Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste ..., Egzaminy z Etyka

Pobierz Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste ... i więcej Egzaminy w PDF z Etyka tylko na Docsity! Bożena Czech-Jezierska Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II ORCID: 0000-0002-0735-8166 Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste czy społeczne? Kilka uwag na tle poglądów Borysa Łapickiego Profesor prawa rzymskiego Borys Łapicki w okresie międzywojennym był związany z Uniwersytetem Warszawskim, Wolną Wszechnicą Polską w Warszawie oraz jej oddziałem w Łodzi. Po wojnie zaangażował się w orga- nizację nowo powstałego Uniwersytetu Łódzkiego, był kierownikiem Kate- dry Prawa Rzymskiego oraz dziekanem jego wydziału prawnego1. Prace na- ukowe B. Łapickiego z historii prawa rzymskiego oscylowały wokół zagadnień związanych z ideologią rzymską i jej refleksami w systemie prawnym antycz- nego Rzymu2. Jak pisał o nim J. Kodrębski – „prawdziwy humanista”, który bronił ideałów humanizmu i demokracji w rzymskiej tradycji prawnej oraz wyszukiwał i podkreślał humanistyczne aspekty prawa rzymskiego3. 1 Sylwetkę profesora Borysa Łapickiego przedstawił ostatnio Ł. Korporowicz, Borys Łapicki  (1889–1974), [w:] A. Liszewska (red.), A. Pikulska-Radomska (red.), 70 lat Wydziału Prawa i Ad- ministracji Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015, s. 129–134. Nieco wcześniej uczyniła to z okazji jubi- leuszu wydziału prawnego Uniwersytetu Warszawskiego M. Zabłocka, Borys Łapicki (1889–1974), [w:] G. Bałtruszajtys (red.), Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszaw- skiego 1808–2008, Warszawa 2008, s. 162–163. Najwięcej uwagi postaci B. Łapickiego poświęcił w swoich biogramach J. Kodrębski, Borys Łapicki (1889–1974), „Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, 1976, seria I, z. 6, s. 269–284; idem, Borys Łapicki (1889–1974), „CPH” 1974, nr 26, z. 2, s. 287–288; idem, Borys  Łapicki (1889–1974), [w:] A. Pikulska-Robaszkiewicz (red.), Profesorowi Janowi Kodrębskiemu in  memoriam, Łódź 2000, s. 93–115. Interesujący temat motywów postawy B. Łapickiego wobec wpro- wadzonego w powojennej Polsce ustroju porusza ostatnio M. Jońca, Działalność Borysa Łapickiego  w latach okupacji hitlerowskiej, [w:] E. Gajda (red.), ‘Ad laudem magistri nostri’. Mistrzowie. Dzie- ła polskiej romanistyki, Toruń 2018, s. 65–80, aspektu światopoglądowego romanisty dotyczy rów- nież przyczynkowy artykuł – M. Bromboszcz, Romanista w czasach stalinizmu – Borys Łapicki o  powstaniach  oraz  walce  niewolników  z  panami, [w:] E. Kozerska (red.), P. Sadowski (red.), A. Szymański (red.), Wojna i pokój. Wybrane zagadnienia historyczno-prawne, Opole 2013, s. 67–75. 2 Jeszcze po przejściu na emeryturę w 1961 roku wykładał historię myśli społecznej starożyt- nego Rzymu. Zob. J. Kodrębski, Borys Łapicki (1889–1974), „CPH”, s. 287. 3 Stosunek B. Łapickiego do rzymskiej kultury społecznej J. Kodrębski ocenił jako „emocjonal- ny”, co jego zdaniem zaciążyło na niektórych badaniach profesora  –  Borys  Łapicki  (1889–1974), „AUL”, s. 281. Ostatnio o niektórych aspektach sposobu ujęcia przez B. Łapickiego prawa rzymskiego Studia Prawnoustrojowe 46 UWM 2019 Bożena Czech-Jezierska52 Takimi aspektami były wolność i godność, które stanowią przedmiot ni- niejszych rozważań. W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie postawione w tytule, a mianowicie: czy profesor Borys Łapicki uznał wolność i godność w Rzymie starożytnym za dobra osobiste, czy też dobra społeczne, należy przyjrzeć się jego podejściu do rozumienia obydwu pojęć. Sposób ich pojmo- wania, a w szczególności pojęcia wolności, miał zasadniczy wpływ na rolę, jaką zdaniem B. Łapickiego odgrywały w Rzymie starożytnym. Romanista obszernie wypowiedział się na ten temat w swojej publikacji wydanej w przeddzień II wojny światowej Jednostka  i państwo w Rzymie  starożyt- nym4. Powracał do nich również w swojej powojennej twórczości: w podręcz- niku Prawo rzymskie (1948)5, przy okazji dokonywania analizy dotyczącej poglądów prawnych niewolników i proletariuszy rzymskich (1955)6 oraz po- równując etyczną kulturę starożytnego Rzymu z etyką wczesnochrześcijań- ską (1958)7 i pogłębiając badania nad stosunkiem ideologii rzymskiej i chrze- ścijańskiej od strony etycznej (1962)8. Genezie wolności rzymskiej poświęcił również odrębny artykuł, opublikowany w 1964 r.9 zob. B. Czech-Jezierska, ‘Utilitas rei publicae contra misericordiam’. Justinian’s Criminal Legis- lation  in  Borys  Łapicki’s  View, “Studia Prawnicze KUL” 2019, nr 4 (80) [w druku]; taż, The class-based approach to Roman criminal law, “Studia Iuridica Lublinensia” 2020 [w druku], obydwa z dalszą literaturą. 