wielkie odkrycia geograficzne, Egzaminy z Język polski

Pobierz wielkie odkrycia geograficzne i więcej Egzaminy w PDF z Język polski tylko na Docsity! str. 1 WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE Przed wielkimi odkryciami geograficznymi znano tylko Europę, część Azji oraz północną Afrykę. W starożytności najlepszymi żeglarzami byli Fenicjanie oraz Grecy. W średniowieczu najbardziej znanym podróżnikiem był Włoch (Wenecjanin) Marco Polo, który w 2. poł. XIII w. zbadał Chiny (krążyły legendy o bogactwie tego kraju) i opłynął pd.-wsch. Azję. Wielkie odkrycia geograficzne zapoczątkowano w Europie pod koniec XV w. (trwały do XVIII w.). Najważniejsze wynalazki umożliwiające pływanie statku na otwartych morzach i oceanach (odbijanie daleko od brzegu): Karawela – lekki, szybki i zwrotny żaglowiec mający wysokie burty oraz dużą ładowność (można było zabrać duże zapasy żywności i pitnej wody, co pozwalało daleko odbić od brzegu), zbudowany w XV w. przez Portugalczyków. Dzięki ruchomym rejom żegluga była możliwa niezależnie od kierunku wiatru. Kompas – przyrząd służący do wyznaczania kierunków świata. Busola – przyrząd podobny do kompasu, również wyposażony w igłę magnetyczną, służący do wyznaczania kierunków świata. Log – przyrząd do mierzenia prędkości płynącego statku. Astrolabium (poprzednik sekstansu zwanego sekstantem) – przyrząd służący do ustalania szerokości geograficznej na podstawie położenia statku w stosunki do położenia ciał niebieskich. Główną przyczyną prowadzącą do wielkich odkryć geograficznych dokonywanych na przełomie XV/XVI w. były podboje prowadzone przez Turków osmańskich (byli muzułmanami, tak jak Arabowie, ale bardziej agresywnie ustosunkowanymi do chrześcijan), które doprowadziły do podboju Konstantynopola – stolicy Cesarstwa Wschodniorzymskiego (Cesarstwa Wschodniego) zwanego Cesarstwem Bizantyjskim oraz do zablokowania Szlaku Jedwabnego używanego od starożytności, ciągnącego się od Chin (gdzie produkowano jedwab) przez kraje arabskie do czarnomorskich i śródziemnomorskich wybrzeży Europy. Szlakiem tym sprowadzano z Dalekiego Wschodu tzw. „korzenie”, czyli przyprawy korzenne (np. pieprz, imbir, goździki, gałkę muszkatołową) oraz towary luksusowe (szlachetne kamienie, chińskie jedwabie i porcelanę, kość słoniową). Przejechanie przez tereny podbite przez Turków było ryzykowne, a pośrednictwo arabskie było bardzo kosztowne, dlatego szukano drogi morskiej do Indii, aby zminimalizować ryzyko i znieść koszty pośrednictwa. Zamierzano dotrzeć do celu wzdłuż wybrzeży Afryki i dalej na wschód do Indii i Chin. Bliski Wschód – region geograficzny leżący na styku Azji, Europy i Afryki, obejmuje głównie państwa położone w południowo-zachodniej Azji i (do krajów Bliskiego Wschodu zalicza się m.in.: Egipt, Irak (dawniej Mezopotamia), Iran (dawniej Persja), Izrael z Palestyną, Syrię, Turcję (dawniej teren Cesarstwa Bizantyjskiego). Tam prawdopodobnie zaszły procesy przejścia z paleolitu do neolitu (Żyzny Półksiężyc). Region ten jest także kolebką wielkich cywilizacji starożytnych (Mezopotamia, starożytny Egipt) oraz trzech wielkich religii: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Przez wiele wieków było to centrum starożytnego świata. Daleki Wschód – nazwa stosowana dla określenia obszaru wschodniej Azji, ciągnącego się wzdłuż wybrzeży Pacyfiku (Oceanu Spokojnego), obejmuje Chiny, Japonię, Indochiny. Przyczyny wielkich odkryć geograficznych: - nowe wynalazki umożliwiające dalekosiężne wyprawy: karawele (trójmasztowce o wysokich burtach), kompas, busola, rozwój kartografii (nauka zajmująca się sporządzaniem map); - przeludnienie Europy (rozdrobnienie feudalne Hiszpanii i Portugalii i kryzys gospodarczy pozbawiły część średniej szlachty środków do życia, zwłaszcza młodszych synów rycerskich); - poszukiwanie drogi morskiej do Indii, by wyeliminować pośrednictwo arabskie i tureckie w handlu z Bliskim Wschodem ( w 1453 r. Turcy zajęli Konstantynopol, a tym samym zablokowali drogę lądową łączącą Europę z Indiami, skąd sprowadzano przyprawy, barwniki, metale i kamienie szlachetne); - Hiszpania i Portugalia chciały zrekompensować sobie straty poniesione w walce z Arabami na Płw. Iberyjskim (tzw. rekonkwista), liczyły na wielkie korzyści materialne; - chęć szerzenia chrześcijaństwa; - ciekawość świata; - chęć zdobycia surowców, ziemi pod uprawę, szukanie nowych terenów łownych. str. 2 Kolonia – zagraniczna, zwykle zamorska (oddalona od metropolii) posiadłość państwa-metropolii, wykorzystywana głównie jako źródło surowców (zdobywanych i sprowadzanych do metropolii tanim kosztem), rynek zbytu (tam metropolia wywoziła nadmiar swoich produktów) oraz jako teren strategiczny. Najważniejsze odkrycia geograficzne: - Bartolomeo (Bartolomeu, Bartłomiej) Diaz (Portugalczyk) odkrył Przylądek Dobrej Nadziei w 1488 r.; - Krzysztof Kolumb (Włoch w służbie hiszpańskiej) odkrył Amerykę w 1492 r.; - Vasco da Gama (Portugalczyk) odkrył drogę morską do Indii w 1498 r.; - Amerigo Vespucci (Włoch w służbie hiszpańskiej) zbadał Amerykę Południową i opisał „Nowy Świat” zwany „Nowym Lądem” (Amerykę) w 1499 r.; - Ferdynand Magellan (Portugalczyk w służbie hiszpańskiej) opłynął dookoła Ziemię w latach 1519-1522 (Magellan dowiódł kulistości Ziemi, jednak zginął na Filipinach, walcząc z tubylcami w 1521 r. – zginął przed końcem wyprawy; do Hiszpanii wrócił tylko 1 statek z nieliczną załogą). B. Diaz chciał dopłynąć do Indii, kierując się na wschód wzdłuż wybrzeży Afryki, jednak dotarł tylko do Przylądka Sztormów – to najbardziej wysunięta na południe część Afryki. Król Portugalii wkrótce zmienił nazwę na Przylądek Dobrej Nadziei, by zachęcić podróżników do kolejnych wypraw. K. Kolumb założył, że Ziemia jest kulista. Chciał dopłynąć do Indii, kierując się cały czas na zachód. Na swej drodze ujrzał ląd, który uznał za Indie, dlatego jego mieszkańców nazwał Indianami. Kolumb umarł w