„Wielka Karta Osiągnięć Narodu”? Konstytucja PRL, Publikacje z Historia

Pobierz „Wielka Karta Osiągnięć Narodu”? Konstytucja PRL i więcej Publikacje w PDF z Historia tylko na Docsity!

„Wielka Karta Osiągnięć Narodu”? Konstytucja PRL

z 22 lipca 1952 r.

Wprowadzenie Przeczytaj Schemat Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Robert Skobelski, Przebieg ogólnonarodowej dyskusji nad projektem konstytucji PRL w 1952 r. na ziemiach zachodnich i północnych Polski, w: „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 3 (2001), s. 197–198. Cytat za: Robert Skobelski, Przebieg ogólnonarodowej dyskusji nad projektem konstytucji PRL w 1952 r. na ziemiach zachodnich i północnych Polski, w: „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 3 (2001), s. 200.

Źródło: tekst dostępny online: pl.wikisource.org. Źródło: tekst dostępny online: pl.wikipedia.org. Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, t. ks. I, rozdz. 20, ks. VI, rozdz. 59, oprac. K. Kumaniecki, Warszawa 1988. Źródło: Inskrypcja, IG 1, 3, 46.43-46, tłum. R. Kulesza. Źródło: Atenajos, Uczty mędrców, 695b. Źródło: Solon, fragment 7, tłum. E. Wipszycka-Bravo. Źródło: Solon, fragment 30, wersy 6-12, tłum. W. Appel.

Twoje cele

Rozstrzygniesz, jakim celom służyła konstytucja PRL z 22 lipca 1952 roku. Wskażesz pozakonstytucyjne czynniki, które miały decydujący wpływ na rządy komunistów w Polsce. Rozstrzygniesz, czy konstytucja lipcowa zasługiwała na miano, jakim obdarzyli ją komuniści – „Wielkiej Karty Osiągnięć Narodu”.

Przeczytaj

Mała konstytucja

Sejm Ustawodawczy już 19 lutego 1947 r. uchwalił tymczasową małą konstytucję. Ta prowizoryczna ustawa zasadnicza miała obowiązywać do czasu uchwalenia właściwej konstytucji. Mała konstytucja utrzymywała w kraju trójpodział władz. Funkcję głowy państwa pełnił prezydent. Za władzę wykonawczą odpowiadały ponadto Rada Państwa oraz rząd. Zadaniem Rady Państwa, instytucji wzorowanej na funkcjonującej w ZSRS, była koordynacja działań instytucji samorządu lokalnego oraz wydawanie dekretów z mocą ustawy. Najwyższym organem władzy ustawodawczej był Sejm. Z kolei sądownictwo znalazło się w gestii „niezawisłych” sądów. Tekst małej konstytucji nie zawierał natomiast katalogu praw obywatelskich.

Przewodniczący klubu Polskiej Pari Robotniczej Zenon Kliszko w trakcie przemówienia. Zenon Kliszko zgłosił poparcie dla projektu tzw. małej konstytucji. Zwróć uwagę na niedbałą konstrukcję mównicy. Dwa lata po wojnie kraj wciąż wyraźnie odczuwał jej skutki. Skromne warunki materialne stanowiły codzienność, nawet w instytucjach państwowych i partyjnych. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna.

Prace nad właściwą konstytucją przeciągnęły się do 1952 roku. Dopiero 27 stycznia 1952 r. sejmowa Komisja Konstytucyjna przedstawiła wstępny projekt nowej ustawy zasadniczej. Następnie komuniści pod pretekstem konsultacji społecznych nad projektem konstytucji przeprowadzili ogólnokrajową akcję propagandową. Po Polsce rozjechali się partyjni prelegenci i agitatorzy, którzy prezentowali i tłumaczyli zapisy ustawy zasadniczej.

Na mocy małej konstytucji funkcję prezydenta przejął jeden z czołowych działaczy związanych z komunistami, Bolesław Bierut. Co ciekawe, swoją przysięgę prezydencką Bierut zakończył słowami „Tak mi dopomóż Bóg”. Na podstawie fotografii wskaż inny element, który miał podkreślać rzekome przywiązanie Bieruta do tradycji narodowych. Źródło: dostępny w internecie: historia.wikia.org, domena publiczna.