4 B. Łapicki, Jednostka  i  państwo w Rzymie  starożytnym. Rozważania  historyczne  na  tle  przeobrażeń prawa i państwa w dobie obecnej, Warszawa 1939. 5 B. Łapicki, Prawo rzymskie, Warszawa 1948; por. krytyczną recenzję R. Taubenschlaga [rec:], Łapicki Borys, Prawo  rzymskie, Warszawa 1949, s. 483–491; B. Łapicki, Odpowiedź na  krytykę mojego podręcznika „Prawo rzymskie”, „Myśl Współczesna” 1949, nr 10, s. 113–125. 6 B. Łapicki, Poglądy prawne niewolników i proletariuszy rzymskich. Studium historyczne na  tle bazy gospodarczej  i antagonizmów klasowych, Łódź 1955. Praca została poddana gruntownej krytyce środowiska naukowego, aczkolwiek zauważono jej pionierskość w postaci pierwszej próby konsekwentnego zastosowania marksistowskiej metody naukowej w polskiej romanistyce. Zob. M. Staszków, W sprawie poglądów prawnych niewolników  i proletariuszy  rzymskich.  (Uwagi na  tle  pracy prof. B. Łapickiego), „CPH” 1956, nr 8, z. 2, s. 321–336; H. Geremkowa, T. Łoposzko [rec:], Borys Łapicki, Poglądy prawne niewolników i proletariuszy rzymskich. Studium historyczne na tle  bazy gospodarczej i antagonizmów klasowych, „Przegląd Historyczny” 1956, nr 47/2, z. 2, s. 393–400. 7 B. Łapicki, Etyczna kultura starożytnego Rzymu a wczesne chrześcijaństwo, Łódź 1958; por. nieprzychylną raczej recenzję: T. Łoposzko [rec:], Borys Łapicki, Etyczna  kultura  starożytnego  Rzymu a wczesne chrześcijaństwo, Łódź 1958, s. 322, „Kwartalnik Historyczny” 1959, nr 66, nr 2, s. 566–567 oraz życzliwe przyjęcie książki w Czechosłowacji: J. Klima [rec:], Borys Łapicki, Etycz- na kultura starożytnego Rzymu a wczesne chrześcijaństwo, „Právnĕhistorické Studie” 1960, nr 6, s. 263–265. Książka B. Łapickiego, której autor stosował metodę marksistowską i wynikająca z tego innowacyjność w zakresie interpretacji źródeł na sposób odbiegający zdecydowanie od tra- dycyjnego zostały zauważone również przez romanistykę zachodnioeuropejską. Zob. H. Jaeger [rec:], Łapicki B., Etyczna kultura starożytnego Rzymu a wczesne chrześcijaństwo, „Iura” 1959, nr 10, s. 289–303; M. Kaser [rec:], Łapicki Borys, Etyczna kultura starożytnego Rzymu a wczesne  chrześcijaństwo, „Iura” ZSS 1959, nr 76, s. 656–657. 8 B. Łapicki, O spadkobiercach  ideologii  rzymskiej. Okres  chrystianizacji  cesarstwa  rzym- skiego, Łódź 1962; por. recenzje M. Bartoška, „Iura” 1965, nr 16, s. 345–363. 9 B. Łapicki, O genezie wolności  rzymskiej, [w:] W. Osuchowski (red.), M. Sośniak (red.), B. Walaszek (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazi- mierza Przybyłowskiego, Warszawa – Kraków 1964, s. 169–179. Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste czy społeczne?... 55 Koncepcja B. Łapickiego na temat prawa podmiotowego obejmowała zali- czenie praw wolnościowych Rzymian do publicznych praw podmiotowych. Za- znaczał on jednak, że jest to określenie znane dopiero nauce współczesnej, a ponadto zauważał trudności w „oświetleniu tych zagadnień ze stanowiska pra- wa rzymskiego”, również ze względu na skromny materiał zachowany do czasów współczesnych, obejmujący w przeważającej mierze kwestie cywilistyczne24. Analizując koncepcję wolności jednostki w Rzymie starożytnym, Borys Ła- picki podkreślał przede wszystkim, że „wolność obywatelska jako wynikająca z samej istoty państwa wolnego (civitas libera), nie potrzebowała zdaniem Rzymian, specjalnej sankcji ze strony władzy państwowej, lecz rozumie się sama przez się”25. Zauważał przy tym przenikanie się rzymskiego prawa pu- blicznego i prywatnego: „każde prawo prywatne miało skuteczność nie tylko wobec osób poszczególnych, lecz także wobec państwa”, co powodowało w wielu przypadkach określenie przez prawo cywilne granic władzy pań- stwowej oraz odpowiedzialności za ich przekroczenie26. Wolny obywatel miał w pełni swobodę odejścia i wycofania się z aktywności (a nawet życia – facul- tas recedendi), mógł swobodnie poruszać się po terytorium państwa, swobod- nie obierać i zmieniać miejsce zamieszkania (domicilium), co należało do ius libertatis27. Ten, kto chciałby przeszkodzić obywatelowi w urzeczywistnia- niu jego prawa, powinien zostać pociągnięty do odpowiedzialności28, a po- krzywdzonemu każdy może przyjść z pomocą, dochodząc jego uwolnienia na drodze sądowej. Rzymianom nie tylko za republiki, ale i za pryncypatu. Uznawane zatem były za logicznie wcze- śniejsze od prawa przedmiotowego. Por. także uwagi przy okazji dyskusji związanej