przekonaniu, że dotarł drogą morską do Indii, ale wkrótce okazało się, że jest to nowy, nieznany ląd, który później nazwano Ameryką. „Nowy Ląd” nazwano Ameryką, ponieważ Amerigo Vespucci zbadał go wkrótce po jego odkryciu. Sławne słowa Kolumba: * „Zobaczyliśmy nagich ludzi, niezwykle zielone drzewa, wiele strumyków i rozmaitych owoców” – tak opisał swoje pierwsze wrażenia po zejściu na ląd na wyspie San Salwador. * „Ziemia nie jest tak wielka, jak pospólstwo mniema” – Kolumb, mimo że był największym odkrywcą, błędnie oceniał rozmiary oceanów i lądów. Ale właśnie to spowodowało, że nie bał się wyruszyć w tak nieznane Europejczykowi strony. Indianie – tak Kolumb nazwał rdzennych mieszkańców Ameryki, stworzyli cywilizacje stojące na niezwykle wysokim poziomie. Nazywamy je cywilizacjami prekolumbijskimi (istniejącymi w Ameryce przed jej odkryciem przez Kolumba). Zaliczani są do nich: Aztekowie, Majowie i Inkowie. Osiągnięcia cywilizacyjne cywilizacji prekolumbijskich: a) Azteków (cywilizacja, którą w XVI w. zniszczył konkwistador Hernán Cortés): - monumentalna architektura (gigantyczne budowle), - stworzenie organizacji państwa, pismo piktograficzne (obrazkowe, bo piktogramy to obrazki), - religia politeistyczna (szczególny kult Słońca), składanie bóstwom krwawych ofiar z ludzi. b) Majów: - pismo hieroglificzne (rodzaj pisma obrazkowego), - kalendarz, - religia politeistyczna (wierzono w wielu bogów), - rozwój sztuki (wyroby rzemieślnicze na bardzo wysokim poziomie), medycyny, matematyki i astronomii i astrologii, - monumentalne (ogromne) świątynie w formie piramid schodkowych, pomimo iż nie znali koła, - stworzenie miast-państw (czyli organizacji państwa). c) Inków (cywilizacja, którą w XVI w. zniszczył konkwistador Francisco Pizarro): - stworzenie organizacji państwa, - doskonały system administracji ściągającej podatki, - pismo węzełkowe (kipu), - rozwój medycyny (zwłaszcza chirurgii), - wysoki poziom rolnictwa, (uprawa ziemniaków oraz kukurydzy), - bite drogi, - monumentalne budowle, str. 5 Leonardo da Vinci „Człowiek witruwiański” Najważniejsze cechy renesansu to: - zainteresowanie człowiekiem (rozwój humanizmu); - laicyzacja (sprawy świeckie stawiano ponad religijne – artystów bardziej interesowało życie doczesne, ziemskie niż życie pośmiertne i sprawy zbawienia), co głównie wiązało się z rozwojem humanizmu; - naśladownictwo sztuki antyku; - narodowy charakter kultury (literaturę tworzono w językach narodowych); - rozwój nauki i sztuki; - podpisywanie dzieł (twórców znano z imienia i nazwiska, w przeciwieństwie do średniowiecznej anonimowości – w średniowieczu autorzy wyrzekali się sławy, a ich dzieła były na chwałe Boga, a nie twórców); - indywidualizm (starano się tworzyć coś oryginalnego). Sztuka renesansowa czerpał wzorce z antyku. W renesansie rozwinął się mecenat (zamożni ludzie stawali się mecenasami sztuki, czyli opiekowali się artystami). Cechy malarstwa renesansowego: - realizm i naturalizm; - pojawienie się krajobrazu w tle; - użycie światłocienia; - zastosowanie perspektywy; - malowanie fresków (malowideł na mokrym tynku); - malowanie portretów i natury; - charakterystyczny półuśmiech widniejący na twarzach postaci (postacie stawały się bardziej tajemnicze); - tematyka religijna i świecka (coraz częściej malowano zwykłych ludzi, sceny historyczne i mitologiczne). Malarze i ich dzieła: - Leonardo da Vinci: „Mona Lisa”, „Dama z łasiczką” („Dama z gronostajem”), „Ostatnia wieczerza”, - Michał Anioł (Buonarroti) wykonał freski w Kaplicy Sykstyńskiej, - Rafael Santi: „Szkoła Ateńska”, często malował Madonnę (Matkę Boską z Dzieciątkiem), - Sandro Botticelli: „Narodziny Wenus”. Cechy rzeźby renesansowej: - nagość postaci; - dynamizm (ruch, gestykulacja) i proporcjonalność postaci; - ukazywanie szczegółów anatomicznych (żyły, mięśnie) – było to możliwe dzięki potajemnie przeprowadzanym sekcjom zwłok; - trójwymiarowość; - realizm. Często tworzono piety, czyli rzeźby przedstawiające Matkę Boską trzymającą ciało Chrystusa zdjętego z krzyża. Znanym rzeźbiarzem był Michał Anioł (jego dzieła to: „Dawid”, „Mojżesz”, „Pieta”). Cechy architektury: - rozbudowanie budowli w poziomie (strzelistość gotycka zastąpiona poziomem); - liczne kolumny, arkady, krużganki; - dachy płaskie i kopuły; - sufity kasetonowe; str. 6 - stosowanie dziedzińców, krużganków oraz arkad; - liczne budowle o charakterze świeckim (nie świątynie): pałace, rezydencje, ratusze miejskie, kamienice mieszczańskie. Michał Anioł zaprojektował kopułę Bazyliki św. Piotra w Rzymie. W Polsce słynnym renesansowym ratuszem jest ratusz w Zamościu. Rozwiązania konstrukcyjne w architekturze czerpano z budownictwa rzymskiego (Cesarstwa Zachodniorzymskiego – upadło w 476 r.) oraz bizantyjskiego (Cesarstwa Wschodniorzymskiego – upadło w 1453 r.). Literatura klasyczna (starożytnej Grecji i Rzymu) znalazła we Włoszech wielu naśladowców, którzy tworzyli głównie w języku łacińskim. Należał do nich m.in. Franciszek Petrarka. Wkrótce wielką popularnością zaczęły się cieszyć języki narodowe (które będą propagowane przez zwolenników reformacji w XVI w.). Pierwszym wybitnym poetą tworzącym w języku narodowym już na przełomie XIII/XIV w. był włoski poeta – Dante Alighieri, autor „Boskiej Komedii”. W późniejszym okresie po włosku tworzyli również wspomniany Franciszek Petrarka (autor sonetów) oraz Giovanni Boccaccio (autor „Dekamerona”). W dziedzinie prozy zasłynął Mikołaj (Niccolo) Machiavelli, który napisał dzieło pt. „Książę” (traktat o sztuce rządzenia). O władzy politycznej pisał niezgodnie ze średniowiecznymi konwencjami, rządzących przedstawiał ze wszystkimi ich zaletami i wadami. Uważał, że władca czasami powinien postępować jak lew (powinien być odważny, postępować otwarcie), a czasem jak lis (powinien być przebiegły). Jego dzieła zostały potępione przez kościół. Najwybitniejsze osobowości renesansu to ludzie wszechstronnie