Wnętrza krakowskich kościołów w wiekach średnich , Publikacje z Storia Dell'arte

Pobierz Wnętrza krakowskich kościołów w wiekach średnich i więcej Publikacje w PDF z Storia Dell'arte tylko na Docsity! 7-A. /2011 CZASOPISMO TECHNICZNE NW LEGNIZNEAYOYKA ORANY ARE YEAR 108 TOMASZ WĘCŁAWOWICZ* WNĘTRZA KRAKOWSKICH KOŚCIOŁÓW W WIEKACH ŚREDNICH W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ MATERIALNYCH. STAN BADAŃ I NOWE POSTULATY BADAWCZE THE INTERIORS OF KRAKÓW CHURCHES IN THE MIDDLE AGES IN VIEW OF MATERIAL SOURCES RESEARCH STATE AND NEW RESEARCH DEMANDS Streszczenie Licząca ponad sto lat historia badań nad wnętrzami krakowskich kościołów w wiekach średnich określi- ła stan naszej wiedzy w tym przedmiocie, ale ostatnie dekady wiedzę tę znacznie poszerzyły, zwłaszcza w wyniku prowadzonych na szeroką skalę prac konserwatorskich. Autor zwraca uwagę na problem wyko- rzystania tej wiedzy do współczesnych aranżacji konserwatorskich. W istocie przez cały ten czas tylko hi- storycy systematycznie powiększali zasób opracowanych źródeł pisanych, natomiast źródła materialne po- zostawały na dalszym planie i zwykle nie budziły takiego zainteresowania badawczego jak źródła pisane, tym bardziej że badania architektoniczne i architektoniczno-wykopaliskowe, towarzyszące pracom konser- watorskim w kościołach Krakowa, prowadzą niejednokrotnie do odkryć równie zaskakujących co kłopo- tliwych. Stan zachowania wielu reliktów wyklucza bowiem ich ekspozycję bez daleko idącej, a więc nie- pewnej historycznie, rekonstrukcji. Słowa kluczowe: kościoły krakowskie, średniowieczne wnętrza, prace konserwatorskie Abstract The history behind the research of medieval interiors of Kraków churches is over hundred years old. It determi-ned all we know in the field but the last few decades have extensively widened this knowledge, mainły due to the large-scale restoration works. The author points out the issue of using the knowledge in modem restoration arrangements. Actually, only the historians throughout this time have gathered the written sources. Material sources were left in the background, and usually did not rouse any interest among the researchers, especially in comparison to written sources. The other thing is that in many cases architectural and archacological excavations led to discoveries which were both surprising and troublesome. The state of preservation of most relics makes them impossible to exhibit without a profound, thus historically dubious, reconstruction. Keywords: Kraków churches, medieval interiors, restorations works * Dr hab. Tomasz Węcławowicz, Wydział Nauk Humanistycznych, Krakowska Akademia im. A. Frycza Modrzewskiego. 358 1. Wstęp Średniowieczne kościoły Krakowa budziły ciekawość niemal „od zawsze”, począwszy od zainteresowań starożytniczych, później historycznych i historyczno artystycznych. Ich ar- chitektura i wyposażenie stały się tematem opracowań pierwszych badaczy dziejów sztu- ki w Polsce — Władysława Łuszczkiewicza, Mariana Sokołowskiego, Stanisława Tomko- wicza i innych. Równolegle, na przełomie XIX i XX w., publikowano liczne opracowania średniowiecznych źródeł pisanych, wśród których ważną część stanowiły wzmianki o mu- ratorach, malarzach, złotnikach. Wtedy też postępująca wiedza o historycznych realiach wnętrz