Konstytucja stalinowska

Sejm uchwalił właściwą ustawę zasadniczą 22 lipca 1952 roku. Wybór daty był nieprzypadkowy, gdyż nawiązywał do publikacji programu pierwszego komunistycznego rządu: Manifestu Polskiej Komisji Wyzwolenia Narodowego z 1944 roku. Władzy wciąż zależało na efekcie propagandowym, dlatego ogłoszeniu konstytucji towarzyszyły liczne masowe uroczystości. Na przykład ulicami Warszawy przemaszerowała wielka defilada, młodzież zaś fetowała ustawę zasadniczą podczas Zlotu Młodych Przodowników Pracy. Ponadto mieszkańcy całego kraju mieli okazję uczestniczyć w rozmaitych imprezach okolicznościowych, okraszonych hasłami o „wierności ideom socjalizmu”, „braterstwie z narodami Związku Sowieckiego” i oddaniu ideałom „Wielkiego Stalina”.

Komuniści nie kryli zatem, że konstytucja z 1952 r. nawiązywała do „postępowych” wzorców sowieckich. Ustawa zasadnicza wprowadziła nową nazwę państwa: Polska Rzeczpospolita Ludowa. Władza w kraju miała odtąd należeć do „ludu pracującego miast i wsi”, państwo zaś powinno stać na straży „zdobyczy polskiego ludu pracującego”. Te zapisy pozwalały komunistom utrwalić totalitarny charakter rządów i represjonować osoby, które dowolnie uznałyby za „siły wrogie ludowi”. Konstytucja stalinowska zerwała także z charakterystycznym dla państw demokratycznych trójpodziałem władz. Zamiast tego pojawił się podział na „organy władzy państwowej”, do których należały Sejm, Rada Państwa i lokalne rady narodowe, oraz „organy administracji państwowej”, czyli rząd. Konstytucja znosiła instytucję prezydenta, którego kompetencje przejęła Rada Państwa, oraz niezależność władzy sądowniczej. Prokuratura miała odtąd „czuwać w szczególności nad ściganiem przestępstw godzących w ustrój, bezpieczeństwo i niezawisłość PRL”. Prokuratora generalnego wyznaczała i odwoływała kolegialna Rada Państwa, toteż urząd ten stał się całkowicie zależny od władzy państwowej. Konstytucja dawała wprawdzie społeczeństwu szeroki zakres swobód obywatelskich, w praktyce jednak znacząco

Uczniowie popularyzują projekt ustawy zasadniczej, Szczecin, luty 1952 r. Zwróć uwagę na propagandową oprawę uroczystości – do jakich elementów polskiej tradycji nawiązują stroje widocznych na fotografii postaci? Jaki nastrój towarzyszy uczestnikom? Źródło: PAP/CAF/Podolski, dostępny w internecie: dzieje.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

ograniczał je zapis, że „nie mogą one godzić w ustrój i porządek prawny PRL”. „ Konstytucja nie regulowała działania głównego ośrodka władzy politycznej, czyli PZPR. W praktyce konstytucja miała więc mniejsze znaczenie niż statut partii komunistycznej, a wszelka krytyka ustroju była niedopuszczalna”* – w taki sposób podsumował znaczenie stalinowskiej ustawy zasadniczej historyk prawa prof. Michał Pietrzak.

Tekst konstytucji PRL w języku rosyjskim. Zwróć uwagę na liczne odręczne poprawki. Ich autorem był „troskliwy opiekun i doradca Polski Ludowej” – Józef Stalin. Bolesław Bierut konsultował ze Stalinem treść ustawy zasadniczej już w 1950 r., podczas wizyty w Soczi. Przywódca ZSRS sam naniósł ok. 50 różnych poprawek do konstytucji PRL. Bierut osobiście je przetłumaczył i wprowadził do tekstu ustawy zasadniczej. Większość z nich miała charakter stylistyczny bądź kosmetyczny. Zgodnie z sugesą Stalina w konstytucji pojawiło się np. niewystępujące wcześniej w polskim prawodawstwie sformułowanie „własność indywidualna” zamiast „własności prywatnej”.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1FC5gEAC

Nagranie filmowe dotyczące konstytucji lipcowej z 1952 roku.

