Wojna z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja, Publikacje z Historia

Pobierz Wojna z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja i więcej Publikacje w PDF z Historia tylko na Docsity!

Wojna z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja

Wprowadzenie Przeczytaj Linia chronologiczna Film + Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. I, oprac. S. Ochman, K. Matwijowski, Wrocław 1980, s. 215–216. Źródło: Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenart, Warszawa 1999, s. 407–409. Źródło: Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. I, oprac. S. Ochman, K. Matwijowski, Wrocław 1980, s. 204–205. Źródło: T. Nowak, J. Wimmer, Dzieje oręża polskiego do roku 1793, t. 1, Warszawa 1968, s.

Cytat za: fragment aktu konfederacji targowickiej, cyt. za: Anna Grześkowiak-Krwawicz, Zdrada 3 maja? Malkontenci wobec Ustawy Rządowej, w: Bo insza jest rzecz zdradzić, insza dać się złudzić. Problem zdrady w Polsce przełomu XVIII i XIX w., Warszawa 1995, s. 60.

Twoje cele

Opiszesz, jakie były cele konfederacji targowickiej. Wymienisz najważniejsze powody przegranej Rzeczpospolitej w wojnie z Rosją w 1792 roku. Scharakteryzujesz postawę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po przyjęciu Konstytucji 3 maja. Ocenisz, jak sytuacja międzynarodowa wpłynęła na szanse Polski w wojnie z Rosją w 1792 roku.

Przeczytaj

Od Konstytucji do Targowicy

Jednym z ważniejszych powodów uchwalenia Konstytucji 3 Maja była – prezentowana przez większość szlachty – chęć zlikwidowania tzw. liberum veto oraz wolnej elekcji, które uniemożliwiały skuteczne rządy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Ustawa Rządowa likwidowała faktycznie istniejący rosyjski protektorat, tym samym ograniczała wpływy polityczne prorosyjskiej i często finansowanej z Petersburga magnaterii.

Konstytucja 3 Maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po amerykańskiej, przyjętej w 1787 r.) spisaną ustawą zasadniczą. Zmieniała ustrój państwa na monarchię dziedziczną, wprowadziła częściowe zrównanie praw mieszczan i szlachty oraz państwową ochronę chłopów pańszczyźnianych. Odebrała prawo głosu i decydowania w sprawach państwowych szlachcicom pozbawionym ziemi (tzw. szlachcie „gołocie”).

Z tego powodu Konstytucja budziła w konserwatywnych kręgach szlacheckich niezadowolenie; np. niektórzy zwolennicy republikanizmu uważali, że daje zbyt silną władzę monarsze. Jednak prawdziwe zagrożenie dla nowo ustanowionego porządku stanowiła Rosja, zdecydowanie przeciwna reformom i gotowa do ich obalenia przy pomocy tradycjonalistów.

Konstytucja 3 maja, właśc. Ustawa Rządowa z dnia 3 maja, egzemplarz wydrukowany w Warszawie w 1791 rok. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pod pretekstem obrony zagrożonych praw szlacheckich i przy wsparciu carycy Katarzyny II, polscy magnaci zawiązali konfederację targowicką. W rzeczywistości ten antykonstytucyjny spisek został zawarty 27 kwietnia 1792 r. w Petersburgu, a jego przesłanie spisał rosyjski generał Wasilij Popow. Polscy magnaci – z powodów zwanych współcześnie „wizerunkowymi” – utrzymywali jednak, że konfederacja została podpisana 14 maja w miejscowości Targowica nad rzeką Siniuchą w południowo‐wschodniej części Rzeczypospolitej.

Stanisław Szczęsny Potocki był politykiem prorosyjskim i inicjatorem konfederacji targowickiej w 1792 r. Po II rozbiorze wyjechał do Rosji i zadeklarował lojalność wobec tego państwa. Zmarł w 1805 r., a jego pogrzeb zakłóciło ograbienie złożonych w kaplicy w Tulczynie zwłok z rosyjskiego munduru, orderów i klejnotów oraz porzucenie nagiego trupa zdrajcy pod ścianą. Obraz pędzla Jana Chrzciciela Lampiego (starszego). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nigdy jeszcze sztuka zwodzenia w tym u nas nie była widoczna

stopniu, w którym się okazała w ostatnich czasach. [...] Co szlachetny

naród polski doświadczył, sztuką i zwodzeniem wolność mu wydarto.

