Pobierz Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na bilans płatniczy Polski w latach 2004-2012. i więcej Publikacje w PDF z Ekonomia tylko na Docsity!
ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ 2014
Seria: ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE z. 71 Nr kol. 1917
Leszek TARASIŃSKI Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny w Radomiu Wydział Ekonomiczny
WPŁYW BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA
BILANS PŁATNICZY POLSKI W LATACH 2004-
Streszczenie. Artykuł poświęcony jest omówieniu wybranych aspektów oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na bilans płatniczy Polski w latach 2004-2012. Generalnie, wpływ tych inwestycji na poszczególne rachunki bilansu dowodzi pełnienia przez nie roli czynnika pasywizacji bilansu płatniczego. Świadczą o tym zarówno tendencje kształtowania się salda wszystkich płatności związanych z BIZ, jak i prawidłowości dotyczące dynamiki struktury tych płatności. BIZ, przyczyniając się w sposób zasadniczy do wzrostu deficytu na rachunku bieżącym, nie zapewniały jednocześnie właściwych – z punktu widzenia równowagi bilansu płatniczego – warunków jego finansowania w postaci dopływu stabilnego kapitału. Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, bilans płatniczy, rachunek bieżący, handel zagraniczny.
IMPACT OF FOREIGN DIRECT INVESTMENT ON THE BALANCE
OF PAYMENTS POLISH IN THE YEARS 2004-
Summary. The article is dedicated to discussing certain aspects of foreign direct investments’ influence on Poland’s balance of payments in the years 2004-
- Generally, the influence of these investments on certain accounts of the balance proves that they serve as a passivizing factor for the capital account. An indication of that are both the tendencies to form a high balance of liabilities connected with FDI and the patterns pertaining to the dynamics of the structure of these liabilities. FDI, contributing significantly to an increase in deficit in the current account, at the same time did not ensure proper conditions (from the standpoint of the payment equilibrium) for its financing in the form of a stable capital inflow. Keywords: foreign direct investments, balance of payments, current account, international trade.
292 L. Tarasiński
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ, ang. FDI – Foreign Direct Investment) na bilans płatniczy jest oddziaływaniem tych inwestycji na poszczególne rachunki bilansu płatniczego, czyli na rachunek bieżący, w szczególności na będący jego częścią bilans handlowy oraz na rachunek finansowy. Ten typ oddziaływania można określić jako oddziaływanie bezpośrednie tych inwestycji na bilans płatniczy. Jednak – z drugiej strony – ma miejsce również pośrednie oddziaływanie inwestycji zagranicznych na bilans płatniczy. Polega ono na kreowaniu przez nie zmian w strukturze gospodarczej kraju goszczącego. BIZ, oddziałując na wzrost przewagi komparatywnej kraju goszczącego w danej dziedzinie wytwórczości, powodują zwiększenie strumienia handlu i w rezultacie systematycznie przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Pobudzany w ten sposób wzrost gospodarczy, stymulując akumulację narodowego bogactwa w kraju goszczącym (co przejawia się we wzroście oszczędności, ilości i jakości kapitału ludzkiego etc.) zmienia krajowe wyposażenie w czynniki wytwórcze i sprawia, że z czasem kraj ten zdobywa nowe międzynarodowe specjalizacje w produkcji bardziej zaawansowanej technologicznie. Zmiana ta jest wyrazem rozwoju ekonomicznego, który jest procesem naturalnego postępu w strukturze gospodarczej kraju goszczącego. W jego następstwie pozytywnie zmienia się struktura zagranicznej wymiany handlowej realizowanej przez kraj goszczący, co ostatecznie daje poprawę sytuacji w bilansie płatniczym tego kraju. Jednocześnie transformacja ta „sama w sobie” oznacza poprawę międzynarodowej pozycji konkurencyjnej kraju goszczącego. Przedstawiony tu, w bardzo dużym skrócie, „scenariusz” rozwoju ekonomicznego w warunkach przedsięwzięcia przez gospodarkę danego kraju strategii rozwoju gospodarczego, silnie eksponującej otwarcie się na międzynarodową wymianę gospodarczą, a zwłaszcza na napływ BIZ (w późniejszych fazach rozwoju również ich odpływ z danego kraju), głosi, że możliwości handlu są spotęgowane, ponieważ: 1) silna orientacja na zewnątrz zwiększa efektywność rynku, 2 ) baza dla wymiany handlowej rozszerza się dzięki BIZ, który zwiększa strumień handlu wskutek przesunięć w strukturze przewag komparatywnych (w kierunku wzrostu znaczenia w niej towarów technologicznie intensywnych), oraz 3) samonapędzające się siły rynkowe zostają wprawione w ruch, zwiększając w gospodarce udziały sektora z wyższą wartością dodaną^1 ). Niniejszy artykuł poświęcony jest analizie wpływu BIZ napływających do Polski w okresie 2004-2012 na poszczególne rachunki bilansu płatniczego. Wcześniej określono te oddziaływania jako bezpośrednie. Sprecyzować trzeba, że użycie określenia „bezpośrednie oddziaływanie” ma na celu zaakcentowanie różnic pomiędzy skutkami wynikającymi z napływów BIZ dla bieżącej sytuacji płatniczej Polski a efektami tych inwestycji, znacznie odroczonymi w czasie. Należy bowiem przywiązywać dużą wagę do potencjalnie
(^1) Ozawa T.: Foreign direct investment and economic development, „Transnational Corporations” 1992, Vol. 1, No. 1, (February), p. 43; patrz również: Tarasiński L.: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako czynnik postępu w strukturze gospodarczej kraju goszczącego, [in:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności przedsiębiorstw i regionu, praca zbiorowa (pod red.): W. Karaszewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, s. 277-292.