Zmiany konstytucji

Konstytucja lipcowa nie przetrwała do końca PRL w pierwotnym kształcie. W czasach

• Cytat za: Poprawki nanosił Stalin, ostateczną wersję opracował Bierut, tekst dostępny online: polskieradio24.pl.

Określenia Stalina za: Krzysztof Persak, „Troskliwy opiekun i światły doradca Polski Ludowej” – poprawki Józefa Stalina do Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku, tekst dostępny online: depot.ceon.pl.

Godło Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 1952 rok. Orzeł na obowiązującym godle PRL był pozbawiony korony. Wygląd godła PRL regulował akt normatywny: art. 89 ust. 1 Konstytucji z 22 lipca 1952 roku. Jak myślisz, dlaczego komunistyczne władze usunęły koronę? Źródło: domena publiczna.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1FC5gEAC

Nagranie filmowe dotyczące zmiany w konstytucji w czasach PRL.

Słownik

indoktrynacja

(z łac. doctrina – nauka) świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych przekonań, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, korzystający z propagandy, stosowanej przez środki masowego przekazu oraz system oświaty

kolektywizacja wsi

(z łac. collectivus – wspólny, zbiorowy) przekształcanie indywidualnych gospodarstw rolnych w spółdzielnie rolnicze

nowelizacja

(z wł. novella – nowość, opowiadanie, od łac. novellae ( constitutiones, leges) – nowe (statuty, prawa), novellus – nowy) pot. nowela – częściowa zmiana obowiązującego aktu

prawodawczego przez inny akt normatywny tej samej albo wyższej mocy prawnej, wydany w późniejszym czasie

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN)

samozwańczy, zależny od ZSRS, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Polsce, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r. na obszarze zajmowanym przez Armię Czerwoną po okupacji niemieckiej; w skład PKWN wchodzili polscy działacze komunistyczni oraz lojalni wobec Sowietów, formalnie bezpartyjni działacze polityczni; PKWN powstał w Moskwie i był sterowany politycznie przez Józefa Stalina, na jego czele stał formalnie bezpartyjny Edward Osóbka‐Morawski; siedzibą PKWN był Lublin, a organem prasowym czasopismo „Rzeczpospolita”

preambuła

(z łac. praeambulum – wstęp, od praeambulare – iść naprzód, wcześniej) uroczysty wstęp do aktu prawnego, zwykle o istotnym znaczeniu politycznym (umowy międzynarodowe, konstytucje, rzadziej ustawy i akty niższego rzędu), opisujący okoliczności wydania aktu oraz określający cele, jakim powinien on służyć

Słowa kluczowe

Konstytucja lipcowa, PKWN, mała konstytucja, manifest PKWN, PRL, PZPR, Rada Państwa, stalinizm, totalitaryzm, stalinizm w Polsce, Polska po II wojnie światowej

Bibliografia

W. Kot, PRL. Polskie dekady. Kronika naszych czasów 1950–1990, Poznań 2001.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.

R. Skobelski, Przebieg ogólnonarodowej dyskusji nad projektem konstytucji PRL w 1952 r. na ziemiach zachodnich i północnych Polski, w: „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 3 (2001).

Polecenie 3

Wskaż inne, nieuwzględnione w ustawie zasadniczej, instytucje, które miały największy wpływ na życie polityczne w PRL. Wyjaśnij, skąd wynikała ich przewaga nad konstytucyjnymi organami władzy państwowej.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸 醙 難

Ćwiczenie 1

Dopasuj daty do odpowiednich wydarzeń.