Częściowo tylko, gdzie się udać mogło podkopywano gmach

Rzeczypospolitej, gotowano rzeczy, aby go raptem wywrócić.

Cytat za: fragment aktu konfederacji targowickiej, cyt. za: Anna Grześkowiak-Krwawicz, Zdrada 3 maja? Malkontenci wobec Ustawy Rządowej, w: Bo insza jest rzecz zdradzić, insza dać się złudzić. Problem zdrady w Polsce przełomu XVIII i XIX w., Warszawa 1995, s. 60.

Miejscowość Targowica należała zresztą do jednego z magnatów - inicjatorów antykonstytucyjnego spisku: Stanisława Szczęsnego Potockiego. Poza nim zaangażowani byli: Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski oraz Józef i Szymon Kossakowscy. Zgodnie z ułożonym wcześniej planem konfederaci zwrócili się o pomoc do Katarzyny II i już po kilku dniach granicę przekroczyła stutysięczna armia rosyjska – „by wesprzeć prawdziwych patriotów”.

Virtu Militari (łac. – dzielności wojskowej) to najstarszy order wojskowy z nadawanych na świecie. Ustanowił go Stanisław August w czerwcu 1792 r., po bitwie pod Zieleńcami, w której wojska polskie zmusiły do odwrotu jeden z rosyjskich korpusów. Wyróżniającym się oficerom król przyznał wówczas złote odznaki, a podoficerom i żołnierzom – srebrne (awers na zdjęciu). Gdy konfederacja targowicka zakazała noszenia odznaczenia, Poniatowski na sejmie grodzieńskim ustanowił Order Krzyża Wojskowego, który z kolei kilka miesięcy później zlikwidowali Rosjanie. Virtu Militari przywrócono w Księstwie Warszawskim w 1807 r., a od 1815 r. nadawał je żołnierzom armii Królestwa Polskiego cesarz Aleksander I. Kompetencje te przejął Rząd Narodowy w czasie powstania listopadowego, po którego upadku namiestnik Iwan Paskiewicz zakazał noszenia orderu. Celowo też wstążkom rosyjskich odznaczeń za udział w tłumieniu insurekcji nadano barwy czarną i niebieską – podobne do Virtu Militari. Order polski przywrócono w 1919 r. Po II wojnie światowej nadawał je rząd emigracyjny w Londynie, a jednocześnie – na zmienionych zasadach – władze PRL. Na początku lat 90. XX w. Virtu Militari odzyskało swój presż jako najwyższy order wojenny nadawany przez Rzeczpospolitą. Czyje inicjały widoczne są na orderze? Źródło: dostępny w internecie: hp://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/4869610/4890772, tylko do użytku edukacyjnego.

Od entuzjazmu do wojny

Podczas obrad Sejmu Wielkiego (1788‐92) zostało uchwalonych wiele ustaw, reformujących Rzeczpospolitą, w tym powołanie 100‐tysięcznej armii. Jeszcze w 1789 r. Prusy dostarczyły 15 tysięcy karabinów dla polskiej piechoty i nieokreśloną liczbę karabinków dla kawalerii, a ponadto 11 136 karabinów, 2261 par pistoletów i 3927 szabel dla oddziałów litewskich. Od

Warszawa pod koniec XVIII w., widoczne Krakowskie Przedmieście z Placem Zamkowym, Kolumną Zygmunta i kościołem św. Anny w tle. Obraz z 1774 roku autorstwa Bernarda Belloa zwanego Canaleem, nadwornego malarza Augusta Poniatowskiego. Zwróć uwagę na nieutwardzone drogi w centrum stolicy. O czym one świadczą? Źródło: Zamek Królewski w Warszawie-Muzeum, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jak się okazało, rozbudowa armii szła opieszale, w maju 1792 r. pod bronią było około 70 tys. rekrutów. Liczono na pruskiego sojusznika, który jednak wcale nie miał zamiaru przybyć z pomocą. Do Polski ściągnęli walczący wcześniej za granicą znani dowódcy: Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko czy Jan Henryk Dąbrowski (ten pierwszy został mianowany wodzem).