z książką F. Longchamps de Bérier, Nadużycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego, Wrocław 2004 (=L’abuso del diritto nell’esperienza del diritto privato Romano, Torino 2013), artykuł recen- zyjny A. Stępkowskiego, Wokół problematyki nadużycia prawa podmiotowego. Polemika z tezami  książki Franciszka Longchamps de Bérier, „Zeszyty Prawnicze” 2005, nr 5.1., o prawie podmioto- wym s. 261–262 i polemika T. Giaro, Rzymski  zakaz nadużycia praw podmiotowych w świetle  nowej  jurysprudencji  pojęciowej, „Zeszyty Prawnicze” 2006, nr 6.1, s. 286–287 oraz ponownie A. Stępkowski,  Nadużycie  prawa  podmiotowego w  świetle  jurysprudencji  kulturowej, „Zeszyty Prawnicze” 2006, nr 6.2, s. 211–214, a także kontynuacja polemiki: T. Giaro, Abusus iuris a nad- użycie prawa, „Zeszyty Prawnicze” 2007, nr 7.1, s. 289 (nadal w kwestii prawa podmiotowego). 24 B. Łapicki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 206–207. 25 Ibidem, s. 207. 26 Zob. ibidem. W kwestii rzymskiego podziału na prawo publiczne i prywatne por. wprowa- dzająco m.in. H. Ankum, La nocion de ius publicum en derecho romano, „Annuario de Historia del Derecho Español” 1983, t. 52, s. 523–536; obecnie [w:] Nueva antología romanística, Madrid 2014, s. 137–152; M. Kaser, „Ius publicum – „ius privatum“, „Studia et Documenta Historiae et Iuris”, t. 17, Romae 1951, s. 267–279; J. Nowacki, Prawo publiczne – prawo prywatne, „Prace Naukowe Uniwer- sytetu Śląskiego” 1992; I. Zachariasz, Prawo w ujęciu strukturalnym. Studium o dychotomicznym  podziale prawa na prawo publiczne i prawo prywatne, Warszawa 2016 (wszyscy z dalszą literaturą). 27 B. Łapicki przytaczał tu wypowiedź Papiniana D. 35, 1, 71 oraz Marcellusa D. 50, 1, 31. o wolności wyboru miejsca zamieszkania – B. Łapicki, O genezie wolności…, op. cit., s. 173. 28 „(…) zakładając mu kajdany lub bezprawnie go zatrzymując popełnia przestępstwo”. B. Łapicki wskazywał w tym wypadku na skutek, którym była vis publica albo iniuria. Zob. ibidem. Bożena Czech-Jezierska56 Prawa wolnościowe przysługiwały tylko obywatelowi rzymskiemu, które- mu, według referowanych tu nadal poglądów Borysa Łapickiego, przysługiwa- ły wymienione już prawa: do głosowania (ius suffragium) oraz do piastowania najwyższych urzędów państwowych (honores – ius honorum), stanowiące pra- wa niewzruszalne i dające gwarancje wolności. Korzystał on ponadto z szero- ko rozumianej wolności wyznania29, a także wolności słowa, łącznie z kry- tyką magistratus30 oraz wolnością nauczania31. Wolność zgromadzeń w Rzy- mie antycznym ograniczał jedynie zakaz dotyczący ludzi uzbrojonych, obej- mujący ryzyko zagrożenia porządku publicznego, ponadto jedynie magistra- tus mógł zwołać zgromadzenie narodowe. Natomiast utrudnianie zebranym prowadzenia obrad, czy próba rozpędzenia ich przy stosowaniu bezprawnej przemocy skutkowało odpowiedzialnością w myśl legis Juliae de vi publica, nawet jeżeli osoba taką był magistratus32. Z kolei wolność zrzeszeń, szeroka za republiki, doznawała niewielkiego tylko ograniczenia za Augusta33. Rzy- mianie cieszyli się również pewnymi gwarancjami nietykalności osobistej. Było to provocatio ad populum w razie skazania obywatela na karę śmierci lub wysokiej grzywny, skutkujące wstrzymaniem wyroku oraz odpowiedzial- nością magistratus przed sądem obywatelskim w razie niesłusznego zastoso- wania aresztu w stosunku do podejrzanego obywatela34. B. Łapicki przypo- minał również o nietykalności mieszkania oraz szerokiej wolności obrotu, 29 O ile nie łączyło się to z „zaniedbaniem praktyk (sacra) przepisanych przez religię rzym- ską, z czynami niemoralnymi (sacra impia) lub też ze zbrodnią pospolitą (ofiary z ludzi).” Zauwa- ża przy tym szczególne miejsce chrześcijaństwa i judaizmu, tych religii bowiem nie można było połączyć z rzymskimi sacra, ponadto prześladowania chrześcijan dotyczyły nie samego wyznania wiary, ale rzekomego popełniania zbrodni pospolitych. Zob. B. Łapicki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 208, przyp. 6; idem: Władza ojcowska w starożytnym Rzymie…, op. cit., s. 28–29. 30 Przybierała ona dopiero wówczas cechy czynu zabronionego, gdy obywatel przemawiał jedynie w celu poniżenia dostojnika w opinii obywateli (iniuria atrox). Każdy obywatel mógł rów- nież wystąpić przeciwko urzędnikowi z oskarżeniem o popełnienie przestępstwa. Zob. B. Łapicki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 208. 