Wokół obrazu "Koło śmierci" w kościele św. Katarzyny w ..., Publikacje z Sztuka

Pobierz Wokół obrazu "Koło śmierci" w kościele św. Katarzyny w ... i więcej Publikacje w PDF z Sztuka tylko na Docsity! 238 Można powiedzieć, że w tym promieniowaniu Kościoła polskiego na inne narody klasztor Sióstr Wizytek w Krakowie odegrał również swoją skromną rolę. Kraków KS. STANISŁAW JARZYNA SCJ Ks. Jan Kuś WOKÓŁ OBRAZU „KOŁO ŚMIERCI” W KOŚCIELE ŚW. KATARZYNY W KRAKOWIE W szkicu niniejszym autor chciałby przekazać kilka bliższych in­ formacji o mało znanym obrazie pt. „Koło śmierci”, znajdującym się w kościele Św. Katarzyny w Krakowie. Zaznaczyć należy, że malowidła przedstawiające znikomość życia ludzkiego były tematem od dawna rozpowszechnionym w sztuce ko­ ścielnej i pojawiły się u. nas około w. XVII. Czy są one oparte o wzo­ ry obce, czy powstały niezależnie od zagranicy — trudno dzisiaj z całą pewnością stwierdzić. Jest tylko pewne, że inspirowała je bogata współczesna im literatura religijna. W obrazach tych niejed­ nokrotnie na pierwszym planie pojawia się Matka Boża patronka dobrej śmierci. Zarówno w Biblii, jak w dziełach filozoficznych, w literaturze i w poezji przewija się nieustannie myśl o przemijalności życia ludz­ kiego na ziemi oraz o życiu pozagrobowym po śmierci. Wiadomo, że wszystkie religie starożytne zawierały czynnik bytu pozagrobowego i świadomość ta towarzyszy człowiekowi od chwili, gdy uświadomił sobie, że jego istota składa się z powłoki cielesnej i ducha. Chrześcijańska literatura o śmierci we wczesnym okresie patry­ stycznym przejęła te treści od starożytności i przekazywała je swym wyznawcom, ale nadała im nowe formy i nowy sens chrześcijański W pismach teologicznych Kościoła śmierć nigdy nie była personifi- kowana — określana była jako koniec ziemskiej pielgrzymki, jako przejście do innego bytowania, w którym najwyższym celem — nie­ osiągalnym na ziemi — i najwyższą nagrodą za godny żywot do­ czesny było spotkanie się ducha ludzkiego z Bogiem. W średniowieczu można zauważyć dwa okresy szczególnej domi­ nacji myśli o śmierci. Okres pierwszy — to wiek XI i XII, kiedy to w Kościele chrześcijańskim dokonywały się wielkie reformy, okres drugi — to zmierzch średniowiecza. Podłożem, z którego wyrosło to szczególne zainteresowanie się za­ gadnieniem śmierci pod koniec średniowiecza, była epidemia dżumy, 239 tzw. czarnej śmierci, która w r. 1384 wybuchła w Europie i rozsze­ rzając się z ogromną gwałtownością pochłonęła w krótkim czasie jedną trzecią ludności w krajach zachodniej Europy, grożąc im pra­ wie całkowitym wyludnieniem. Groza i przerażenie wobec strasznej a nieuniknionej śmierci poraziła całe społeczeństwa. W tej katastroficznej atmosferze krańcowego przerażenia można było zaobserwować różne sposoby zachowania się całych grup spo­ łecznych i poszczególnych jednostek przybierające często formy krań­ cowe: od całkowitego rozluźnienia wszelkich norm społecznych, oby­ czajowych czy etycznych i szukaniu zapomnienia w rozpasaniu i sza­ leństwie „używania życia” celem zagłuszenia strachu przed śmiercią do żarliwych modłów, postów, praktyk pokutnych przybierających nieraz formy niemal patologiczne. Nastrój religijnej pokuty podno­ siło kaznodziejstwo franciszkanów i dominikanów; nacechowane ogromnym zapałem i żarliwością, przemawiające sugestywnie do uczuć i wyobraźni szerokich mas, wzywało je do kontemplacji męki Chrystusowej ukazując postać Zbawiciela, Jego cierpienie i śmierć jako wzór do naśladowania i nakłaniało ludzi do przyjmowania cier­ pienia i śmierci z pokorą i poddaniem się woli Boga. Na takim tle nastąpił w XIV i XV wieku duży rozkwit literatury o tematyce grozy śmierci. Natomiast w sztukach plastycznych motyw ten pojawia się w wieku XV i wyraża przede wszystkim w przed­ stawieniach pt. „taniec śmierci”. Ojczyzną owego specyficznego wy­ razu artystycznego • była prawdopodobnie Francja; natomiast włoską odmianą tego motywu są „tryumfy śmierci”, które pojawiają się już w sztuce w. XIV. U schyłku średniowiecza ikonografia śmierci zo­ stała wzbogacona przedstawieniami zwanymi „sztuką umierania”. „Tańce śmierci” ulegały w ciągu wieków ewolucji treściowo-for- malnej. W najstarszych obrazach przedstawiano taniec żywych ze zmarłymi, ale jeszcze nie szkieletami ucieleśniającymi śmierć. Wy­ stępowało w nich jak gdyby podwojenie tej samej postaci, niejako zestawienie człowieka żyjącego z jego postacią po śmierci. Uwidocz­ nione nieraz dość plastycznie zmiany w wyglądzie człowieka po śmierci miały budzić u widza grozę. Początkowo przedstawiano tylko mężczyzn reprezentujących różne stany, nieco później pojawiają się również postacie niewieście. Tematyka śmierci w wieku XVI przejawia się szczególnie w wy­ obrażeniach szkieletów i trupich czaszek na nagrobkach. Ta forma występuje szczególnie we Francji, gdzie duża ilość i sposób ukazy­ wania wyobrażeń śmierci wywołuje jeszcze dzisiaj dość przejmujące wrażenie. W okresie renesansu idee przemijania życia i myśl o śmierci uleg­ ły znacznemu złagodzeniu, co znalazło swój wyraz również i w formach plastycznych. Natomiast w okresie, kontrrefornąacji zaznacza się silny nawrót do wzorów średniowiecznych. Zjawisko to jest wy­ nikiem ówczesnych nastrojów psychologicznych i kulturalnych, ja-