uzdolnieni, osiągający mistrzostwo w wielu dziedzinach, przerastający ludzi swojej epoki o kilka wieków. Te wybitne jednostki nazywano geniuszami, ponieważ były one mistrzami w wielu dziedzinach nauki i sztuki, np.: - Leonardo da Vinci był m.in. konstruktorem, malarzem, rzeźbiarzem, mechanikiem, architektem, poetą. Stworzył prototyp maszyny latającej (helikoptera), czołgu, łodzi podwodnej, działa itd., które – udoskonalone – zastosowano kilka wieków później; - Michał Anioł Buonarroti był m.in. rzeźbiarzem, malarzem, poetą, architektem. Jego rzeźby wykonane z marmuru są niedościgłym wzorem dla wielu późniejszych rzeźbiarzy. Dzięki wynalezieniu druku przez Jana Gutenberga renesans bardzo szybko przeniósł się na grunt europejski, w tym polski. W większych nakładach wydawano dzieła starożytnych autorów, które w renesansie były wzorem do naśladowania. Największym humanistą europejskim był Erazm z Rotterdamu (Holender) – autor „Pochwały głupoty” – książki, która była satyrą współczesnego społeczeństwa (znalazła się w niej krytyka przekupstwa, hipokryzji oraz rozwiązłości kleru). Erazm z Rotterdamu był duchownym , teologiem, doradcą władców w sprawie polityki, oraz zwolennikiem tolerancji religijnej. Często podróżował, dlatego nazywał siebie „obywatelem świata”. Kolejny wybitny humanista – Tomasz Morus (Anglik) – miał gruntowną wiedzę prawniczą, bogate doświadczenie polityczne i dyplomatyczne. Stworzył dzieło pt. „Utopia”, w którym opisał wymyśloną wyspę Utopię (z gr. „Nigdzie”) z jej idealnym ustrojem społeczno-politycznym, wyróżniającym się brakiem własności prywatnej (wszystko było wspólne) oraz brakiem pieniędzy (państwo zaopatrywało ludzi w niezbędne rzeczy, zgodnie z ich potrzebami), tolerancją religijną (kapłankami mogły być również kobiety). Obowiązek pracy nie był ciężarem, ponieważ jej wymiar był niewielki (pracowano 6 godzin dziennie). T. Morus zginął, ponieważ sprzeciwił się anglikanizmowi. W kościele katolickim został uznany świętym i jest patronem polityków. Przewrotu w dziedzinie nauki, a dokładniej astronomii, dokonał Mikołaj Kopernik – polski uczony okresu XVI w. Był astronomem, matematykiem, lekarzem, prawnikiem, ekonomistą, kartografem (sporządzał mapy), a poza tym księdzem oraz doradcą króla Zygmunta I Starego. Dowodził obroną Olsztyna podczas wojny polsko-krzyżackiej na początku XVI w. Urodził się w Toruniu w rodzinie zamożnego kupca. W młodości studiował w Akademii Krakowskiej, a następnie we Włoszech. Po powrocie do kraju osiadł na Warmii (we Fromborku). Na podstawie obserwacji nieba doszedł do wniosku, że w centrum wszechświata jest Słońce, a wszystkie planety (w tym Ziemia) krążą wokół niego (dotąd myślano, że w centrum wszechświata jest Ziemia, a Słońce krąży wokół niej). Z tego powodu o Koperniku mówimy , że „Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię”. Teorię stworzoną przez niego nazwano str. 7 teorią heliocentryczną. Swoje odkrycie naukowe Kopernik opublikował w 1543 r. w dziele pt. O obrotach sfer niebieskich. XVI w. był ‘złotym wiekiem’ kultury polskiej, okresem spokoju i pomyślności, przypadającym na okres panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Polska była 1 z największych i najpotężniejszych krajów w Europie (rozwijało się budownictwo, handel, rzemiosło i rolnictwo; kwitła literatura i sztuka). W początkach XVI w. Zygmunt Stary poślubił włoską księżniczkę Bonę Sforza. To ona przywiozła do Polski „włoszczyznę”; wraz z Boną przybyło do Polski wielu dworzan i artystów z Włoch. Rozpoczęto przebudowę zamku na Wawelu. Powstało nowe skrzydło mieszkalne i kaplica Zygmuntowska (zostali w niej pochowani królowie Z. Stary i Z. August). Był to również okres, kiedy ukształtował się nowożytny język polski, do czego przyczyniła się reformacja oraz wynalezienie druku przez Jana Gutenberga. Język polski stał się w Koronie Polskiej językiem urzędowym, wskutek czego zaczął wkrótce wypierać język łaciński z dokumentów. Na język polski przetłumaczono „Biblię” – tłumaczenia dokonał jezuita, ojciec Jakub Wujek. Jako pierwszy zaczął tworzyć literaturę w języku polskim protestant Mikołaj Rej z Nagłowic – autor „Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, wójtem a Plebanem”, „Żywota człowieka poczciwego. Jego zasługą było pisanie całych utworów w języku narodowym. Słynne słowa Mikołaja Reja: „Niechaj to narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi i swój język mają.” Najznamienitszym twórcą literatury okresu renesansu był katolik Jan Kochanowski z Czarnolasu – autor fraszek, pieśni, trenów oraz pierwszego polskiego dramatu, noszącego tytuł „Odprawa posłów greckich”. swoje utwory wzorował na antycznych (klasycznych). Wprowadził język polski na wyżyny artyzmu. Jego dzieła były wybitne, znane w całej Europie. Najbardziej znanym pisarzem politycznym był Andrzej Frycz Modrzewski – autor dzieła „O poprawie Rzeczypospolitej”. Był on zwolennikiem silnej władzy centralnej (królewskiej) z dużym udziałem szlachty oraz mieszczaństwa. Pragnął, by kościół był podporządkowany państwu. Uważał, że problemy w Polsce wiążą się z nierównością stanów oraz upadkiem autorytetu kościoła. Ponadto krytykował wojny niesprawiedliwe. Najwybitniejszym badaczem polskiego renesansu był Mikołaj Kopernik, ponieważ opracowana przez niego teoria heliocentryczne zrewolucjonizowała poglądy w zakresie astronomii. W sztukach plastycznych zasłużyli się głównie: Franciszek Florentczyk (przebudował grobowiec Jana Olbrachta w stylu renesansowym), Bartłomiej Berecci (z Florentczykiem i Benedyktem Sandomierzaninem przebudował zamek wawelski w duchu renesansowym). KRÓLOWIE ELEKCYJNI KRÓLOWIE ELEKCYJNI Henryk Walezy (koronacja w 1573 r.) Anna Jagiellonka (koronacja w 1575 r.) Stefan Batory (koronacja w 1576 r.) Zygmunt III Waza (koronacja w 1587 r.) Władysław IV (Waza) (koronacja w 1632 r.) Jan Kazimierz (Waza) (koronacja w 1648 r.) Michał Korybut Wiśniowiecki (koronacja