31 Dość swobodnie wykładano zatem filozofię, nawet jeśli nauczane zasady nie zawsze odpo- wiadały polityce państwowej. Ingerencja władz mogła nastąpić wówczas, gdy nauczanie zagrażało dobrym obyczajom (boni mores) albo zawierało znamiona pospolitego przestępstwa. Zob. B. Łapic- ki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 209. 32 Ibidem, s. 210. 33 Osobowość prawną zrzeszenia uzależniono od koncesji ze strony władz państwowych, poza tym wolność zrzeszeń obejmowała: swobodę w zakresie charakteru i celu zrzeszenia (poza powstaniem wbrew prawu czy zagrożeniem bezpieczeństwa i porządku publicznego), autonomię przystąpienia do związków. Zob. ibidem. 34 To dość charakterystyczne dla stylu B. Łapickiego ogólnikowe zdanie bez konkretów. Prawdopodobnie chodziło autorowi o przysługującą urzędnikom magistraturalnym coërcitio – ad- ministracyjną władzę stosowania w określonych sytuacjach środków przymusu wobec obywateli, np. kar pieniężnych lub nawet tymczasowego aresztowania. Jednakże równy rangą lub wyższy magistratus albo trybun ludowy mógł zgłosić sprzeciw (intercessio) i spowodować uchylenie takie- go środka. Patrz W. Litewski, Rzymski proces karny, Kraków 2003, s. 30–31; ibidem (s. 35–36) przedstawienie poglądów na funkcjonowanie i znaczenie provocatio ad populum. Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste czy społeczne?... 57 zarówno w zakresie określania charakteru i treści aktów prawnych, jak i udziału w tymże obrocie35. Wolność była określana, zdaniem Łapickiego, na sposób wynikający z mentalności Rzymian, przede wszystkim przez przeciwstawianie jej niewo- li. Corpus liberum (wolne ciało) przynależało tylko wolnemu obywatelowi, natomiast sytuacja prawna niewolnika stanowiła zaprzeczenie tego pojęcia (corpus obnoxium – ciało niewolnicze, podwładne). Widoczne było to zwłasz- cza w okresie dawniejszym, poprzez dominium pana na ciele niewolnika, obejmujące dysponowanie nim i wykorzystaniem go według swoich potrzeb. Przepisy dotyczące ciała niewolnika nie miały natomiast zastosowania do ciała wolnego człowieka, które było ściśle związane z jego osobą (persona)36. Za najcięższą zatem zbrodnię uznano ukrzyżowanie wolnego człowieka, bowiem „zaciera ona istotną różnicę pomiędzy niewolnikiem a wolnym, sta- jąc się tym samym wrogiem wolności powszechnej – communi libertata ini- micus37”. Wskazane cechy wolnego człowieka składały się łącznie na jego wolność osobistą, której utrata powodowała hańbę38. Lepiej zatem umrzeć niż do tego dopuścić i stać się niewolnikiem, tracąc swą osobowość poprzez capitis demi- nutio maxima oraz przeistaczając się w ciało podwładne innemu39. Oprócz wolności osobistej, jak podnosił B. Łapicki, myśl rzymska ukształ- towała również inne odmiany wolności. Wolność polega bowiem również mię- dzy innymi na urządzeniu życia według własnej woli, a wolność psychiczną, którą B. Łapicki tłumaczył jako wolną wolę (libera voluntas), miał tylko oby- watel, nie zaś niewolnik, na którym ciążyła konieczność uległości wobec pana 35 Z niewielkimi wyjątkami, obejmującymi np. rzeczy wyłączone z obrotu (res extra commer- cium); B. Łapicki, Jednostka  i  państwo…, op. cit., s. 211; idem, O genezie wolności…, op. cit., s. 176. Zagadnienie istnienia wolności gospodarczej w antycznym Rzymie podnosi ostatnio M. Si- tek, ‘Commercium  iure  gentium  commune  esse  debet’,  „Studia Prawnoustrojowe” 2015, nr 27, s. 63–71. 36 W konsekwencji ciało wolnego człowieka nie podlegało pieniężnemu oszacowaniu (liberum corpus nullam recipit aestimationem), podczas gdy niewolnicy byli rzeczami o określonej wartości majątkowej. Por. R. Zimmermann, The Law of Obligations: Roman Foundation of the Civilisan  Tradition, Oxford 1996, s. 1015; K. Burczak, A. Dębiński, M. Jońca, Łacińskie sentencje i pow- iedzenia prawnicze, Warszawa 2018 (3. wyd.), s. 44 (nr 121). Obywateli rzymskich nie można też było zmuszać do pracy – B. Łapicki, O genezie wolności…, op. cit., s. 173–174. 37 Ibidem, s. 175. 38 B. Łapicki polemizował przy tym z U. von Lübtow, który w pracy Blüte Und Verfall der  Römischen Freiheit, Berlin 1953, analizował rzymskie pojęcie wolności „w całkowitym oderwaniu od ówczesnej bazy gospodarczo-społecznej”, dlatego też doszedł do „niesłusznego wniosku, że isto- tę tego pojęcia stanowi wolność polityczna”, pomijał zaś „całkowitym milczeniem” liberum corpus. Ponadto Lübtow błędnie, zdaniem Łapickiego, podnosił tezę o „aktualności rzymskiej własności wolnej w krajach kapitalistycznych doby obecnej”, podczas gdy przeczy jej „idea gospodarki plano- wanej i kierowanej, będąca na porządku dziennym krajów kapitalistycznych od ponad 40 lat”. Zob. ibidem, przyp. 93 i 94. 