gotyckich znalazła wyraz w regotyzacjach kościołów dominikanów, franciszkanów i przede wszystkim Mariackiego, gdzie rekonstrukcje gotyckiej artykulacji ścian głównej nawy i prezbiterium poprzedziła dyskusja najwybitniejszych ówczesnych krakowskich me- diewistów i konserwatorów zabytków. Owe trzy realizacje są doskonałym, dydaktycznym wręcz przykładem tendencji purystycznych, neoromantycznych oraz historyzujących i wię- cej mówią o epoce, w której powstały niż o wiekach średnich. Po przeszło stu latach można postawić pytanie, czy stan naszej wiedzy o wnętrzach średniowiecznych kościołów Krakowa poszerzył się i jak może być wykorzystany do współczesnych aranżacji konserwatorskich. W istocie przez cały ten czas tylko historycy systematycznie powiększali zasób opracowanych źródeł pisanych. Natomiast źródła ma- terialne pozostawały na dalszym planie i zwykle nie budziły takiego zainteresowania ba- dawczego jak źródła pisane. Pozyskiwano je zwykle w trakcie badan archeologicznych, architektonicznych lub w przy konserwatorskich opracowaniach stratygrafii zapraw i malatur na ścianach i sklepieniach. Prace archeologiczne i architektoniczno-wykopaliskowe pokazały zasięg średniowiecznych fundamentów. Ich omówienie wypada zacząć od przypomnienia prekursorskich dokonań Marii Muszyńskiej-Krasnowolskiej, która w latach 30. XX w. odsłoniła fundamenty piątego, niezrealizowanego przęsła kościoła św. Katarzyny”. Następnie, blisko pół wieku temu, inter- dyscyplinarny zespół architektów i archeologów pod kierunkiem Wiktora Zina zweryfiko- wał mury i fundamenty kilku kościołów Krakowa, tradycyjnie uważanych za romańskie, ale tylko w oparciu o pośrednie źródła pisane. W rezultacie zakrojonych na szeroką skalę prac Kraków pokrył się ponownie biała szatą romańskich kościołów? Niedawno odsłonięte ro- mańskie mury w kościołach św. Mikołaja i św. Floriana zmieniły nasze wyobrażenia o ich wielkości i datowaniu”. Prace badawcze pod posadzkami i w kryptach prowadzone są w isto- cie sporadycznie, ale zawsze stwarzają okazję do nowych spostrzeżeń, zmieniających stan wiedzy o średniowiecznych fazach wielu, zdawałoby się dobrze już rozpoznanych kościołów. Znając zasięg murów, czyli układ przestrzenny świątyń, niestety niewiele wiemy o de- talach wnętrz. W kościele św. Wojciecha archeolodzy odkryli i opisali prawdopodobne re- likty ołtarza bocznego, domniemany fundament przegrody chorówej (cancelli)*, ale później Muszyńska-Krasnowolska 1935/1936. Zin, Grabski 1966; Węcławowicz 2003. Rojkowska, Niewalda 2005; Niewalda 2007; Bober 2008, passim. W Muzeum Archeologicznym w Krakowie znajdują się relikty dekoracji maswerkowej znalezio- nej w trakcie prac w kościele św. Wojciecha. Nie są to maswerki okienne, gdyż brak im przylgi na przeszklenie, a zatem mogą pochodzić z kolejnej, gotyckiej już wersji tej przegrody. 