294 L. Tarasiński
Rys. 1. Bilans płatniczy Polski na bazie transakcji Źródło: Narodowy Bank Polski. Fig. 1. Poland’s balance of payments based on transactions
Tabela 1 Handel zagraniczny Polski i bezpośrednich inwestorów zagranicznych (spółek z udziałem kapitału zagranicznego) w latach 2004 – 2012 , w mln zł
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym; GUS, Warszawa, roczniki od 2005 d0 2013 oraz Handel zagraniczny, styczeń
- grudzień, GUS, Warszawa, roczniki od 2004 do 2012.
W tabeli 1 widzimy, że bezpośredni inwestorzy zagraniczni (czyli spółki z udziałem kapitału zagranicznego) pełnią rolę dominującego podmiotu w handlu zagranicznym
Aktywa Pasywa
Eksport Import Przychody Rozchody Przychody Rozchody Przychody Rozchody Przychody Rozchody Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce Polskie inwestycje bezpośrednie za^ granicą Aktywa: udziałowe papiery dłużne papiery wartościowe
Pasywa: udziałowe papiery wartościowe, dłużne papiery wartościowe Aktywa:kredyty handlowe, pozostałe kredyty i pożyczki, gotówka, rachunki bieżące i lokaty, pozostałe aktywa zagraniczne
Pasywa: kredyty handlowe, pozostałe kredyty i pożyczki, gotówka, bieżące i lokaty, pozostałe aktywa zagraniczne Aktywa Pasywa
Bilans
Rachunek finansowy
Inwestycje portfelowe
Pozostałe inwestycje
Pochodne instrumenty finansowe Saldo opuszczeń i błędów Oficjalne aktywa rezerwowe
Rachunek bieżący Saldo obrotów towarowych Saldo usług Saldo dochodów Saldo transferów bieżących Rachunek kapitałowy
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych… 295
w Polsce, o czym ewidentnie świadczą wskaźniki struktury, obrazujące ich udział w globalnych obrotach wymiany handlowej. Zarówno w eksporcie, jak i imporcie są to udziały większościowe. Z tego już wynika wniosek o pełnieniu przez BIZ roli wiodącej w kreowaniu trendów w zakresie sald zarówno bilansu handlowego, jak i, co za tym idzie, rachunku bieżącego bilansu płatniczego.
Wykres 1 Salda polskiego handlu zagranicznego w latach 20114-
Źródło: jak dla tabeli 1.
Wykres 1 pokazuje, że trudno o stwierdzenie pełnienia przez BIZ jednoznacznie pozytywnego bądź negatywnego wpływu na saldo globalnej wymiany handlowej Polski, poza tym, że BIZ generalnie nie przyczyniły się do poprawy tego salda w rozumieniu, czy to zrównoważenia bilansu handlowego czy – tym bardziej – osiągnięcia nadwyżki handlowej. W tym znaczeniu można mówić o roli nierezydentów^5 jako czynnika pasywizacji polskiego bilansu płatniczego, wobec niezmiernie dużego znaczenia salda zagranicznej wymiany handlowej dla salda rachunku bieżącego. W całym analizowanym okresie saldo to było znacząco ujemne, a wpływ na to wywierały zarówno krajowe, jak i zagraniczne podmioty handlu zagranicznego. Warto jednak odnotować, że w okresie od 2004 do 2006 r. poprawianie się salda handlu zagranicznego BIZ znacząco dobrze oddziaływało na kształtowanie się salda globalnego, w kierunku zmniejszania się deficytu handlowego (okres 2004-2005), a następnie zwolnienie tempa pogłębiania się tego deficytu. W okresie 2006- 2009 można już zauważyć zdecydowane pełnienie przez nierezydentów roli czynnika pogłębiania się deficytu bilansu handlowego, po czym, od 2009 r. aż do 2012 r., ponownie
(^5) Często, zamiennie używamy takiego właśnie określenia dla zagranicznych podmiotów gospodarczych, obecnych w polskiej gospodarce.