39 Ibidem, s. 176. Bożena Czech-Jezierska60 rzymskiego oraz zasadniczego elementu rzymskiej „filozofii moralnej”, przed którą, jako zasadą „bardziej wzniosłą”, ustępują względy utylitarne (utili- tas)53. Nie miała ona jednak charakteru „dobra pospolitego, które posiadał każdy obywatel”, a raczej „wyróżnienia, które wynika z zalet moralnych jed- nostki, uznanych przez otoczenie”54. Tak doniosłe znaczenie godności obywatelskiej powodowało, co dla B. Ła- pickiego zrozumiałe, „energiczną ochronę tego dobra”, zastanawiającym jego zdaniem jest natomiast fakt, że „sankcje za zdeptanie cudzego honoru – iniuria, stosowano w Rzymie klasycznym tak szeroko, jak bodajże nigdzie w innym ustawodawstwie”55. Nieposzanowanie cudzej godności powodowało zatem odpowiedzialność sprawcy, wyrządzającego tym samym szkodę nie- materialną. Skoro, twierdził B. Łapicki, „dobra osobiste jako to: cześć, wol- ność, nietykalność fizyczna itd. z obiegu były wycofane (…) nie chodzi tutaj o naprawienie szkód materialnych – damnum (…), lecz o satysfakcję (…)”. Jak wywodził dalej, „ponieważ wchodzą tu w grę nie szkody materialne, lecz cierpienia moralne, patentia iniuriae (…), jako to wstyd (pudor), świadomość poniżenia (egestas), to satysfakcja polegałaby tu na usunięciu tych konse- kwencji obrazy z pomocą odpowiednich skarg (powództw – actiones iniura- rium)”56. Suma satysfakcji (zadośćuczynienia) zależała od poziomu cierpień pokrzywdzonego, zaś użycie actio iniurarium łączyło się ponadto z oczyszcze- niem jego osoby w opinii publicznej57. Łapicki doszedł również do daleko idącego wniosku, że „nawet tam, gdzie wytaczano actio iniurarium z powodu naruszenia praw majątkowych, chodziło o satysfakcję za objaw nieposzano- wania godności tego prawa”58. Widoczny jest w tym miejscu również wspomniany i podkreślany wielo- krotnie przez B. Łapickiego związek wolności z godnością. Skoro „ujęto w Rzymie prawo podmiotowe, jako wolność i niezależność od kogo innego 53 B. Łapicki, Prawo rzymskie…, op. cit., s. 65. 54 Ibidem. 55 Szerzej zob. B. Łapicki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 229. Warto przy tej okazji odno- tować, że koncepcja godności mającej wymiar wspólnotowy, określanej jako „godność narodowa” i mającej charakter chronionego dobra osobistego znajduje współcześnie miejsce m.in. w polskim orzecznictwie. Sąd Okręgowy w Krakowie, zakazując stronie pozwanej rozpowszechniania w jaki- kolwiek sposób określeń „polski obóz zagłady” lub „polski obóz koncentracyjny”, wskazał w uza- sadnieniu, że oprócz tożsamości narodowej zostało naruszone również „dobro osobiste w postaci godności narodowej, czyli poczucie dumy z przynależności do określonego narodu”, które nie wy- stępują wprawdzie w art. 23 k.c., jednakże z racji na otwarty katalog dóbr osobistych, zasługują w ocenie sądu na ochronę i należą do katalogu prawnie chronionego dóbr osobistych, zaznaczając przy tym jednak konieczność wykazania indywidualizacji naruszenia. Zob. wyrok SO w Krakowie I Wydział Cywilny z dnia 25 kwietnia 2016 r., sygn. I C 151/14, stanowisko podtrzymane przez Sąd Apelacyjny w Krakowie wyrokiem z dnia 22 grudnia 2016 r., sygn. I ACa 1080/16, LEX nr 2202552. 56 Por. na ten temat D. Nowicka, Zniesławienie…, op. cit., (zob. wyżej przypis 43). 57 B. Łapicki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 230–231. 58 Ibidem, s. 232. Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste czy społeczne?... 61 – potestas=libertas, a stan zależności uważano za nielicujący z godnością obywatelską, była to ignominia, – stąd wyprowadzono ten konsekwentny wniosek, że naruszenie każdego prawa podmiotowego, jako niezgodne z za- sadą wolności i niezależności obywatela, obraża jego godność – jest to iniuria. (…) najbardziej ogólnie ujęte pojęcie wykroczenia czyli delictu, iniuria zwią- zano w Rzymie starożytnym przede wszystkim z obrazą honoru, a co z tym się łączy z pogwałceniem wolności obywatela rzymskiego (iniuria)”59. Cały rozdział VIII swojej książki Jednostka i państwo autor poświęcił społeczne- mu charakterowi prawa rzymskiego. Analizując normy oparte na utilitas publica w relacji do praw jednostki, podsumował swoje rozważania na ten temat stwierdzeniem, że jeżeli społeczeństwo rzymskie akceptowało ograni- czenia praw jednostki ze względu na dobro powszechne, to „zawsze dbało, żeby te ograniczenia te w miarę możności jak najmniej zagrażały wolności obywateli”, istniało zatem domniemanie w zakresie wolności obywatel- skiej60. Zapytywał dalej: „czy jest możliwe, żeby wolność jednostki, która wy- stępuje w Rzymie nieomal na każdym kroku, jako zasada niezłomna, uważa- no