w 1669 r.) Jan III Sobieski (koronacja w 1676 r.) August II Mocny (Sas) (koronacja w 1697 r.) Stanisław Leszczyński (koronacja w 1705 r.) August III Sas (koronacja w 1733 r.) Stanisław August Poniatowski (koronacja w 1764 r.) -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Po śmierci Zygmunta Augusta (1572 r. – koniec dynastii Jagiellonów) szlachta postanowiła, że od tej pory nowy król będzie wybierany przez ogół szlachty w wyniku tzw. wolnej elekcji. str. 10 W polityce wewnętrznej, czyli dotyczącej Polski, dążył przede wszystkim do wzmocnienia władzy królewskiej. Opierał się głównie na magnaterii, która domagała się egzekucji praw i dóbr. Dążył do zmniejszenia roli sejmu walnego. Sławne słowa Stefana Batorego: „Jam jest prawdziwym królem, a nie malowanym”. Oznaczało to, że będzie naprawdę rządził i nie da z siebie uczynić marionetki w rękach magnaterii. Stefan Batory zmarł w 1586 r. podczas przygotowań do wojny z Turcją. Miała ona doprowadzić do odzyskania niepodległości przez Węgry. Jan Zamoyski - sławny kanclerz i hetman końca XVI w., założył Zamość i Akademię Zamoyską. Sławne słowa Jana Zamoyskiego: „ Zawsze takie Rzeczpospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie”. Oznaczało to, że takie będzie państwo, jaką wychowa się młodzież. Jeżeli będzie wychowana w duchu patriotyzmu, będzie dbała o państwo i nie da się przekupić obcym państwom w celu zyskania korzyści finansowych i majątkowych. Piotr Skarga Polski jezuita, teolog, pisarz i kaznodzieja, czołowy polski przedstawiciel kontrreformacji (zwalczał reformację), kaznodzieja nadworny Zygmunta III Wazy, rektor Kolegium Jezuitów w Wilnie, pierwszy rektor Akademii Wileńskiej, czyli Uniwersytetu Wileńskiego. POLSCY KRÓLOWIE ELEKCYJNI SCHYŁKU XVI w. ORAZ XVII w. ZYGMUNT III WAZA (król elekcyjny) W 1587 r. doszło w Polsce do trzeciej wolnej elekcji, w wyniku której królem Polski został szwedzki królewicz Zygmunt III Waza. W rzeczywistości doszło do rozdwojonej elekcji, ponieważ część szlachty wybrała na króla arcyksięcia Maksymiliana II Habsburga, inni królewicza Zygmunta ze szwedzkiej dynastii Wazów. Doprowadziło to do krótkotrwałej wojny domowej. Habsburg został pokonany pod Byczyną w 1588 r. i wzięty do niewoli przez hetmana Jana Zamoyskiego sprzyjającego królewiczowi Zygmuntowi. Zygmunt III Waza był spokrewniony z Jagiellonami. Jego matka, Katarzyna Jagiellonka, była siostrą Zygmunta Augusta (ostatniego króla z Dynastii Jagiellonów) oraz Anny Jagiellonki (żony Stefana Batorego). Zygmunt przejął wyznanie katolickie po matce, ojciec (król Szwecji) był wyznawcą luteranizmu. Po śmierci ojca (króla Jana III Wazy) w 1592 r. objął również tron w Szwecji. Polska i Szwecja zostały związane unią personalną, która trwała dość krótko (1592-1599), ponieważ Zygmunt III Waza został przez Szwedów zdetronizowany (pozbawiony tronu). Powodem były sprawy wyznaniowe. Zygmunt III Waza był zagorzałym katolikiem, rozpoczął w protestanckiej Szwecji akcję kontrreformacyjną (zwalczającą protestantyzm), co nie spodobało się Szwedom, dlatego w 1599 r. ogłosili jego detronizację, a na króla wybrali jego stryja – Karola Sudermańskiego (po koronacji został Karolem IX), który był wyznawcą luteranizmu. Wazowie polscy nie chcieli zrezygnować ze szwedzkiej korony na rzecz luterańskiej linii Wazów, co stało się powodem długotrwałych konfliktów polsko-szwedzkich w XVII w. W okresie panowania Zygmunta III Wazy – w 1596 r. – miastem stołecznym (stolicą) została Warszawa. str. 11 Zamek Królewski w Warszawie, wzniesiony przez Zygmunta III, był rezydencją króla oraz miejscem obrad sejmu. Sam król (również jego następcy) najchętniej przebywał w rezydencji w Ujazdowie. Władysław IV Waza – syn Zygmunta III – (w 1644 r.) kazał postawić na placu przed zamkiem kolumnę, na której ustawiono posąg Zygmunta III – jest ona nazywana kolumną Zygmunta. W 1596 r. doszło do zawarcia unii brzeskiej w Brześciu nad Bugiem, którą poparł Zygmunt III Waza i jego kaznodzieja i spowiednik – jezuita Piotr Skarga. Unia brzeska była związkiem Kościoła katolickiego (dominującego w Koronie) i Kościoła prawosławnego (dominującego na wschodnich terenach Rzeczypospolitej), w wyniku którego część duchownych prawosławnych uznała papieża za swojego zwierzchnika. Od unii brzeskiego duchownych prawosławnych podlegających papieżowi nazywano unitami, a nowe wyznanie chrześcijańskie - wyznaniem unickim lub greckokatolickim (grekokatolickim). Grekokatolicy to ludność prawosławna, która przeszła na katolicyzm w 1596 r. Uznawała ona zwierzchność papieża, ale zachowała liturgię w obrządku wschodnim, prawo do odprawiania mszy w języku staro-cerkiewno- słowiańskim oraz do zawierania małżeństw przez niższych rangą duchownych. Część duchownych prawosławnych nie przystąpiła do unii, dlatego nazwano ich dyzunitami. Po rozbiorach Polski na terenach przyłączonych do Rosji Kościół unicki został albo zlikwidowany, albo był prześladowany (np. na Podlasiu). Zygmunt III Waza podjął próbę wzmocnienia państwa przy pomocy senatorów i magnatów, którzy otrzymali od niego majątki i stanowiska, episkopatu oraz jezuitów. Obóz królewski żądał reform mających wzmocnić władzę królewską i ograniczyć rolę sejmu poprzez utworzenie niezależnego od sejmu skarbu, z którego finansowałoby stałą armię (do tej pory w razie wojny organizowano pospolite ruszenie (niezdyscyplinowane, niewyćwiczone), które nie miało większych szans z armiami złożonymi z zawodowych żołnierzy). W latach 1606-1609 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego (rokoszu sandomierskiego), rozpoczętego w Sandomierzu przez wojewodę krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. Było to antykrólewskie wystąpienie. Powodem było niezadowolenie części szlachty z polityki Zygmunta III Wazy, np. z podejmowanych prób wzmocnienia władzy królewskiej (szlachta – głównie średnia – obawiała się wprowadzenia monarchii absolutnej na wzór