361 przestrzeń gotyckich wnętrz, przede wszystkim likwidując lektoria, a także sakramentaria i Groby Wielkanocne. O lektoriach w kościołach Krakowa nie zachowały się żadne infor- macje pisane. Nie zachowały się też opisy pasyjnego teatru liturgicznego, którego ważnym elementem był Grób Wielkanocny. II. 2. Schemat kompozycji malowideł odsłoniętych w południowej absydioli kościoła św. Andrzeja. Według T. Rodzińska, A. Włodarek 2005 III. 2. Scheme of the composition of the paintings discovered in the southem absidiole of St. Andrew's Church. According to T. Rodzińska, A. Włodarek 2005 362 2. Sakramentaria O monumentalnym sakramentarium w kościele Bożego Ciała, stojącym przy północnej ścianie prezbiterium, opowiedział po łacinie i po polsku Stefan Ranothowicz, kronikarz klasztoru Kanoników Regularnych, gdyż za jego czasów, czyli w drugiej ćwierci XVII w., zostało one rozebrane”. Na podstawie kilku wzmianek źródłowych wiadomo, iż sakramen- tarium w wawelskiej katedrze usytuowane było podobnie, czyli po północnej stronie ołta- rza głównego”. O innych źródła pisane milczą, a jedynie materialne pozostałości pozwalają na lepsze rozpoznanie tego zagadnienia. II. 3. Relikty sakramentarium w ścianie wschodniej prezbiterium kościoła św. Krzyża. Rys. T. Węcławowicz 1995 IL 3. Relicts of the sacramenfarium in the eastem wall of the chancel of'the Church of Hoły Cross. Drawn by T. Węcławowicz 1995 © Casimiriae civitatis... descriptae a Stephano Ranothovicz (kps w Bibliotece Jagiellońskiej). 1s Dwie, odmienne nieco rekonstrukcje przedstawili Wojciechowski 1900, s. 42i Gadomski 2001, s. 38n. 363 Znajdujące się we wschodniej ścianie prezbiterium kościoła Franciszkanów dwa profi- lowane i polichromowane ciosy o kształcie zbliżonym do „węgarów portalu” 9 można inter- pretować jako pozostałości sakramentarium. Być może należy je wiązać z przebudową za- mknięcia wschodniego i uzupełniającą konsekracją kościoła pw. Bożego Ciała w 1436 roku. Wymaga to jednak potwierdzenia sondażami architektonicznymi, które jednak nie są moż- liwe beż naruszenia polichromii ścian wykonanej przez Stanisława Wyspiańskiego. W kościele św. Krzyża w 1995 roku odsłonięto przy ołtarzu głównym, lecz po stro- nie południowej, kamienne relikty przyściennego sakramentarium. Cokół, filar i aedicula z wysokim zwieńczeniem zostały skute niemal do lica i w dużej części przesłonięte nową wyprawą tynkową. Obrys był jednak czytelny i umożliwiał szczegółową rekonstrukcję. Do- brze zachowała się wnęka na przechowywanie puszki z Hostią. Lepiej zachowane fragmen- ty profilowań gzymsów i filarka wskazywały na stylistykę drugiej połowy XV w. Sakra- mentarium to zostało najpewniej zniszczone w trakcie pożaru kościoła w 1528 roku (il. 3)". Pomijając niejasne w interpretacji profilowane ciosy w prezbiterium franciszkańskim, odkrycie w kościele św. Krzyża jest jedynym materialnym śladem istnienia gotyckich sa- kramentariów w Krakowie. 3. Lektoria Na powszechne istnienie lektoriów pośrednio wskazywały wieżowe klatki schodowe usytu- owane przy ścianach zewnętrznych, zwykle po północnej stronie, w pobliżu arkad tęczowych rozdzielających prezbiterium i nawy”. Pierwsze materialne ślady odkrył pół wieku temu Józef Jamroz. Pod posadzką kościoła Dominikanów odsłonił romańskie, jak uważał, bazy kolumie- nek. Zaproponował rekonstrukcję ganku lektorium, wspartego na półkolistych arkadach ko- lumnowych, i łączył go z fazą budowy realizowaną sukcesywnie od drugiej ćwierci XIII w.