jedynie za dobro indywidualne, odmawiając jej wszelkiej wartości społecznej?” I odpowiadał na to pytanie przecząco, podkreślając „obiektywną, a dalej społeczną wartość tej zasady” oraz fakt, że libertas stanowi dobro ca- łego narodu rzymskiego i państwa61. W interesie ogółu leżała zatem obrona wolności jednostki (podaje tu przykłady – testamenti factio activa, proces o wolność). W związku z powyższym, „fakt niewytłumaczalny ze stanowiska indywidualistycznego”, jakim jest „uniezależnienie wolności od woli jed- nostki, której wolność przydzielono jako prawo niewzruszalne”, od strony utilitas publica znajdował, zdaniem B. Łapickiego, całkowite usprawiedli- wienie. Stawiał zatem stanowczy wniosek: „wolność obywatela uważano w Rzymie nie tylko za dobro indywidualne, lecz także za dobro społeczne”, a „twierdzenie to było słuszne nie tylko w odniesieniu do wolności osobistej, lecz także w odniesieniu do wszystkich form i objawów wolności jednost- ki”62. Przypominając zaś, że każde prawo podmiotowe uważano w Rzymie za wolność (potestas=libertas) zagwarantowaną jednostce konkludował, że każde prawo podmiotowe miało dla Rzymian wartość społeczną. Z tego na- tomiast jego zdaniem wynikało, że niedopuszczalne było również urzeczy- wistnienie prawa podmiotowego, które by zagrażało wolności innych pod- miotów63. Łapicki podsumował swoje rozważania następująco: „stwierdzamy, że prawo rzymskie niewątpliwie miało charakter społeczny skoro potrafiło za- 59 B. Łapicki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 232. 60 Ibidem, s. 246. 61 Ibidem, s. 247. 62 Ibidem, s. 249. 63 Ibidem, s. 250; przykłady takich zakazów z racji na utilitas publica na s. 252. Bożena Czech-Jezierska62 bezpieczyć należycie pożytek powszechny (utilitas publica), a wolność i god- ność we wszystkich jej objawach potraktowało jako dobra o wielkim znacze- niu socjalnym”64. Interesujące są również rozważania B. Łapickiego nad tym, czy rzym- skie pojęcie wolności jest aktualne w dobie obecnej65. Przyznając zatem, że „osobliwość pojęcia rzymskiej wolności jest ściśle związana z ówczesną for- macją niewolniczą”, B. Łapicki uznawał, że ten fakt „daje nam klucz do zro- zumienia przeobrażeń wolności, które obecnie zachodzą” i jej odmiennej tre- ści. „I tak często słyszymy ze strony obrońców kapitalizmu, że ustrój socjalistyczny likwiduje wszelką wolność” – pisał Łapicki. „Zauważyć jednak trzeba, że krytyka ta operuje pojęciem wolności, sformułowanym jeszcze przez burżuazyjną rewolucję francuską i siłą rzeczy związanym z ustrojem kapitalistycznym. Natomiast ignoruje się tu wolność, w imię której dokona- no rewolucji socjalistycznej i na której oparto ustroje socjalistyczne doby obecnej. Istotnie, gdy podczas rewolucji socjalistycznej proletariat obalał ko- munizm, to walczył on nie o demokrację, nie o wolność słowa, lecz o wolność, której nie spotykano dotąd w dziejach ludzkości. Była to wolność od zależno- ści materialnej producenta robotnika od kapitalisty, właściciela środków pro- dukcji oraz wolność od wyzysku człowieka przez człowieka”. Ta wolność pro- ducenta w ustroju socjalistycznym jest zatem wolnością naczelną i jej powinny być podporządkowane „pozostałe odmiany wolności w ustroju socjalistycznym występujące”, czego nie rozumieją, jego zdaniem, krytycy socjalizmu66. Ujaw- niło się tu zaangażowanie Łapickiego w ideologię nowego ustroju, znajdującą swój wyraz również w tzw. romanistyce marksistowskiej67. Wiesław Litewski w encyklopedycznym biogramie Borysa Łapickiego stwierdził, że „prace Łapickiego, zwłaszcza poświęcone ideologii, obfitują w bardzo ryzykowne tezy, wielokrotnie bez należytego oparcia w źródłach”68. Z tą oceną należy się zasadniczo zgodzić. Zaprezentowanych tutaj jego kon- cepcji, dotyczących wolności i godności, nie można przyjąć całkowicie bez za- strzeżeń, aczkolwiek nie stały się one przedmiotem szerszych polemik w śro- 64 Ibidem, s. 252. 65 Zastanawiał się nad tym w cytowanym już tu artykule O  genezie  wolności  rzymskiej  z 1964 r. 66 B. Łapicki, Jednostka i państwo…, op. cit., s. 252. 67 Ten nowy kierunek metodologiczny został wyodrębniony przede wszystkim w oparciu o właściwą dla nauki marksistowskiej metodę materializmu historycznego jako jedynie właściwą dla prowadzenia badań romanistycznych. Problematyka metodologiczna nurtu tzw. romanistyki marksistowskiej, jego reprezentantów oraz kierunków badawczych wymaga osobnego opracowa- nia. Por. m.in. B. Czech-Jezierska, Ius publicum i  ius privatum w poglądach tzw. romanistyki  marksistowskiej, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2018, t. 108, s. 41–64; idem; Milan  Bartošek i  problem  „właściwej metody” w badaniach nad prawem rzymskim, [w:] K. Ciućkowska (red.), J. Szczerbowski (red.), ‘In  varietate  concordia’.  