Szwecji, z której pochodził Zygmunt III) oraz prowadzonej przez władcę działalności kontrreformacyjnej. Rokoszanie odrzucali proponowane przez władcę reformy, domagali się ograniczenia władzy królewskiej poprzez zwiększenie uprawnień senatorów (by ci kierowali decyzjami władcy), kontroli dochodów monarchy (chcieli wiedzieć, czy będzie w stanie pokonać ich prywatne wojska) i usunięcia jezuitów, w tym wpływowego Piotra Skargi. Część rokoszan ogłosiła detronizację króla (pozbawiła do tronu), co doprowadziło do wojny domowej. Wojska królewskie, dowodzone przez hetmanów Stanisława Żółkiewskiego i Jana Karola Chodkiewicza, pokonały oddziały złożone z buntowników (w bitwie pod Guzowem w 1607 r.). Król nie ukarał rokoszan, ale też zrezygnował z przeprowadzenia reform. Upokorzony Zebrzydowski musiał przeprosić króla podczas posiedzenia senatu. WŁADYSŁAW IV WAZA ORAZ JAN II KAZIMIERZ WAZA (królowie elekcyjni) Po śmierci Zygmunta III Wazy królami wybranymi w wolnych elekcjach byli kolejno Władysław IV Waza (wybrany w 1632 r., panował do 1648 r.) i Jan Kazimierz Waza (wybrany w 1648 r., abdykował w 1668 r.) – synowie Zygmunta III. Okres rządów Władysława IV jest określany jako „złote czasy”. Rzeczpospolita Obojga Narodów zajmowała wówczas największy w swojej historii obszar (ok. 1 miliona km 2 ). Zamieszkiwało ją ok. 10 mln ludzi. Zawierane pokoje i rozejmy zaowocowały dość długim okresem pokoju upragnionego przez mieszkańców Rzeczypospolitej (okres ten przerwał wybuch powstania na Ukrainie). Władysław IV pragnął odzyskać koronę w Szwecji, dlatego dwukrotnie zwiększył liczbę okrętów królewskiej floty (z 12 do 24). Zbudował dla niej również porty wojenne we Władysławowie i Kazimierzowie (nazwy pochodzą od imion synów Zygmunta III). Szlachta spoglądał na to nieufnie – podejrzewała Władysława IV o chęć wprowadzenia w Polsce absolutyzmu. str. 12 Gdy król Jan Kazimierz próbował przeprowadzić pewne reformy, np. zniesienie liberum veto i wprowadzenie zasady głosowania większością głosów oraz wprowadzenie elekcji vivente rege (elekcji następcy za życia aktualnie panującego króla), hetman Jerzy Lubomirski nie zgadzał się na nie, ponieważ uważał, że uderzają one w tzw. „złotą wolność szlachecką”, której szlachta broniła jak źrenicy oka, bo określał ona ustrój Rzeczypospolitej, z którego szlachta była bardzo dumna (z pogardą odnosiła się np. do absolutyzmu). Lubomirski został skazany przez sąd sejmowy na konfiskatę dóbr i banicję, dlatego schronił się na Śląsku (Śląsk był wówczas niemiecki). Po powrocie, korzystając z niezadowolenia szlachty i wojska, hetman wzniecił bunt przeciwko królowi, Janowi Kazimierzowi, zwany rokoszem Lubomirskiego. Bunt przerodził się w dwuletnią wojnę domową trwającą w latach 1665-1666. Lubomirski pokonał wojska królewskie (pod Częstochową i Mątwami). Rokosz zakończył się ugodą. Król zrezygnował z planowanych reform, a Lubomirski go przeprosił i wyjechał na Śląsk. Król Jan Kazimierz , nie mogąc przeprowadzić potrzebnych państwu reform, abdykował (zrzekł się tronu) w 1668 r. i osiadł we Francji. KRYZYS RZECZYPOSPOLITEJ W POŁOWIE XVII w. Liczne wojny, choroby i głód zmniejszyły liczbę ludności Rzeczypospolitej o ok. 1/3. Działania wojenne przyniosły wiele strat ludnościowych (zginęło wielu ludzi) i materialnych (wiele budynków uległo zniszczeniu, a dzieła sztuki i cenne księgozbiory były grabione i wywożone). Szlachta zaczęła się borykać z nowym problemem – brakiem rąk do pracy, co doprowadziło do zwiększenia wymiaru pańszczyzny (nawet do 10 dni w tygodniu, dlatego chłop musiał pracować z rodziną i za własne pieniądze wynajmować parobków, by odrobić pańszczyznę) oraz zaostrzenia poddaństwa chłopskiego (chłopi i ich potomstwo nie mogło opuszczać gospodarstw, ponieważ szlachta na to nie pozwalała). Wszystko to doprowadziło do kryzysu gospodarczego i finansowego Rzeczypospolitej – wojny spowodowały straty w ludziach, to zaś sprawiło, że wpływy z podatków oraz ceł do skarbu państwa znacznie zmalały, ponadto pieniądz stracił na wartości (inflacja). Z powodu kryzysu monetarnego w latach 1663-1667 (w okresie panowania Jana Kazimierza Wazy) zaczęto bić niepełnowartościową monetę (zawartość srebra była bardzo niska, dlatego złoty miał niewielką wartość) – monetę złotową (złotówkę) – jej produkcją zajął się niemiecki mincerz, Andrzej Tymf, zarządzający mennicami koronnymi. Na złotym wybito łac. napis „Cenę daję ocalenie kraju i to lepsze jest od kruszcu”, który częściowo wyjaśniał, dlaczego zdecydowano się wybijać w Rzeczpospolitej duże ilości monet o bardzo niskiej jakości. Wówczas powstało powiedzenie „dobry żart tymfa wart”, co oznaczało pochwałę dobrego żartu. Z kryzysu gospodarczego wkrótce zrodził się kryzys polityczny. Żołnierze nieopłacanych wojsk koronnych i litewskich nie kryli niezadowolenia i zaczęli zawiązywać żołnierskie konfederacje (związek szlachty zawiązany w celu obrony jej interesów i wymuszenia, zwykle na władcy, przestrzegania jej praw). To właśnie wówczas doszło do rokoszu Lubomirskiego przeciwko Janowi Kazimierzowi. Innym objawem kryzysu politycznego był kryzys władzy centralnej, czyli sejmu walnego. W 1652 r. poseł z Upity, Władysław Siciński, zerwał sejm za pomocą zasady liberum veto (z łac. wolne, nie pozwalam) – zasada istniała od dawna, ale dopiero teraz została zastosowana z mocą prawa. Na sejmie walnym uchwały powinny zapadać jednomyślnie – aby przyjęto uchwałę, wszyscy posłowie musieli wyrazić na nią zgodę (nie obowiązywała zasada głosowania większością głosów, lecz zasada jednomyślności). Jeśli ktoś nie zgadzał się na przyjęcie ustawy, krzyczał liberum veto, co prowadziło do unieważnienia wszystkich dotychczasowych uchwał podjętych podczas danego sejmu walnego i do zerwania sejmu. Od tego momentu (1652 r.) bardzo bogaci magnaci, zwani „królewiętami”, przekupywali posłów z izby poselskiej, by ci nie dopuszczali do przyjęcia uchwał niekorzystnych dla