*. W listopadzie 1995 roku, w trakcie prac wykopaliskowych w kościele św. Krzyża, Ma- rian Myszka odsłonił szeroki kamienny mur usytuowany w prezbiterium równolegle do ściany tęczowej. Początkowo dopatrywano się w nim pozostałości pierwszego kościoła z początku XIII w., jednakże bardziej prawdopodobne wydaje się, iż jest to fundament lek- torium, wyjątkowo tutaj cofniętego w głąb prezbiterium o jedno przęsło”. Dostęp na po- ziom górny prowadził ze skarbca umieszczonego nad zakrystią. Kilka lat temu, podczas wymiany posadzki w kościele św. Katarzyny, odnaleziono we wschodnim prześle nawy, w połowie jego długości, pozostałości kilku cokolików gotyc- * Dunin-Fischingerowa, Małkowska-Holcerowa 1971, s. 109. *0 Prace badawcze prowadził Marek Cempla z zespołem. Por. Węcławowicz 1995, Aneks. * Do dziś wieżyczki schodowe zachowały się w kościele Bożego Ciała, św. Katarzyny, OO. Domi- nikanów i reliktowo w kościele oo. Franciszkanów. W Kościele Mariackim wejście na lektorium znajdowało się najpewniej w bibliotece, usytuowanej nad zakrystią. = Jamroz 1970. » Węcławowicz 1999, s. 61. Sam odkrywca od początku sugerował, iż jest to mur gotycki, wtórnie wbudowany we wnętrzu prezbiterium. Por. M. Myszka, Dokumentacja badawcza wykopu we wnę- trzu prezbiterium wykonana w związku z pracami w kościele św. Krzyża prowadzonymi przezfirmę konserwatorską Eugeniusza Grochala „Renowacja” w roku 1995, Kraków 1995 (mpsw archiwum WUOZ w Krakowie). 366 nie południowej. Kolejna warstwa jest założona na cienkiej warstwie zaprawy. Szeroki pas ornamentacyjny obramia arkadę powyżej profilowania jasnozielonymi, esowatymi splota- mi wici roślinnej na ciemno cynobrowym tle. Natomiast tło niszy grobowej jest ciemno nie- bieskie, monochromatyczne, a na nim czytelne są szare obrysy figur, które były wstawiane do niszy w czasie ceremonii Paschalnego Triduum. Zgodnie z ikonografią pasyjną tłem dla postaci uczestniczących w Złożeniu do Grobu jest nocne niebo. Być może niektóre z późno- gotyckich rzeźb eksponowanych obecnie w tzw. Ogrojcu, przy ścianie północnej wieży, po- chodzą z tej właśnie grupy figuralnej. Badania architektoniczne i architektoniczno-wykopaliskowe, towarzyszące pracom kon- serwatorskim w kościołach Krakowa, prowadzą niejednokrotnie do odkryć równie zaskaku- jących co kłopotliwych. Opisane powyżej elementy średniowiecznego wyposażenia wnętrz krakowskich kościołów w większości nie zostały uwzględnione w aranżacjach konserwator- skich. Stan zachowania wielu reliktów wyklucza bowiem ich ekspozycję, bez daleko idącej, a więc niepewnej historycznie rekonstrukcji. Czasami ekspozycja jest zupełnie niemożliwa. Grób Wielkanocny w kościele Bożego Ciała, odkryty po blisko czterech stuleciach poza stal- lami, musiał zostać ponownie nimi zasłonięty (il. 4). Wszelkie inne rozwiązania zniszczyły- by jedność artystyczną nowożytnego już wyposażenia. Niedawne, przypadkowe odsłonięcie pod posadzką Kościoła Mariackiego późnogotyckiej, płaskorzeźbionej płyty grobowej bisku- pa płockiego spowodowało odmienny, lecz może bardziej istotny problem. Obniżenie części posadzki w wąskim przejściu znawy do prezbiterium utrudnia użytkowanie liturgiczne i ruch turystyczny, a ponadto, płyta ta jest wykonana z mało odpornego na ścieranie piaskowca. Jednakże w ostatnich latach konserwacja wnętrz sakralnych jest coraz częściej planowana całościowo. Wnikliwa analiza źródeł pisanych i ikonograficznych może czasem niejako ukierun- II. 4. Nisza Grobu Wielkanocnego w ścianie północnej prezbiterium kościoła Bożego Ciała. Fot. T. Węcławowicz 2003 III 4. The Easter Tomb