Księga  jubileuszowa  z  okazji  XXX-lecia  pracy  naukowej Profesora Bronisława Sitka, Warszawa 2019, s. 199–225. 68 W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998, s. 308. Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste czy społeczne?... 65 Buckland W., Roman law of slavery: The condition of the slave in private law from Au- gustus to Justynian, Cambridge 1908. Burczak K., Dębiński A., Jońca M., Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, War- szawa 2018 (3. wyd.). Czech-Jezierska B., ‚Ius  publicum  i  ius  privatum’  w  metodologii  tzw.  „romanistyki  marksistowskiej”, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2018, t. 108. Czech-Jezierska B., Milan Bartošek  i problem „właściwej metody” w badaniach nad  prawem rzymskim, [w:] K. Ciućkowska (red.), J. Szczerbowski (red.), ‘In varietate concordia’. Księga jubileuszowa z okazji XXX-lecia pracy naukowej Profesora Broni- sława Sitka, Warszawa 2019. Czech-Jezierska B., ‘Utilitas rei publicae contra misericordiam’. Justinian’s Crimi- nal Legislation in Borys Łapicki’s View, “Studia Prawnicze KUL” 2019, nr 4 (80) [w druku]. Czech-Jezierska B., The class-based approach to Roman criminal law, “Studia Iuridica Lublinensia” 2020 [w druku]. Geremkowa H., Łoposzko T. [rec:], Borys Łapicki, Poglądy prawne niewolników i pro- letariuszy rzymskich. Studium historyczne na tle bazy gospodarczej i antagonizmów  klasowych, „Przegląd Historyczny” 1956, nr 47/2, z. 2. Giaro T., Abusus iuris a nadużycie prawa , „Zeszyty Prawnicze” 2007, nr 7.1. Giaro T., Rzymski zakaz nadużycia praw podmiotowych w świetle nowej jurysprudencji  pojęciowej, „Zeszyty Prawnicze” 2006, nr 6.1. Jaeger H. [rec:], Łapicki B., Etyczna kultura starożytnego Rzymu a wczesne chrześci- jaństwo, „Iura” 1959, nr 10. Jońca M., Działalność Borysa Łapickiego w latach okupacji hitlerowskiej, [w:] E. Gajda (red.), ‚Ad laudem magistri nostri‘. Mistrzowie. Dzieła polskiej romanistyki, Toruń 2018. Kaser M., Ius publicum – ius privatum, „Studia et Documenta Historiae et Iuris” 1951, t. 17. Kaser M. [rec:], Łapicki Borys, Etyczna kultura starożytnego Rzymu a wczesne chrze- ścijaństwo, „Iura” 1959, nr 76. Klima J. [rec:], Borys Łapicki, Etyczna kultura starożytnego Rzymu a wczesne chrześci- jaństwo, „Právnĕhistorické Studie” 1960, nr 6. Kodrębski J.,  Borys  Łapicki  (1889-1974),  „Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, 197, seria I, z. 6. Kodrębski J.,  Borys  Łapicki  (1889-1974), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1974, nr 26, z. 2. Kodrębski J., Borys Łapicki (1889-1974), [w:] A. Pikulska-Robaszkiewicz (red.), Profe- sorowi Janowi Kodrębskiemu in memoriam, Łódź 2000. Korpanty J., Rozwój  politycznej  roli  jednostki  w  republice  rzymskiej  i  jego  odbicie  w literaturze, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971. Korporowicz Ł., Borys Łapicki (1889-1974), [w:] A. Liszewska (red.), A. Pikulska-Radom- ska (red.), 70 lat Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015. Kupiszewski H., Prawo rzymskie i współczesność, Kraków 2013. Kuryłowicz M., Aequitas i iustitia w rzymskiej praktyce prawnej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, sectio G., 2019, vol. XLVI, nr 1, DOI: 10.17951/g.2019.66.1. Kuryłowicz M., Prawo rzymskie: historia-tradycja-współczesność, Lublin 2003. Kuryłowicz M., Prawo  rzymskie  jako  ideał  prawa  dobrego  i  sprawiedliwego, „Prze- gląd Prawa Egzekucyjnego” 2010/2011, nr 10, („Das römische Recht als Ideal eines Richtigen und Gerechten Rechts – Comparative Law Review”, 2013, vol. 16). Bożena Czech-Jezierska66 Kuryłowicz M., „Prawo rzymskie przestało istnieć”. Etyczne i symboliczne aspekty pra- wa rzymskiego, [w:] Constans et perpetua voluntas. Pocta Petrovi Blahovi k 75. na- rodenianám, Trnava 2014. Kuryłowicz M., Wokół pojęcia aequitas w prawie rzymskim, „Studia Iuridica Lublinen- sia” 2011, nr 15. Kuryłowicz M., Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1994. Litewski W., Rzymski proces karny, Kraków 2003. Litewski W., Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998. Longchamps de Bérier F., Dwie konstytucje Antonina Piusa  zakazujące  srożenia  się  nad niewolnikami, [w:] M. Kuryłowicz (red.), Crimina et mores. Prawo karne i oby- czaje w starożytnym Rzymie, Lublin 2001. Longchamps de Bérier F., Nadużycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego, Wrocław 