magnatów (w XVIII w. obce mocarstwa przekupywały magnatów, a ci swoją klientelę, czyli posłów). Doprowadziło to do paraliżu życia politycznego – sejm tracił na znaczeniu, a jego rolę powoli przejmowały sejmiki ziemskie, gdzie zapadały ważne decyzje polityczne w sprawach lokalnych (decentralizacja władzy – nie było sprawnie działającego jednego, centralnego organu władzy, którym dotąd był sejm, dlatego w sprawach poszczególnych ziem podejmowano decyzje na sejmikach ziemskich). str. 15 Pod wpływem wojen, głównie „potopu szwedzkiego”, wśród polskiej szlachty narodziła się niechęć do cudzoziemszczyzny (niechęć do obcych czyli ksenofobia). Ponadto szlachta była dumna z ustroju Rzeczypospolitej (z wolności szlacheckich). W II połowie XVII w. z takiej postawy narodziła się ideologia szlachecka, zwana sarmatyzmem. Szlachta uzasadniała swoją wyższość nad mieszczanami, chłopami, a nawet innymi narodami na podstawie dzieła Macieja Miechowity (z XVI w.) pt. „O dwu Sarmacjach”, którego treść dość swobodnie interpretowała. Szlachta uważała, że wywodzi się od starożytnego, niezwykle wojowniczego plemienia Sarmatów, które podbiło Europę Środkowo-Wschodnią. Według szlachty mieszczanie i chłopi są potomkami ludów podbitych przez Sarmatów, dlatego ich prawa są ograniczone. Szlachta, by ukazać swą wyższość, przesadnie dbała o tytułowanie innych i siebie, grzeczność (co było aż sztuczne), często wygłaszała długie, kwieciste oracje (mowy wygłaszane przy różnych okazjach). Szlachtę wyróżniał również barwny i bardzo kosztowny strój szlachecki oraz wygląd: kontusz, pas kontuszowy (słucki), żupan, kołpak (futrzana czapa), szabla (karabela), trzewiki lub kozaki, podgolona czupryna i sumiaste wąsy. W szlachecki styl życia wpisywały się polowania, kuligi i liczne wystawne uczty. „Złotą wolność szlachecką” (przywileje, wolną elekcję, liberum veto) sarmaci (polska szlachta okresu XVII w.) uznali za najlepsze rozwiązanie, z pogardą odnosili się do innych rozwiązań ustrojowych. Podstawą sarmatyzmu było przywiązanie do katolicyzmu, dlatego Rzeczpospolitą i naród szlachecki (na szlachcie spoczywał obowiązek walki) uznali za „przedmurze” chrześcijaństwa (wówczas częstym zagrożeniem były najazdy Turków, którzy byli muzułmanami (mahometanami), czyli wyznawcami islamu). Cechą charakterystyczną okresu polskiego baroku było nasilenie się zjawiska nietolerancji religijnej wobec protestantów i żydów (sarmaci uważali się za obrońców katolicyzmu). Jej przejawem było przyjęcie uchwały sejmowej w 1658 r., na mocy której wygnano arian, czyli braci polskich, z terenów Rzeczypospolitej (za ich współpracę ze Szwedami podczas „potopu szwedzkiego”). Z propagandy kontrreformacyjnej (uderzającej w protestantyzm) inspirowanej przez papieża oraz polskiego króla Zygmunta III Wazy zasłynęły dwa zakony: jezuitów i bernardynów. Bernardyni nauczali wśród prostego ludu, natomiast jezuici tworzyli szkoły o najwyższym poziomie nauczani (kolegia, czyli szkoły średnie, oraz akademie, czyli szkoły wyższe). Charakterystycznym elementem religijności polskiego baroku stały się kalwarie, czyli szlaki procesyjne, na które składały się kolejne stacje drogo krzyżowej. Kalwariami nazywano kościoły poświęcone męce Jezusa Chrystusa, dlatego były sytuowane na wzgórzach przypominających Golgotę pod Jerozolimą (z łac. Calvaria to Golgota). W Polsce rozpowszechniły się sarmackie portrety trumienne, które były nietypową dla Europy formą sztuki malarskiej. Na XVII w. przypada rozkwit polskiej literatury. Wybitnymi twórcami poezji barokowej są: Jan Andrzej Morsztyn i Wacław Potocki. Charakterystyczne jest również pamiętnikarstwo („Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska) i sztuka pisania listów (listy Jana III Sobieskiego do jego żony – królowej Marysieńki). WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA (1618-1648) Wojna trzydziestoletnia trwała w latach 1618-1648. a) Przyczyny: - cesarz Rzeszy Niemieckiej zaostrzył akcję kontrreformacyjną (zabronił budowania nowych zborów, czyli protestanckich domów modlitwy, na terenie Czech, które należały wówczas do państwa niemieckiego); - konflikt między katolikami a protestantami w Niemczech; - walka między Niemcami (Habsburgami) a Francją (Burbonami) o dominację w Europie. b) Przebieg: - defenestracja praska w 1618 r. – wyrzucenie przez okno posłów cesarza niemieckiego przez czeskich protestantów; - wojna w Niemczech między katolikami (ligą katolicką) popieranymi przez Habsburgów a protestantami (unią protestancką, czyli unią ewangelicką); str. 16 - Habsburgowie byli bliscy likwidacji protestantyzmu w Niemczech (w bitwie pod Białą Górą w 1620 r. wielką klęskę poniosła czeska szlachta – większa jej część poniosła śmierć, wkrótce szlachtę czeską zastąpiła szlachta niemiecka); - udzielenie wsparcia militarnego protestantom przez protestanckie kraje – Danię, a następnie Szwecję (król szwedzki, Gustaw II Adolf Waza, poniósł śmierć w bitwie pod Lützen w Saksonii w 1632 r.); - poparcie protestantów przez Francję (choć było to państwo katolickie), która chciała osłabić pozycję Niemiec w Europie; - poparcie Habsburgów (katolików) przez Hiszpanię, w której panowała inna linia Habsburgów oraz nieoficjalnie przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów (wysłano oddziały lisowczyków – twórcą lisowczyków był płk. Aleksander Józef Lisowski herbu Jeż, który zginął przed wojną 30-letnią). - podpisanie pokoju westfalskiego w 1648 r. (Francja narzuciła Niemcom pokój). c) Skutki: - Szwecja i Francja stały się mocarstwami europejskimi; - osłabienie władzy cesarskiej w Niemczech (liczne państwa niemieckie uzyskały dużą niezależność nawet w polityce zagranicznej); - cesarz odstąpił od augsburskiej zasady „Czyj kraj, tego religia” i musiał potwierdzić swobody religijne w Niemczech (swobody zapewniono katolikom, luteranom i kalwinom); - śmierć większej części czeskiej szlachty (w bitwie pod Białą Górą