niche in the northern wall of the chancel of the Corpus Christi Church. Photo by T. Węcławowicz 2003 367 kować prace badawcze ku spodziewanym reliktom. Takimi mogą być np. płyty grobowe pierw- szych przeorów klasztoru Kanoników Regularnych, pochowanych najpewniej przed głównym ołtarzem kościoła Bożego Ciała. Pod obecną posadzką prezbiterium kościoła św. Katarzyny mo- gły zachować się płyty pierwszych przeorów klasztoru Augustianów. W obu przypadkach aran- żacja konserwatorska nie sprawiałaby takich problemów funkcjonalnych jak opisane odkrycie w Kościele Mariackim i, co ważniejsze, nie ingerowałaby w przestrzeń wnętrza. Zbarokizowa- ne wnętrze, wzbogacone o „gotycki” preparat konserwatorski, traci bowiem walor artystycz- ny na rzecz tekstualnego i staje się poniekąd opowiadaniem o dziejach kościoła — niekoniecznie prawdziwym, gdyż w wyniku kolejnych odkryć stan naszej wiedzy nieustannie się zmienia*. Literatura [1] Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpre- tacje, Rzeszów 2008. [2] Dunin-Fischingerowa B., Małkowska-Holcerowa T., Kościół p.w. św. Fran- ciszka i klasztor oo. Franciszkanów, [w:] Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. TV, Mia- sto Kraków, cz. II, Kościoły i klasztory Śródmieścia, Warszawa 1971, s. 108-125. [3] Dziechciaruk-Jędrak B., Figury rycerzy w zbiorach Muzeum Narodowego w Kra- kowie jako pozostałość późnogotyckiego Grobu Wielkanocnego, „Folia Historiae Ar- tium”, XXI, 1985, s. 65-87. [4] Goras M., Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Kraków 2003. [5] Jamroz J., Średniowieczna architektura dominikańska w Krakowie, „Rocznik Kra- kowski”, T. XLI, 1970, s. 5-28. [6] Kłosowski S., Stopka T., Tylutki J., Kościół św. Andrzeja w Krakowie. Konser- wacja absydy południowej i malowideł romańskich. Program prac, Kraków 1995 (mps w archiwum Krakowskiej Pracowni Konserwacji Rzeźby). [7] Łatak K., Kanonicy Regulami Laterańscy na Kazimierzu do końca wieku XVI, Ełk 1999. [8] Miłobędzki A., Późnogotyckie typy sakralne w architekturze ziem polskich, [w:] Późny gotyk. Materiały z Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1965, s. 83-112. [9] Muszyńska-Krasnowolska M., Kościół św. Katarzyny w Krakowie w wych badań, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, TV, 1935/36, s. 171-192. [10] Niewalda W., Uwagi o romańskich murach kościoła św. Floriana. Sprawozdanie z badań architektonicznych, [w:] Studia z dziejów kościoła św. Floriana w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2007, s. 165-171. [11] Quirini-Popławski R., Rzeźba przedromańska i romańska w Polsce wobec sztuki włoskiej, Kraków 2006. [12] Radwański K., Kraków przedlokacyjny. Rozwój przestrzenny, Kraków 1975. [13] Ranothowicz S., Casimiriae civitatis urbi cracoviensis descripto... a Stephano Ra- nothowicz..., tkps w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 3742, rkps XVII. ietle no- * W kościele św. Krzyża udaną aranżację reliktów gotyckiego sakramentarium przy barokowym ołtarzu głównym zaprojektował Marek Cempela. Realizację prowadziła firma konserwatorska Eugeniusza Grochala „Renowacja”. Por. Węcławowicz 1995, Aneks; Węcławowicz 1999, s. 81-82. [14] Rodzińska-Chorąży T., Węcławowicz T., Kolegiata p.w. św. Pawła na grodzie kaliskim, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny. Analiza