2004 (=L’abuso del diritto nell’esperienza del diritto privato Romano, To- rino 2013). Maślanka Ł., Czym  jest  dla  nas  naprawdę  prawo  rzymskie?, „Teologia Polityczna” 2010. Nowacki J., Prawo publiczne  - prawo prywatne, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ślą- skiego”, Katowice 1992. Łapicki B., Etyczna  kultura  starożytnego  Rzymu  a  wczesne  chrześcijaństwo, Łódź 1958. Łapicki B., Ideologia rzymska w średniowieczu Europy zachodniej, „Iura” 1965, nr 16. Łapicki B., Jednostka i państwo w Rzymie starożytnym. Rozważania historyczne na tle  przeobrażeń prawa i państwa w dobie obecnej, Warszawa 1939. Łapicki B., Odpowiedź na krytykę mojego podręcznika „Prawo rzymskie”, „Myśl Współ- czesna” 1949, nr 10. Łapicki B., O genezie wolności rzymskiej, [w:] W. Osuchowski (red.), M. Sośniak (red.), B. Walaszek (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy  naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Warszawa – Kraków 1964. Łapicki B., O  spadkobiercach  ideologii  rzymskiej.  Okres  chrystianizacji  cesarstwa  rzymskiego, Łódź 1962. Łapicki B., Poglądy prawne niewolników i proletariuszy rzymskich. Studium historycz- ne na tle bazy gospodarczej i antagonizmów klasowych, Łódź 1955. Łapicki B., Prawo rzymskie, Warszawa 1948. Łapicki B., Władza ojcowska w starożytnym Rzymie. Część I: Czasy królewski, Część II:  Czasy republikańskie, Warszawa 1933. Łapicki B., Władza ojcowska w starożytnym Rzymie. Okres klasyczny, Warszawa 1937. Łoposzko T. [rec:], Borys Łapicki, Etyczna kultura starożytnego Rzymu a wczesne chrze- ścijaństwo, „Kwartalnik Historyczny” 1959, 66, nr 2. Nowicka D., Zniesławienie w prawie rzymskim, „Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa”, Wrocław 2013. Raber F., Grundlagen klassischer injurienanspruche, Wien – Köln – Graz 1969. Robleda O., Il diritto degli schiavi nell’antica Roma, Roma 1976. Ryczek W., Libertas dicendi. Z genealogii pojęcia parezji, Instytut Badań Literackich, 2012, 3. Sitek M., ‘Commercium iure gentium commune esse debet’, „Studia Prawnoustrojowe” 2015, nr 27. Staszków M., W sprawie poglądów prawnych niewolników i proletariuszy rzymskich.  (Uwagi na tle pracy prof. B. Łapickiego), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1956, nr 8, z. 2. Wolność i godność w starożytnym Rzymie – dobra osobiste czy społeczne?... 67 Stępkowski A.,. Nadużycie prawa podmiotowego w świetle jurysprudencji kulturowej,  „Zeszyty Prawnicze” 2006, 6.2. Stępkowski A., Wokół  problematyki  nadużycia  prawa podmiotowego. Polemika  z  te- zami książki Franciszka Longchamps de Bérier, „Zeszyty Prawnicze” 2005, nr 5.1. Taubenschlag R. [rec:], Łapicki Borys, Prawo rzymskie, Warszawa 1949, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1949, nr 2. Wołodkiewicz W., Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury praw- nej, Warszawa 2009. Wyrwińska K., Civis Romanus sum. Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Kraków 2015. Zabłocka M., Borys Łapicki (1889-1974), [w:] Profesorowie Wydziału Prawa i Admini- stracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808-2008, Warszawa 2008. Zachariasz I., Prawo  w  ujęciu  strukturalnym.  Studium  o  dychotomicznym  podziale  prawa na prawo publiczne i prawo prywatne, Warszawa 2016. Zimmermann R., The Law  of Obligations: Roman Foundation  of  the Civilisan Tra- dition, Oxford 1996. Summary Liberty and dignity in ancient Rome – personal or public goods? Few remarks on Borys Łapicki’s grounds Key words: Borys Łapicki, liberty in ancient Rome, dignity in ancient Rome, personal goods in Roman law. This paper takes an effort to present views of Roman law professor Bo- rys Łapicki on the concept and meaning of liberty and dignity in ancient Rome. He saw close relation between these two ideas and he was trying to prove its social character. Borys Łapicki pointed out resulting that kind of connections from the role of ethics in development of ancient Roman law. However, applying the Marxist method in science was also using in some of his books. Despite of criticisms in relation to Borys Łapicki’s works, his con- tribiution to research on Roman law should be appreciated. He was both scientist and humanist and he tried to pay attention to ethic component in the Roman law and this makes his ideas of liberty and dignity universal. It forms part of the concept of romanesimo which is understanding the Roman law as an important part of achievement European civilization and some kind of appropriate role model of legal culture.