Kazimierz Wojniakowski, Uchwalenie Konstytucji 3 Maja przez Sejm Czteroletni. Opisz uczucia, jakie towarzyszą posłom i publiczności. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sytuacja międzynarodowa szybko zmieniała się na niekorzyść Rzeczpospolitej. Uwikłana w wojny ze Szwecją i Turcją Rosja zawarła traktaty pokojowe. Zmarł przychylny polskim reformom cesarz austriacki Leopold II, a jego następca – Franciszek II, przystąpił do wojny z Francją, angażując tym samym swoją armię na zachodzie. Doszła do tego zdrada, której dopuściły się Prusy. Rzeczpospolita pozostawała osamotniona, a caryca Katarzyna II skorzystała z „zaproszenia” targowiczan.

Dnia 18 maja 1792 r. ambasador rosyjski Jakow Bułhakow wręczył władzom polskim notę dyplomatyczną, informującą o interwencji, określonej eufemistycznie jako „przyjacielska, sąsiedzka pomoc”. Była ona podyktowaną rzekomą koniecznością obrony wolności i przywracania legalnej władzy w Polsce. Co ciekawe: nie była to deklaracja wypowiedzenia wojny, gdyż wówczas Rosjanie musieliby potwierdzić niepodległość Rzeczypospolitej.

Nierówna walka, kontrolowany odwrót

W dniu przekazania noty 97‐tysięczna, zaprawiona w bojach z Turkami armia rosyjska przekroczyła polskie granice. Siły obrońców Rzeczpospolitej były skromniejsze: liczyły ok. 60 tys. żołnierzy, z czego niemal połowę stanowili rezerwiści.

Jako pierwszy załamał się front litewski – jak się wkrótce okazało, na skutek zdrady dowodzącego tam księcia Ludwika Wirtemberskiego. Ten zależny od spokrewnionych z nim obcych dworów pruski arystokrata celowo zaniedbywał przygotowania do walki, udając chorobę – ciężką febrę. Gdy w ręce polskie dostały się jego listy, w których pisał o symulowaniu niedyspozycji, książę nagle ozdrowiał. Jednak czekała nań już jedynie dymisja.

Kolejny dowódca: Józef Judycki, okazał się nieudolny i przegrał bitwę pod Mirem. Skuteczniejszy opór najeźdźcom udało się stawić dopiero w Brześciu Litewskim.

Wojna polsko-rosyjska w 1792 r., ruchy wojsk i miejsce największych bitew. Jak myślisz, dlaczego Rosjanie zaatakowali z południa i z zachodu. Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Odwrót Polaków został opóźniony, lecz był kontynuowany; nie udało się utrzymać kolejnych miejsc oporu: twierdzy w Ostrogu, Dubna i Kozienic. W dniu 18 lipca 1792 r. wojska rosyjskie przekroczyły Bug i starły się z Polakami pod Dubienką. Bitwa pozostała nierozstrzygnięta, choć Rosjanie stracili 4 tys. żołnierzy, a Polacy tylko 900. Dalsza obrona wciąż więc była możliwa, ponieważ armia zachowywała zdolności bojowe. O klęsce zdecydowały decyzje polityczne.

Zdrada króla

Dnia 24 lipca 1792 r. Poniatowski nakazał swoim wojskom złożyć broń. Jak się okazało, Stanisław August już od miesiąca prowadził negocjacje w sprawie przerwania działań zbrojnych. Pośredniczył w nich rosyjski ambasador, który wciąż pozostawał w Warszawie – Jakow Bułhakow. Polski król naiwnie liczył na zachowanie przez Rosję integralności terytorialnej Rzeczpospolitej. Proponował imperatorowej - carycy Katarzynie II „załatwienie” polskiego tronu dla jej wnuka Konstantego (ten pozostanie w przyszłości nieoficjalnym namiestnikiem rosyjskim w Królestwie Polskim i jego wojskowym gubernatorem).