04.02.1947 wybory parlamentarne do SejmuUstawodawczego

22.07.1944 ogłoszenie Manifestu PKWN

22.07.1952 koniec konferencji w Jałcie

19.01.1947 przysięga prezydencka Bolesława Bieruta

19.02.1947 referendum ludowe

11.02.1945 powstanie Tymczasowego RząduJedności Narodowej

17.07.1945 początek konferencji w Poczdamie

15.12.1948 uchwalenie konstytucji PRL

02.08. opuszczenie kraju przez Stanisława Mikołajczyka

28.06.1945 aresztowanie Władysława Gomułki

30.06.1946 powstanie PZPR

20.10.1947 uchwalenie małej konstytucji

„[Krytyka wpływu Sowietów na kształt konstytucji] obrazuje […] wyjątkową wprost obłudę

i tępotę amerykańskich najmitów. Jest bowiem rzeczą jasną, że, jako kraj budującego się

socjalizmu, korzystamy z olbrzymiego dorobku kraju, w którym socjalizm zwyciężył. Ale jest

również rzeczą bezsporną i jasną, że nasza konstytucja wyrasta z najgłębszych pokładów

polskiej gleby. […] Jest wcieleniem wielowiekowych dążeń (narodu), jest rozwinięciem jego

najbardziej postępowych tradycji, które są dla nas przedmiotem dumy.”

„Czytając jeden z artykułów nowej konstytucji, byłam nawet wzruszona. Artykuł ten mówi

o odpoczynku i wczasach dla robotnika. Przekonałam się o tym sama, bo byłam w ubiegłym

roku na wczasach w Polanicy, a było nas razem 5 kobiet z nowej tkalni. Czułyśmy się tak jak

w rodzinie. Wszystkie dni spacerowałyśmy i zastanawiałyśmy się nad tym, że świat jest taki

piękny… A któż dotychczas z tego korzystał? Jedynie fabrykanci, dyrektorzy i ich żony, a nie

robotnicy. Lecz dziś te role się zmieniły.”

„Polska Rzeczpospolita Ludowa nawiązuje do najszczytniejszych postępowych tradycji

Narodu Polskiego i urzeczywistnia idee wyzwoleńcze polskich mas pracujących.”

„Polski lud pracujący pod przewodem bohaterskiej klasy robotniczej, opierając się na sojuszu

robotniczo-chłopskim, walczył dziesiątki lat o wyzwolenie z niewoli narodowej, narzuconej

przez pruskich, austriackich i rosyjskich zaborców-kolonizatorów, tak samo jak walczył

o zniesienie wyzysku polskich kapitalistów i obszarników.”

„W okresie okupacji Naród Polski toczył nieustępliwą, bohaterską walkę z krwawym najazdem

hitlerowskim. Historyczne zwycięstwo Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich nad

faszyzmem wyzwoliło ziemie polskie, umożliwiło polskiemu ludowi pracującemu zdobycie

władzy i stworzyło warunki narodowego odrodzenia Polski w nowych, sprawiedliwych

granicach. Na wieczne czasy powróciły do Polski Ziemie Odzyskane.”

Cytat za: Poprawki nanosił Stalin, ostateczną wersję opracował Bierut, tekst dostępny online: polskieradio.pl.

„Wcielając w życie wiekopomne wskazania Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia

Narodowego z dnia 22 lipca 1944 r. i rozwijając jego zasady programowe, władza ludowa —

dzięki ofiarnym i twórczym wysiłkom polskiego ludu pracującego, w walce z zaciekłym

oporem rozbitków starego ustroju kapitalistyczno-obszarniczego — dokonała wielkich

przeobrażeń społecznych. W wyniku rewolucyjnych walk i przemian obalona została władza

kapitalistów i obszarników, utrwaliło się państwo demokracji ludowej, kształtuje się i umacnia

nowy ustrój społeczny, odpowiadający interesom i dążeniom najszerszych mas ludowych.”