0
20000
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Salda polskiego handlu zagranicznego w latach 2004- 2012
saldo handlu zagranicznego BIZ saldo globalnego HZ saldo polskiego HZ, bez BIZ
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych… 297
wielkość napływów BIZ, czyli powiększałyby źródło stabilnego finansowania deficytu rachunku obrotów bieżących. Niestety, nie możemy powiedzieć o zarysowaniu się tu wyraźnie wzrostowej tendencji zysków jw. W związku z przyjętym na wstępie analizy scenariuszem bezpośredniego wpływu BIZ na bilans płatniczy, zakładającym finansowanie deficytu rachunku bieżącego (w zakresie, w jakim jego istnienie ma związek z działalnością inwestorów zagranicznych) przez napływ BIZ do Polski, koniecznym jej elementem jest teraz prezentacja, jak w analizowanym okresie kształtował się ten napływ. Jak zauważamy, w bilansie (patrz rys. 1) jest to pozycja aktywów bilansu, czyli zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce.
Tabela 3 Napływ z tytułu zagranicznych inwestycji bezpośrednich do Polski w latach 2004- (w mln EUIR) Rok Udziały kapitałowe
Reinwestowane zyski
Pozostały kapitał
Ogółem
2004 5 894 4 979 -636 10 237 2005 3 625 2 742 1 963 8 330 2006 5 841 4 558 5 342 15 741 2007 5 613 6 782 4 847 17 242 2008 6 698 -713 4 143 10 128 2009 3 799 3 582 1 962 9 343 2010 3 147 5 620 1 706 10 473 2011 2 424 5 177 7 232 14 833 2012 -2 637 4 440 2 914 4 717
Źródło: Polskie i zagraniczne inwestycje bezpośrednie w 2012 r., NBP, Warszawa 2012, s. 51.
Tabela 3 informuje o kształtowaniu się struktury napływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 2004-2012. W strukturze tej dominują napływy kapitału mające formę zakupów udziałów lub akcji oraz reinwestowane zyski. O ile w przypadku reinwestycji zysków zauważamy kształtowanie się niemal w całym okresie (z wyjątkiem wyników 2008 r.) zmiennej, na przemian ujemnej i dodatniej, dynamiki zmian (z dramatycznym spadkiem 2008 r.), o tyle niepokojącą, dość wyraźnie zarysowującą się, jest spadkowa tendencja zmian w zakresie udziałów kapitałowych. Z wyjątkiem lat 2011 i 2012, w całym analizowanym okresie środki powiększające kapitały własne BIZ zdecydowanie dominowały w napływach tych inwestycji ogółem. Tym, co w kontekście wykresu jw. niepokoi, jest nieustalony charakter dynamiki zarówno w obszarze środków powiększających kapitały własne BIZ, jak i napływów ogółem tych inwestycji. Zauważalną na wykresie względną marginalizację pozycji pozostały kapitał , pokazującą m.in, jak inwestorzy zagraniczni obecni w Polsce zadłużają się, trzeba ocenić jak
298 L. Tarasiński
pozytywną tendencję, która z punktu widzenia bilansu płatniczego oznacza w mniejszym zakresie finansowanie deficytu na rachunku bieżącym mniej stabilnym (i droższym) kapitałem zagranicznym. Tabela 4 (poniżej) informuje o kształtowaniu się w latach 2004-2012 pasywów i aktywów bilansu płatniczego Polski na bazie transakcji, z uwzględnieniem ujętych w tym bilansie płatności, tj. rozchodów i przychodów osiągniętych przez bezpośrednich inwestorów zagranicznych. Z zaprezentowanych informacji wynika, że, generalnie, w całym analizowanym okresie zarówno rozchody, jak i przychody bilansu płatniczego wykazywały dynamikę dodatnią (z wyjątkiem okresu 2008-2009), przy czym rozchody i przychody BIZ odnotowywane w tym bilansie cechuje większa nieregularność w zakresie dynamiki jw.: dwukrotnie, tj. w okresach 2005-2006 oraz 2008-2009 rozchody oraz w okresie 2008-2009 – przychody BIZ odnotowały dynamikę ujemną.