reliktów, rekonstrukcje, relacje porównawcze, red. T. Baranowski, Kalisz 1998, s. 65-83. [15] Rodzińska-Chorąży T., Włodarek A., Romańskie malowidła ścienne w południo- wej apsydioli koscioła św. Andrzeja w Krakowie, [w:] Lapides viventes. Zaginiony Kraków wieków średnich. Księga dedykowana Klementynie Żurowskiej, Kraków 2005, s. 127-148. [16] Rojkowska H., Niewalda W., Kościół św. Mikołaja w Krakowie w świetle ostat- nich badań 1995-1997, [w:] Lapides viventes. Zaginiony Kraków wieków średnich. Księga dedykowana Klementynie Żurowskiej, Kraków 2005, s. 159-169. [17] Stawowiak M., Późnoromańskie malowidła w apsydzie kościoła ŚŚ. Jan Chrzciciela i Katarzyny w Świerzawie, „Folia Historiae Artium”, XXII, 1986, s. 7-28. [18] Sudacka A.,Niewalda W., Kości Marka w średniowieczu. Badania historycz- ne i architektoniczne, [w:] Studia z dziejów kościoła św. Marka w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2001, s. 159-169. [19] Szyper B., Zew leżący na ugiętych łapach, [w:] Kraków w chrześcijańskiej Europie X-NIII w, Katalog wystawy w Muzeum Historycznym miasta Krakowa, red. E. Firlet, E. Zaitz, Kraków 2006, s. 332-333. [20] Walicki M. (red.), Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, Warszawa 1971. [21] Węcławowicz T., Architektura kościoła św. Krzyża w Krakowie. Historia ba- dań i nowe pytania badawcze, [w:] Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 1995, s. 35-46. [22] Węcławowicz T., Nawa kościoła św. Krzyża: Rekonstrukcja pierwotnych sklepień, odkrycie reliktów Grobu Wielkanocnego, kaplica bracka w wieży, [w:] Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie cz. II, red. Z. Kliś, Kraków 1997, s. 197-205. [23] Węcławowicz T., Architektura kościoła św. Krzyża w wiekach średnich. Rezultaty prac badawczych z lat 1995-1997, [w:] Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krako- wie cz. III, red. Z. Kliś, Kraków 1999, s. 55-82. [24] Węcławowicz T., O tym jak Kraków pokrył się białą szatą romańskich kościołów, [w:] Architektura Krakowa. Dzieje, badania, odnowa, I, red. A. Kadłuczka, „Czasopi- smo Techniczne” 9A-2003, Kraków 2003, s. 298-304. [25] Włodarek A. , Gotycki kościół opactwa Benedyktynów w Tyńcu, „Sprawozdania z po- siedzeń o/PAN w Krakowie”, 35/1, 1991, s. 91-93. [26] Włodarek A., Tyniec. Opactwo Benedyktynów p.w. ŚŚ. Piotra i Pawła, [w:] Archi- tektura gotycka w Polsce, II, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995, s. 246. [27] Włodarek A., Węcławowicz T., Krakowski kościół oo. Franciszkanów w wieku XIII, „Sprawozdania z posiedzeń o/PAN w Krakowie”, 33/2, 1989, s. 329-331. [28] Włodarek A., Węcławowicz T., Architektura krakowskiego kościoła franciszka- nów w wieku XIII. Problemy i hipotezy badawcze. Proponowane rekonstrukcje, [w:] Stu- dia z dziejów kościoła Franciszkanów w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2006, s. 45-80. [29] Zalewski W., Prace konserwatorskie przy odsłonięciu i ekspozycji rezerwatu romań- skiego we wnętrzu kościoła św. Andrzeja w Krakowie 2001-2003, [w:] Lapides viven- tes. Zaginiony Kraków wieków średnich. Księga dedykowana Klementynie Żurowskiej, Kraków 2005, s. 121-126. [30] Zin W., Grabski W., Wczesnośredniowieczne budowle Krakowa w świetle ostatnich badań, „Rocznik Krakowski”, T. XXXVIII, 1966, s. 33-73.