Akt przystąpienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej z 23 lipca 1792 roku. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Większość polskich dowódców sprzeciwiła się decyzji monarchy, a książę Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko podali się do dymisji. Z kraju wyjechali, nie zamierzając współpracować z rosyjskimi okupantami, m.in. marszałek sejmu Stanisław Małachowski oraz marszałek wielki litewski Ignacy Potocki.

Decyzja króla była szokiem dla wojska, a zarazem położyła kres harmonijnej współpracy w sejmie, której przyświecało hasło: „król z narodem, naród z królem”. Hugo Kołłątaj przedstawił później monarchę jako inicjatora kapitulacji, choć wcześniej sam namawiał go, by „ratować, co się da ratować”. Opinia publiczna uznała jednak decyzję Poniatowskiego za akt zdrady narodowej. Stanisławowi Augustowi zaczęto odmawiać nawet zasług, które położył w dziele reform.

Konsekwencją porażki w wojnie polsko‐rosyjskiej 1792 r. był II rozbiór Rzeczpospolitej. Dokonały go w styczniu 1793 r. dwa kraje: niedawny militarny wróg: Rosja, i niedawny sojusznik: Prusy. W opinii wielu historyków to właśnie zdrada Prus przesądziła o przegranej w wojnie polsko‐rosyjskiej.

Hugo Kołłątaj – polski polityk, mąż stanu, publicysta oświeceniowy, pisarz polityczny, duchowny katolicki, satyryk, poeta, geograf, historyk; w latach 1782– 1786 rektor Szkoły Głównej Koronnej. Jeden ze współtwórców Konstytucji 3 maja. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Linia chronologiczna

Polecenie 1

Zapoznaj się z linią chronologiczną a następnie wykonaj polecenia.

Polecenie 2

Oceń postawę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w czasie wojny polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji.

Polecenie 3

Przedstaw formalno-prawne argumenty, którymi posługiwali się targowiczanie, kwesonując legalność Konstytucji 3 maja i korzystając z pomocy zbrojnej carycy Katarzyny II.

Film + Sprawdź się

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmami i wykonaj kolejne polecenia.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1FJPoqiS

Film opowiadający o wojnie z Rosją w obronie Konstytucji, część pierwsza.

Polecenie 2

Opisz postawę Rosji, Austrii oraz Prus wobec Konstytucji 3 maja. Odwołaj się do wydarzeń we Francji, wojny rosyjsko-tureckiej oraz zobowiązań polsko-pruskich.

Polecenie 5

Wyjaśnij co posłużyło Rosji jako pretekst do interwencji w Rzeczypospolitej.

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z fragmentami i wykonaj polecenie.

Fragment A:

Fragment B:

Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów

źródłowych, cz. I

(…) Widząc, iż już dla nas nie masz Rzeczypospolitej, iż Seym dzisieyszy

na Niedziel tylko sześć zwołany, przywłaszczywszy sobie władzę

Prawodawczą nazawsze, a iuż przez lat półczwarte ciągle ią ze wzgardą

Praw uzurpując, połamał Prawa Kardynalne, zniósł wszystkie wolności

Szlacheckie, a w dniu (…) w Rewolucyą i Spisek przemieniwszy się,

nową Formę Rządu za pomocą Mieszczan, Ułanów, Żołnierzy

narzuconą, Sukcesyią Tronu postanowił, Królowi od przysięgi na Pacta

Conventa wykonaney uwolnić się dozwolił, władzę Królowi rozszerzy,

od równości i wolności odepchnął (…).

A że Rzplta podbita i w rękach swych Ciemiężycielów (…) własnymi

z niewoli dźwigać się nie możemy siłami, nic iey innego nie zostaje,

tylko uciec się tak wspaniałości tey Wielkiej Monarchii, iako na

Traktatach, które ią z Rzecząpospolitą wiążą.

Źródło: Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. I, oprac. S. Ochman, K. Matwijowski, Wrocław 1980, s. 215–216.

“

Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów

źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii, studentów i uczniów

“