w 1620 r.); w wyniku wojny ogólna liczba mieszkańców Czech zmalała o 3/4. Wojna trzydziestoletnia jest nazywana pierwszą wojną ogólnoeuropejską. WOJNY PROWADZONE PRZEZ POLSKĘ W XVII w. W Polsce na wojnę wyruszało pospolite ruszenie (nie było armii zawodowej), czyli cała szlachta (mężczyźni zdolni do walki) społem, czyli razem, całą grupą ruszała walczyć. Husaria –ciężkozbrojna jazda. WOJNY RZECZYPOSPOLITEJ Z ROSJĄ Sytuacja w Rosji na przełomie XVI/XVI w. W II połowie XVI w. Państwo Moskiewskie (oficjalna nazwa to Wielkie Księstwo Moskiewskie) prowadziło agresywną politykę, zmierzającą do opanowania wszystkich ziem ruskich (ich część wchodziła w skład państwa polsko-litewskiego (Rzeczypospolitej Obojga Narodów) oraz Inflant. Do decydującego starcia doszło za polskiego króla, Stefana Batorego, który pokonał cara Iwana IV Groźnego i zawarł z nim pokój w Jamie Zapolskim w 1582 r., w wyniku którego większa część Inflant znalazła się pod panowaniem polsko-litewskim. Po przegranej z Batorym Rosja nie prowadziła walk z Rzecząpospolitą o tereny ruskie wchodzące w skład państwa polsko-litewskiego, ale rozpoczęła ekspansję na wschód (opanowała tereny Syberii). Od rządów Iwana IV Groźnego z dynastii Rurykowiczów, władcy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego (książęta moskiewscy), przybierali tytuł carów Wszechrusi (czyli całej Rusi), a Wielkie Księstwo Moskiewskie zaczęto nazywać Rosją. Wykształcił się tam rodzaj władzy absolutnej nazywanej samodzierżawiem (z ros. samowładza). Śmierć Iwana IV Groźnego była jednocześnie końcem dynastii Rurykowiczów, dlatego na początku XVII w. w Rosji nastał okres wielkiej smuty (okres kryzysu politycznego, zamętu, zamieszania), ponieważ nie było spadkobiercy. Rody bojarskie (spokrewnione z Iwanem Groźnym) zaczęły walczyć o carską koronę. Sytuację postanowili wykorzystać magnaci polscy. W Rzeczypospolitej zjawił się pretendent do carskiej korony – Dymitr, który podawał się za syna Iwana Groźnego, zmarłego w tajemniczych okolicznościach (niby tajemniczych, wszyscy wiedzieli, że zabił go ojciec – car Iwan Groźny). Rzekomego syna cara, zwanego Dymitrem Samozwańcem, poparł wojewoda sandomierski, Jerzy Mniszech, któremu Dymitr obiecał poślubienie jego córki (Maryny). W 1605 r. magnat Mniszech, przy pomocy innych polskich magnatów i ich prywatnych wojsk, pomógł im w zdobyciu moskiewskiego tronu (carskiego tronu). Tę wyprawę polskich magnatów do Rosji w celu osadzenia Dymitra Samozwańca na moskiewskim Kremlu (siedziba carów) nazwano dymitriadą. Rządy cara Dymitra Samozwańca trwały niespełna rok. Przyjął on katolicyzm (obiecał to polskim magnatom), co spotkało się z niezadowoleniem poddanych Dymitra, zwłaszcza prawosławnych bojarów (szlachty str. 17 rosyjskiej). Niechęć budziło również otaczanie się przez cara Polakami, popieranie cudzoziemskich (zachodnich) obyczajów oraz lekceważenie prawosławia. Prawosławni bojarzy zawiązali spisek i zamordowali cara Dymitra Samozwańca oraz część otaczających go Polaków (wkrótce pojawił się kolejny samozwaniec, podający się za cudownie ocalałego Dymitra, któremu nie udało się uzyskać moskiewskiego tronu – został zamordowany). W Moskwie wybuchło powstanie ludowe przeciw Polakom stacjonującym na Kremlu. Siedziba carów błyskawicznie została zdobyta przez rosyjskich powstańców, których przywódca (bojar Wasyl Szujski) został carem i zawarł sojusz z wrogą Polsce Szwecją. Zygmunt III uznał ów sojusz za zagrożenie dla państwa polsko-litewskiego, dlatego w 1609 r. postanowił oficjalnie interweniować (interwencja to mieszanie się jednego państwa w sprawy innego) w sprawy wewnętrzne Rosji, co zapoczątkowało wojnę polsko-rosyjską (1609-1612). W latach 1609-1611 wojska polsko-litewskie oblegały Smoleńsk. Na pomoc (z odsieczą) smoleńskiej twierdzy ruszyły połączone wojska rosyjsko-szwedzkie, które w 1610 r. rozgromił w bitwie pod Kłuszynem hetman Stanisław Żółkiewski (pokonał 5-krotnie silniejszego wroga). Przeważającą część oddziałów polskich stanowili husarzy (husaria –ciężkozbrojna jazda). Wkrótce hetman Żółkiewski wkroczył do Moskwy, uwięził cara Szujskiego i na moskiewskim Kremlu osadził polską załogę. Wkrótce skapitulowała również twierdza w Smoleńsku (po niemal dwuletnim oblężeniu). Część bojarów zaproponowała, aby carem Rosji został 15-letni wówczas królewicz Władysław – syn polskiego króla. Zygmunt III (katolik) nie zgodził się, by jego syn przeszedł na prawosławie (tego żądali bojarzy), dlatego nie mógł też zostać władcą Rosji. W Rosji wybuchło powstanie przeciw polskiemu panowaniu. W 1612 r. polska załoga osadzona na Kremlu musiała skapitulować (poddać się) i wycofać się z Moskwy. W 1613 r. carem został członek bojarskiego rodu Romanowów – Michał Romanow, który stał się założycielem nowej rosyjskiej dynastii – Romanowów, panującej w Rosji do 1917 r. (do rewolucji). Zakończył się okres wielkiej smuty, a w Rosji na nowo umacniało się samodzierżawie. Wojna polsko-rosyjska trwała jeszcze długo (z przerwami). Zakończył ją pokój w Polanowie zawarty w 1634 r., na mocy którego Rzeczpospolita zatrzymała zdobyte wcześniej ziemie: smoleńską, czernihowską i siewierską, w zamian za co Władysław IV Waza (wówczas już król Polski, bo po śmierci Zygmunta III szlachta wybrała go na kolejnego władcę Rzeczypospolitej) zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego (nie rościł do niego praw). W tym okresie państwo polsko-litewskie stało się największym, po Rosji, państwem europejskim („złote czasy” za Władysława IV). Dodatkowa informacja Hetman Stanisław Żółkiewski to jeden z najwybitniejszych dowódców przełomu XVI/XVII w. Był pradziadkiem króla Jana III Sobieskiego. Zginął pod Cecorą w 1620 r., walcząc z Turkami. POWSTANIE KOZAKÓW NA UKRAINIE (powstanie wybuchło w 1648 r.) W wyniku unii w Lublinie z 1 569 r. większa część Ukrainy z Kijowem przeszła pod panowanie Polski. W tym momencie rozpoczął się okres kolonizacji