Tabela 4 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne napływające w bilansie płatniczym Polski na bazie transakcji latach 2004-2012, w mln EUR Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Pasywa bilansu płatniczego
Rozchody bilansu płatniczego łącznie
103255 116093 140705 153606 173816 150332 189203 212134 215176 Rozchody BIZ ujęte w bilansie płatniczym
51515 87530 65286 83169 88402 79996 94284 103501 103567
Aktywa bilansu płatniczego
Przychody bilansu płatniczego łącznie
103940 122547 142736 162986 171388 160746 200696 216828 223913 Przychody BIZ ujęte w bilansie płatniczym
51134 56091 74026 84431 84987 71608 86617 99823 92965
Źródło: obliczenia własne, na podstawie, jak w tabeli 2; dane dotyczące obrotów towarowych BIZ (które są składowymi przychodów i rozchodów BIZ w tabeli jw.) mają charakter obliczeń szacunkowych, opartych na materiałach zaczerpniętych ze statystyk GUS-u (patrz tabela 1) oraz ww. bilansu platniczego. Konieczność prezentacji danych dotyczących obrotów handlu zagranicznego (HZ) BIZ jako wielkości szacunkowych w całej strukturze bilansu transakcyjnego wynikła, po pierwsze, z faktu, że w ramach tego bilansu nie publikowano danych dotyczących obrotów HZ BIZ; po drugie, jedynymi oficjalnymi publikacjami, które szeroko informują o HZ bezpośrednich inwestorów zagranicznych są statystyki GUS-u (zawarte w publikacjach Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym, GUS, Warszawa os 2005 do 2013; w statystykach tych BIZ ujmuje się jako spółki z udziałem kapitału zagranicznego). W rezultacie wartości eksportu i importu BIZ w tabeli powyżej obliczono w ten sposób, że najpierw – opierając się na statystykach GUS-u dotyczących wyników HZ BIZ i HZ Polski – określono wskaźniki struktury (udziały %) eksportu i importu BIZ w strumieniach globalnych, a następnie – bazując na wartościach strumieni polskiego HZ, opublikowanych w kolejnych rocznikach bilansu płatniczego na bazie transakcji – obliczono absolutne (tzn. w jednostkach, w mln EUR) wielkości eksportu i importu BIZ.
300 L. Tarasiński
Tabela 5 Finansowanie deficytu handlowego BIZ przez napływ inwestycji bezpośrednich do Polski w latach 2004-2012, w mln EUR^6
Źródło: obliczenia własne, na podstawie, jak w tabeli 4.
Jak informuje tabela 5 , deficyt obrotów towarowych bezpośrednich inwestorów zagranicznych w całym analizowanym okresie został pokryty z dużą nadwyżką napływami inwestycji bezpośrednich (w 2006 r. problem pokrycia deficytu napływami BIZ – wobec wystąpienia nadwyżki handlowej u bezpośrednich inwestorów – w ogóle nie wystąpił!)^7. Trzeba przy tym dodać, że zadaniem napływów BIZ było nie tylko finansowanie deficytu obrotów towarowych BIZ, ale również pozostałych, całkiem znaczących pozycji płatności debetowych związanych z inwestorami zagranicznymi. Czy bezpośredni inwestorzy zagraniczni, generując określone rozchody i przychody w bilansie płatniczym, przyczyniali się do zagrożenia równowagi w bilansie płatniczym Polski, tzn. do sytuacji, kiedy deficyt płatności (ściślej: deficyt na rachunku bieżącym) nie jest już w pełni finansowany dopływem stabilnego kapitału^8?
