dla układu

ruchowego potencjalnego turysty.

Pozytywnym aspektem oceny infrastruktury wsi jest wpisane miejscowości

w szlaki różnego charakteru i rangi. Przez większość wsi prowadzą szlaki rowero-

we oraz piesze. Coraz częstszą formą są szlaki konne oraz wodne (rzek i jezior).

Jest to najlepiej rozwijający się element infrastruktury turystycznej w ostatnich la-

tach, zwłaszcza że zmiany w tym zakresie warunkowane są przez środki europejskie.

Utrwalenie szlaku lub jego wytyczenie, jest podwójną promocją. Ranga szlaku zależy

w dużej mierze od atrakcji, przez które wiedzie, tak więc miejscowość z SNW bę-

dzie w przyszłości dobrym elementem wzmacniającym jego walory. Przeprowadze-

nie szlaku przez wieś staje się natomiast jednym z wyznaczników rangi turystycznej

miejscowości.

Wnioski końcowe

Istnieje bardzo duże regionalne zróżnicowanie zasobów dziedzictwa kulturowe-

go wsi, zarówno w zakresie typów architektoniczno-fizjonomicznych, jak stanu ich

zachowania. Pod tym względem do uczestnictwa w Sieci predysponowane są przede

wszystkim wsie obszarów, które zostały przyłączone do Polski w 1945 r. (regiony:

warmińsko-mazurski, lubuski, dolnośląski, opolski, zachodniopomorski). Najbar-

dziej palącym problemem rozwoju wsi poddanych ocenie jest utrzymanie zasobów,

zwłaszcza cennych historycznych układów ruralistycznych (rozplanowanie i obiekty),

w stanie umożliwiającym ich właściwą ekspozycję oraz odbiór estetyczny. Degradacja

cennej zabudowy, zwłaszcza tej znajdującej w rękach prywatnych (np. zagrody), jest

bardzo duża i tylko nieliczne wsie mogą pochwalić się kompleksowym charakterem

utrzymania obiektów na wysokim poziomie. Procesom odnowy, a często nawet pod-

stawowego zabezpieczenia budynków przez niszczeniem, nie sprzyja niska społeczna

świadomość wartości historycznej oraz odpowiedzialności za przekazanie tego dzie-

dzictwa kolejnym pokoleniom.

Recepta na sukces obejmuje wiele elementów, które należy zauważyć i docenić.

Wśród tych najważniejszych należy wskazać atrakcyjny układ przestrzenny, w którym

nie brakuje miejsc centralnych ogniskujących funkcje poznawcze i wypoczynkowe,

społeczną świadomość walorów własnego dziedzictwa i umiejętność opowiedzenia

o nich (określenie powodu pobytu), istnienie instytucji długiego trwania odwołują-

cych się do pamięci historycznej oraz wspólnotowych działań, umiejętność tworzenia

nośników narracji umiejscowionych w środowisku wewnętrznym, ukształtowaną już

w jakiejś formie ścieżkę własnego rozwoju opartą na własnych zasobach (rozwinięte

funkcje turystyczne), a także funkcjonowanie w lokalnej i regionalnej sieci miejsco-

wości o różnych funkcjach i walorach środowiska naturalnego i antropogenicznego

(regiony turystyczne).

Literatura

Bednarek-Szczepańska M., 2013, Wiejski kapitał społeczny we współczesnej Polsce. Przegląd badań i uwagi metodyczne. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 13, s. 19-40. Idziak W., Wilczyński R., 2013, Odnowa wsi. Przestrzeń, ludzie, działania. FAPA, Warszawa. Kłodziński M., Błąd M., Wilczyński R. (red.), 2007, Odnowa wsi w integrującej się Europie. IRWiR, Warszawa. Niedźwiedzka-Filipiak I., 2009, Wyróżniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo-za- chodniej. Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego, Wrocław. Niedźwiedzka-Filipiak I., Wilczyński R., 2015, Walory miejscowości – tworzywem Sieci Najcie- kawszych Wsi. Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole. Tobiasz-Lis P., Wójcik M., 2014, Wyobrażenia przestrzenne mieszkańców wsi. Wykorzystanie metody odręcznych szkiców , [w:] Regionalny wymiar przemian polskiej wsi – aspekty spo- łeczne i przestrzenne, M. Wójcik. (red.). Studia Obszarów Wiejskich, 35, s. 29-44. Wilczyński R., 2012a, Odnowa wsi z wykorzystaniem środków europejskich – niewykorzystana szansa na rewitalizację. Architektura Krajobrazu, Studia i Prezentacje, 2 (35), s. 4-22. Wilczyński R. (red.), 2012b, Sieć Najpiękniejszych Wsi. Opracowanie eksperckie projektu. PROW, KSOW, Opole. Wójcik M., 2010, Struktura i działanie – geograficzno-społeczna interpretacja oddziaływania funduszy Unii Europejskiej na przykładzie programu „Odnowa ws i”, [w:] Rola środków Unii Europejskiej w rozwoju obszarów wiejskich , E. Kacprzak, A. Kołodziejczak (red.). Studia Obszarów Wiejskich, 24, s. 186–201. Wójcik M., 2012, Geografia wsi w Polsce. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicz- nych. Wyd. UŁ, Łódź. Wójcik M., 2013, Przemiany społeczno-przestrzenne osiedli wiejskich. Studium przypadku Łódz- kiego Obszaru Metropolitalnego. Wyd. UŁ, Łódź.