tych ziem przez polską magnaterię, która w zakładanych przez siebie folwarkach potrzebowała wielu rąk do pracy. Osiedlała się tu zubożała szlachta, jednak zdecydowaną większość stanowili chłopi przybyli tu z rdzennie polskich ziem (dla zachęty na pewien czas byli zwalniani z opłat i pańszczyzny). Wkrótce zaczęli oni przejmować język oraz obyczaje prawosławnej ludności zamieszkującej Ukrainę. W II połowie XVI w. na Zaporożu (na terenach położonych za skalnymi progami Dniepru) wyłoniły się grupy ludzi nazywanych Kozakami – była to ludność wolna, głównie pochodzenia ukraińskiego, wyznająca prawosławie, posługująca się językiem ruskim, zamieszkująca tereny nad dolnym Dnieprem, zorganizowana na wzór wojskowy, odznaczająca się szczególną bitnością i świetną jazdą. Ich głównym grodem była Sicz (warowny obóz). Część Kozaków stanowili kozacy rejestrowi, którzy otrzymywali żołd (zapłatę) za obronę państwa polsko-litewskiego, zwłaszcza jego południowo-wschodnich granic przed najazdami Tatarów z Chanatu Krymskiego (lenników Turcji). Dawało to stały dochód i pewne poczucie stabilizacji. Przyczyny wybuchu kozackiego powstania na Ukrainie: - prawosławna ludność ukraińska niechętnie patrzyła na zwolenników Kościoła greckokatolickiego (unickiego), który powstał w wyniku unii brzeskiej za Zygmunta III Wazy i przejmował część prawosławnych świątyń str. 20 W 1621 r. armia turecka próbowała zdobyć twierdzę Chocim nad Dniestrem. Polacy ją obronili, pomimo iż podczas obrony zmarł hetman Jan Karol Chodkiewicz (było to utrzymywane w tajemnicy, bo załoga twierdzy szybko by się poddała). Wkrótce podpisano pokój, który nie zmieniał dotychczasowych granic obu państw. Przyczyny konfliktów polsko-tureckich w II połowie XVII wieku: - osłabienie Rzeczypospolitej w wyniku powstania kozackiego, „potopu szwedzkiego” i wojny z Rosją; - pusty skarb Rzeczypospolitej (nie było z czego opłacić dużej armii, która byłaby potrzebna do walki z Imperium Osmańskim); - wstąpienie na polski tron nieudolnego Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W 1672 r. Turcy wkroczyli na południowo-wschodnie tereny Polski i zdobyli twierdzę w Kamieńcu Podolskim. W tym samym roku Polska podpisała hańbiący dla niej traktat w Buczaczu, na mocy którego Polska oddała Turcji dużą część południowej Ukrainy na zachód od Dniepru oraz musiała corocznie płacić haracz (daninę) sułtanowi tureckiemu (władcy Imperium Osmańskiego), co uzależniało Polskę od Turcji. Wstrząśnięta takim obrotem sprawy polska szlachta uchwaliła podatki na kontynuowanie wojny. Dowództwo nad polską armią przekazano hetmanowi Janowi Sobieskiemu (jeszcze nie był królem), który był prawnukiem Stanisława Żółkiewskiego, również walczącego w przeszłości z Turkami. Już w 1673 r. odniósł wielkie zwycięstwo nad armią turecką pod Chocimiem. Nie odzyskał ziem, ponieważ znowu brakowało pieniędzy na prowadzenie walki. W 1674 r. szlachta, pełna podziwu dla sukcesów hetmana Jana Sobieskiego (nawet Turcy się go bali i nazywali „Lwem Lechistanu”), wybrała go na króla Rzeczpospolitej. W 1683 r. doszło do odsieczy wiedeńskiej. Władca Austrii (część Rzeszy Niemieckiej) wezwał na pomoc Jana III Sobieskiego, ponieważ armia turecka obległa Wiedeń (stolicę Austrii). Sobieski, dowodząc siłami polsko-niemiecko-austriackimi (ok. 70 tys.), pokonał siły tureckie (liczące ok. 100 tys.) dowodzone przez wielkiego wezyra, Kara Mustafę (za klęskę został uduszony na rozkaz sułtana). Zwycięstwo Polaków nad Turkami odniesione na terenie Austrii nie przyniosło Polsce wymiernych korzyści (wzmocniło to Habsburgów z Austrii). Skutek tego wydarzenia był niezwykle istotny – król Sobieski powstrzymał ekspansję turecką (muzułmanów) w Europie. Dopiero w 1699 r. (3 lata po śmierci Jana III Sobieskiego) Polska i Turcja podpisały pokój w Karłowicach, na mocy którego Polska odzyskała południową Ukrainę na zachód od Dniepru. Słynne słowa Jana III Sobieskiego: „Przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył”. Po odsieczy wiedeńskiej (1683 r.) Jan III Sobieski napisał te słowa do papieża (są to przekształcone słowa Juliusza Cezara, który powiedział „Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”). W wypowiedzi króla widoczna jest pokora chrześcijanina. Jan III Sobieski pisał w barokowym stylu wspaniałe listy miłosne do swej żony, królowej Marysieńki (była Francuzką, nazywała się Maria Kazimiera d’Arquien). Polacy stali się obrońcami katolicyzmu i w ogóle chrześcijaństwa przez naporem islamu, stąd powstało powiedzenie „Polska przedmurzem chrześcijaństwa” lub „Polak – katolik”. Skutki wojen XVII w. dla Rzeczypospollitej: - wzrost roli magnaterii; upadek demokracji szlacheckiej; - upadek znaczenia władzy centralnej (sejmu walnego), wzrost znaczenia sejmików ziemskich; - wpływ obcych dworów na politykę państwa polskiego (przekupywanie posłów przez dyplomatów obcych dworów, by głosowali na niekorzyść państwa polsko-litewskiego); - utrata cennych gospodarczo ziem (część Ukrainy utraciliśmy na rzecz Rosji), portu ryskiego w Inflantach (utraciliśmy na rzecz Szwecji); utrata kontroli nad Prusami Książęcymi; - śmierć wielu ludzi; str. 21 - wzrost podatków; - zubożenie społeczeństwa (ludzie byli coraz biedniejsi); - upadek szkolnictwa; - zniszczenie wielu kościołów w Polsce w wyniku „potopu szwedzkiego” (Szwedzi to protestanci) i wielkie zniszczenia gospodarcze, materialne (wiele dzieł sztuki wywieziono do Szwecji); - nietolerancja religijna; - większe rozwarstwienie stanu szlacheckiego – część szlachty bardzo się wzbogaciła na wojnach, inni stracili niemal wszystko; - upadek małych majątków (nie było dużego popytu na polskie zboże, na którym bogaciła się szlachta) i powstanie ogromnych majątków magnackich, zwanych latyfundiami; - umacnianie się systemu pańszczyźnianego (zwiększanie wymiaru pańszczyzny), pogarszanie się sytuacji chłopów, których traktowano jak niewolników (nie mieli wolności osobistej).