(^6) Saldo obrotów towarowych BIZ w obliczeniach zaprezentowano nie jako wartość rzeczywistą (czyli liczbę ujemną, ponieważ, z wyjątkiem 2006 r., BIZ odnotowywały deficyt w swoich obrotach towarowych), lecz jako moduł tej wartości. 7 Rozbieżności pomiędzy danymi tabeli 5 a danymi z tabeli 1 (sporządzonej na podstawie materiałów GUS-u) wynikają z obliczeń dotyczących wyników handlu zagranicznego BIZ, w efekcie których wyniki te zaprezentowano jako wielkości szacunkowe (patrz: tabela nr 4). 8 Bilans płatniczy jest zrównoważony, gdy nie występują tzw. transakcje wyrównawcze, tzn. transakcje, których celem jest zrównoważenie bilansu płatniczego (w sensie równowagi rachunkowej). Zdaniem J. Meade`a, podzielanym przez władze Międzynarodowego Funduszu Walutowego, z równowagą bilansu płatniczego mamy do czynienia w sytuacji równoważenia się tzw. transakcji autonomicznych. Przez pojęcie transakcji autonomicznych rozumie się obroty towarowe i usługowe, bilans procentów i dywidend oraz pozostałe pozycje obrotów bieżących, a więc przepływy nierekompensowane oraz wydatki rządowe. Ponadto, do transakcji autonomicznych zaliczamy również przepływy kapitałów długoterminowych, zarówno w formie pożyczek, jak i lokat bezpośrednich i pośrednich. Z kolei jako transakcje wyrównawcze należy traktować wszelkie ruchy kapitałów krótkoterminowych prowadzące do zmian krótkoterminowego zadłużenia kraju oraz przepływy złota monetarnego i dewiz [Bożyk P., Misala J., Puławski M.: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 380-381; Sokołowska B.: Polityka kursowa, dewizowa i bilans płatniczy, [w:] Zagraniczna polityka gospodarcza i handel zagraniczny Polski 1999-2000, Instytut Koniunktur i cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2000, s. 258].
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych… 301
Tabela 6 Transakcje autonomiczne bezpośrednich inwestycji zagranicznych w bilansie płatniczym na bazie transakcji w latach 2004-2012, w mln EUR
Źródło: obliczenia własne, na podstawie, jak w tabeli 5.
Tabela 69 informuje, że napływ bezpośrednich inwestycji zapewniał finansowanie deficytu rachunku obrotów bieżących tworzonego przez te inwestycje w stopniu – ogólnie rzecz biorąc – niezadowalającym. Widać bowiem, że z wyjątkiem dwóch lat (2006 i 2007) stopień pokrycia deficytu rachunku obrotów bieżących (tworzonego przez BIZ) przez napływy bezpośrednich inwestycji kształtuje się na poziomie poniżej 100%, przy czym tendencja, z jaką w tym zakresie mamy do czynienia po 2007 r. wydaje się być zdecydowanie niepokojąca^10. Ze względu na to, że w bilansie płatniczym na bazie transakcji (podobnie jak i w bilansie płatniczym RP na bazie płatności) nie wyodrębnia się innych pozycji płatności realizowanych przez BIZ, istnieją podstawy do twierdzenia, że w przypadku przepływów płatności inwestorów bezpośrednich fakt braku równowagi w bilansie płatniczym jest bezsporny. Deficyt rachunku bieżącego tworzony przez BIZ przez większą część okresu 2004- 2012 nie był w pełni finansowany dopływem stabilnego kapitału (w formie napływów BIZ i kredytów długoterminowych). Inaczej mówiąc, inwestorzy zagraniczni nie w pełni przyczyniali się do rozwiązywania problemu, który sami stwarzali. Podsumowując przeprowadzoną analizę trzeba stwierdzić, że: bezpośredni inwestorzy zagraniczni pełnili w analizowanym okresie rolę dominującego podmiotu w handlu zagranicznym Polski – ich udziały w globalnych obrotach wymiany handlowej – w eksporcie oraz imporcie – były większościowe, przeprowadzona w artykule analiza wpływu BIZ na saldo globalnej wymiany handlowej Polski nie dowiodła pełnienia przez te inwestycje roli czynnika poprawy tego salda, jednak wykazała, że przez większą części okresu 2004 -2014 BIZ, w porównaniu z krajowymi podmiotami handlu zagranicznego Polski, były czynnikiem aktywizacji tego bilansu. Uwzględnienie faktu wybuchu kryzysu ekonomicznego w 2008 r. zdaje się czynić ocenę tę jeszcze bardziej uprawnioną,
(^9) Pokrycie deficytu rachunku bieżącego przez napływ BIZ obliczono tak, jak w tabeli 5; patrz: przypis 6. (^10) Nie wolno nam tu zapomnieć o konieczności wniesienia korekty, wynikającej z faktu zaistnienia zjawisk kryzysowych w gospodarce światowej po 2008 r.
Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych… 303
- Sokołowska B.: Polityka kursowa, dewizowa i bilans płatniczy, [w:] Zagraniczna polityka gospodarcza i handel zagraniczny Polski 1999-2000, Instytut Koniunktur i cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2000.
- Tarasiński L.: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako czynnik postępu w strukturze gospodarczej kraju goszczącego, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencjału konkurencyjności przedsiębiorstw i regionu, praca zbiorowa (pod red.): W. Karaszewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007.
Abstract
The article discuss some certain aspects of foreign direct investments’ influence on Poland’s balance of payments in the years 2004-2012 proving that it serves as passivizing factor for the capital account.