„[Podczas konsultacji społecznych w sprawie konstytucji] w wielu miejscach dochodziło do

wystąpień antypaństwowych i antyradzieckich. W Stoczni Gdańskiej zniszczono na przykład

portrety przywódców partyjnych w świetlicy stanowiącej punkt dyskusyjny. Znaleziono tam

egzemplarz „Głosu Wybrzeża” z projektem konstytucji na którym umieszczono napis

„Rzeczypospolita Polska stała się już 17 republiką”. Podobne napisy, sygnowane kotwicą („nie

chcemy być 17 republiką”, „precz ze stalinowską konstytucją”), pojawiły się również na

murach stoczni. W woj. wrocławskim i opolskim (pow. Strzelce) zrywano afisze propagujące

ustawę zasadniczą. W pow. Wałcz, oficera Wojska Polskiego, omawiającego na wiejskim

zebraniu projekt konstytucji obrzucono pudełkami od zapałek. Natomiast w Brzegu w woj.

opolskim, jeden z instruktorów propagandy komitetu powiatowego PZPR otrzymywał

systematycznie anonimy z pogróżkami. […] Liczne meldunki o nieprzychylnym nastawieniu do

projektu konstytucji wśród środowisk robotniczych nadchodziły z woj. szczecińskiego.”

„Konstytucja PRL uchwalona przez Sejm Ustawodawczy […] zmieniona z dniem 31 grudnia

1989 w Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. Opracowana w pierwotnej postaci według

wzoru stalinowskiej konstytucji ZSRS z 1936. Była głównie aktem deklaratywno-

propagandowym. Nie regulowała działania głównego ośrodka władzy politycznej, czyli PZPR,

skąd wynikała jej fasadowość. W praktyce konstytucja miała mniejsze znaczenie niż statut

PZPR, który odwoływał się do idei komunistycznej (marksizmu-leninizmu).”

Cytat za: Robert Skobelski, Przebieg ogólnonarodowej dyskusji nad projektem konstytucji PRL w 1952 r. na ziemiach

zachodnich i północnych Polski, w: „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 3 (2001), s. 196.

Ćwiczenie 4

Porównaj dwa teksty źródłowe, a następnie wskaż zdania fałszywe i prawdziwe.

Źródło A

Mała konstytucja – fragment

Rozdział II. Sejm Ustawodawczy

Art. 3.

Zakres działania Sejmu Ustawodawczego obejmuje:

a) uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

b) ustawodawstwo,

c) kontrolę nad działalnością Rządu i ustalanie zasadniczego kierunku

polityki Państwa.

Art. 4.

1. Sejm może w drodze ustawy udzielić rządowi pełnomocnictw do

wydawania dekretów z mocą ustawy z wyłączeniem spraw: konstytucji,

ordynacji wyborczej, kontroli państwowej, odpowiedzialności

Prezydenta Rzeczypospolitej i ministrów, przewidzianej w art. 27,

budżetu, narodowego planu gospodarczego, zmiany systemu

monetarnego, poboru rekruta, ustroju samorządu i ratyfikacji umów

międzynarodowych.

2. Pełnomocnictwa wymienione w ust. 1 mogą być udzielone tylko na

okresy między sesjami lub w razie odroczenia sesji Sejmu oraz na okres

po rozwiązaniu Sejmu Ustawodawczego do czasu ukonstytuowania się

nowego Sejmu.

3. Prezes Rady Ministrów przedkłada dekrety do zatwierdzenia Radzie

Państwa.

[…]

Źródło B

Art. 5.

Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Rządowi, Sejmowi

i Radzie Państwa.

Art. 6.

Kadencja Sejmu Ustawodawczego trwa lat pięć, licząc od dnia otwarcia

Sejmu.

Źródło: tekst dostępny online: pl.wikisource.org.

Konstytucja PRL z 1952 r. – fragment

Rozdział 3.

Naczelne organy władzy państwowej.

Art. 15.

1. Najwyższym organem władzy państwowej jest Sejm Polskiej

Rzeczypospolitej Ludowej.

2. Sejm jako najwyższy wyraziciel woli ludu pracującego miast i wsi

urzeczywistnia suwerenne prawa narodu.

3. Sejm uchwala ustawy oraz sprawuje kontrolę nad działalnością

innych organów władzy i administracji państwowej.

[…]

Art. 20.

1. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje Radzie Państwa, Rządowi

i posłom.

2. Ustawy uchwalone przez Sejm podpisują Przewodniczący Rady

Państwa i jej Sekretarz. Ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw