Pobierz Wpływ książek na życie i postawy bohaterów literackich i więcej Ćwiczenia w PDF z Szpital tylko na Docsity!
WPŁYW KSIĄŻEK NA ŻYCIE I POSTAWY BOHATERÓW LITERACKICH
Spis treści Wstęp ……………………………………………………………………………………
- Funkcje książki literackiej…………………………………………………………….
- Wpływ książek na życie bohaterów lektur szkolnych: ,,Cierpień młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego, ,,Innego świata” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, ,,Dziadów” Adama Mickiewicza, ,,Lalki” Bolesława Prusa, ,,Latarnika” Henryka Sienkiewicza, ,,Kordiana” Juliusza Słowackiego…………………………………...…... 2.1. Wpływ książek na życie wewnętrzne……………………………………………..... 2.2. Książka jako źródło kształtowania światopoglądu………………………………...1 2 2.3. Wpływ książek na działania bohaterów…………………………………………… 18 Podsumowanie…………………………………………………………………………. Bibliografia…………………………………………………………………………….. 28 Wstęp Czytelnictwo w ostatnich latach spada, mimo to książki stanowią jedną z popularniejszych form rozrywki, a czas spędzony z atrakcyjną lekturą pozwala się zrelaksować i odpocząć. W dzisiejszych czasach trudno jednak znaleźć przykłady, które świadczyłyby o tym, że literatura potrafi diametralnie zmienić życie człowieka. Czytelnik ocenia bohaterów, zastanawia się nad motywami ich postępowania, jednak rzadko postępuje tak jak oni. Obecnie literaccy bohaterowie rzadko stają się idolami, wzorami do naśladowania. Młode pokolenie częściej czerpie wzory ze świata muzyki, kina, mody. Jednakże w dawnych epokach sytuacja wyglądała zupełnie inaczej. Literatura była tą, która kształtowała światopogląd i postawy, wpływała na rozwój kultury i moralność czytelników. Książka pełniła w przeszłości o wiele ważniejsza rolę niż obecnie. Pod wpływem literatury kształtowały się postawy polityczne, literatura miała wpływ na postrzeganie miłości, a nawet wybór partnerów życiowych. Szczególnie ważną rolę pełniły książki w epoce romantyzmu, kiedy poeta był traktowany jako przywódca narodu, zachęcał do walki z zaborcą. Podobną rolę pełniła literatura w okresie pozytywizmu
- prezentowała postawy, które miały nakłaniać do podejmowania pracy organicznej i pracy u podstaw. Książka wpływała na życie wewnętrzne bohaterów. Kształtowała światopogląd. Motywowała do działania. Oddziaływanie literatury na jednostkę nie zawsze było wyłącznie pozytywne. Zdarza się, że lektura ma negatywne konsekwencje dla bohatera.
1. Funkcje książki literackiej Funkcje książki są kategorią historycznie zmienną. Nowa rzeczywistość społeczna i kulturalna skreśla z nich pewne treści i wpisuje aktualne. Według Jacka Wojciechowskiego społeczne funkcje literatury to ogólnie zadania i cele , dla których literatura jest wytwarzana, rozpowszechniana i odbierana przez społeczeństwo – oraz rzeczywiste skutki społeczne odbioru literatury, zarówno uświadamiane, jak i nieuświadamiane^1. Autor przedstawia następujący spis społecznych funkcji literatury; a) funkcja filozoficzno-społeczna, nazywana też intelektualną, ideologiczną bądź refleksyjną, polega na wszechstronnej konfrontacji ,,światopoglądu” przekazu literackiego ze światopoglądem odbiorcy. Istotą jest twórcza refleksja problemowa oraz wzbogacenie wyobrażeń, pojęć i sądów. b) funkcja estetyczna – poetycka, autoteliczna – polega na tym, że dzieło przekazuje nie tylko określone treści, ale również zwraca uwagę na własną organizację zewnętrzną i wewnętrzną, a także na sam sposób przekazu. Wywołuje taką kompozycją artystyczną: zachwyt, wstrząs, wzruszenie. c) funkcja wychowawcza – to oddziaływanie na ideowe i moralne struktury świadomości odbiorcy, proces rozbudzania wyobraźni, kształcenia wrażliwości oraz umiejętności wartościowania. d) funkcja poznawcza − to nastawienie na treści pozajęzykowe i pozaliterackie, czyli forma odwołania się, relacji, do świata rzeczywistego. e) funkcja rozrywkowa – zwana rekreacyjną, wczasową, ludyczną lub zabawową. Jej istotę stanowi przyjemność, zabawa, niekiedy po prostu wypełnienie wolnego czasu oraz odpoczynek, czyli odreagowanie fizycznego zmęczenia i znużenia psychicznego. f) funkcja substytutywna – inaczej kompensacyjna, istotę tej funkcji stanowi wykorzystanie dzieł literackich dla rozładowania napięć i niepokojów. g) funkcja emocjonalna – polega na uczuciowym zaangażowaniu odbiorcy, wywołaniu w nim stanu napięcia uczuciowego. h) funkcja werystyczna – polega na dostarczeniu przez dzieła literackie bezpośredniej, dosłownej i logicznej wiedzy o rzeczywistości odtwarzanej. (^1) J. Wojciechowski, Czytelnictwo , wyd. 4, popr., Kraków 1994, s. 98.
Funkcje edukacji literackiej w kształtowaniu osobowości czytelnika: a) funkcja poznawcza (informacyjna) Widza o literaturze, jej kierunkach, głównych przedstawicielach, o artystycznym ujmowaniu rzeczywistości. b) funkcja psychologiczna Każda książka jest adresowana do konkretnego czytelnika, ale jej odbiór jest zależny od indywidualnego poziomu recepcji dzieła, nastawienia psychicznego, osobistych doświadczeń. c) funkcja socjologiczna Każde indywidualne dzieło jest odbiciem życia i działania określonej społeczności, żyjącej w określonych warunkach ekonomicznych i społecznych. d) funkcja etyczno-moralna Dzieło jest często artystycznym przekazem konfliktów etycznych. Pobudza do refleksji i autorefleksji oraz do ocen moralnych wartościujących. e) funkcja estetyczna i estetyzująca dzieła literackiego Dzieło literackie rozwija w czytelniku uczucia estetyczne. f) funkcja wychowawcza Literatura przez prezentację ludzi w działaniu wskazuje na charakterystyczne postawy, przez co przyczynia się do kształtowania cech osobowości czytelników. g) kształcąca funkcja literatury Treści zawarte w dziele literackim niekiedy zachęcają do naśladownictwa, sugerują rozwiązanie, rozwijają i kształcą w wielu dziedzinach^6. Powiązanie literatury ze sztuką oraz wychowaniem jest ważnym elementem w rozwoju współczesnego człowieka. Wychowanie przez i do sztuki wymaga zarówno studiów literackich, dających w konsekwencji wiedzę, jak i umiejętności przeżycia dzieła, a więc postawy nie tylko intelektualnej, ale i emocjonalnej. Im bogatsza będzie ta wiedza i głębsze przeżycie, tym efektywniejsze działanie w rozwijaniu osobowości^7. Świadomość wielorakiej funkcji książki uzasadnia, że konkurując z nowoczesnymi mediami, nie powinna obniżać swego statusu, a przeciwnie − utrzymać należne jej miejsce w nowej rzeczywistości kultury. (^6) Tamże, s. 66−67. (^7) Tamże, s. 69.
2. Wpływ książek na życie bohaterów lektur szkolnych 2.1. Wpływ książek na życie wewnętrzne O tym, że książki wpływają na ludzkie życie, wiadomo nie od dziś. W literaturze polskiej i obcej mamy przykłady oddziaływania czytanych przez bohaterów literackich książek na ich losy. Ogromną rolę odegrała literatura w życiu Wertera, bohatera powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego ,,Cierpienia młodego Wertera”. Utwór oparty jest na młodzieńczych doświadczeniach pisarza, który będąc w Wetzlarze poznał Charlottę Buff i jej narzeczonego Johanna Christiana Kestnera. Oczarowanie Charlottą szybko przerodziło się w głębokie uczcie. Młodzi spotykali się we troje w domu dziewczyny, jednak po pewnym czasie sytuacja ta stała się uciążliwa dla Wolfganga Johanna Goethego. Wyjechał zostawiwszy list do narzeczonych. Kontakt nie urwał się całkowicie. Johann Christian Kestner prowadził korespondencję z Johannem Wolfgangem Goethem, informując go, co słychać u Charlotty. W 1773 roku dowiedział się o ich ślubie, a w tym samym czasie mocno przeżył śmierć przyjaciela. Również kolejny rok przyniósł poecie głębokie rozczarowanie. Maksymiliana von La Roche, pod której był urokiem od jakiegoś czasu, wyszła za mąż za dużo starszego mężczyznę. Te wszystkie wydarzenia złożyły się na powstanie „Cierpień młodego Wertera”. Powieść została wydana w 1774 roku i od razu wywołała wiele emocji. Zachwycano się nią i oburzano jej treścią. Szczególnie wiele emocji budził fakt, że utwór kończył się samobójstwem. Johanna Wolfganga Goethego obwiniano również o niemoralność. Powieść stanowi zbiór listów napisanych przez tytułowego bohatera. Listy są różnej długości, mają niejednorodną formę. Niektóre z nich zawierają długie opisy, inne skupiają się wyłącznie na uczuciach bohatera. Forma listów wydaje się najodpowiedniejsza dla przedstawienie historii Wertera. „W powieści chodzi o możliwie pełne ukazanie wewnętrznych przeżyć bohatera, podanie najsubtelniejszych motywów jego postępowania, a do tego forma listów jest nader sposobna”^8. Całość składa się z dwóch ksiąg, przy czym pierwsza rozpoczyna się datą 4 maja 1771 r.. Fabuła jest bardzo prosta, akcja skupia się wokół trojga młodych ludzi. W listach Werter wspomina swoje intymne chwile spędzone w wiosce Wahlheim, gdzie zakochuje się w Lotcie, młodej i pięknej kobiecie, która zajmuje się domem (^8) O. Dobijanka-Witczakowa, Wstęp do: J.W. Goethe, Cierpienia młodego Wertera , Wrocław – Warszawa – Kraków 2000, s. XXXII.
W miarę upływu czasu uczucie do dziewczyny potęguje się. Początkowo radość sprawia mu sama możliwość widywania ukochanej, stara się jak najwięcej przebywać w jej towarzystwie, wspólnie spacerują i odwiedzają znajomych. Z czasem mu to nie wystarcza. Jego miłość jest coraz gorętsza i tego samego uczucia usiłuje dopatrzyć się w zachowaniu Lotty: „Nie, nie łudzę się! Czytam w jej czarnych oczach prawdziwe współczucie dla mnie i mego losu! Tak, czuję i mogę dowierzać sercu memu, że ona – czyż śmiem, czyż mogę wyrazić niebo w tych słowach? – że ona mnie kocha. Mnie kocha! Jakże wartościowy staję się sam dla siebie. Jak – tobie chyba śmiem to powiedzieć, rozumiesz to – jak ja sam siebie uwielbiam odkąd ona mnie kocha!”^11 .Werter traktuje ją jak świętą, tęskni, gdy nie widzi choć jeden dzień: „Dziś nie mogłem pójść do Lotty; towarzystwo, którego nie udało mi się uniknąć zatrzymało mnie. Cóż było robić? Wysłałem swego chłopca do niej, by jeno mieć koło siebie człowieka, który był dziś w jej pobliżu. Z jakąż niecierpliwością oczekiwałem go, z jaką radością ujrzałem go znowu! Byłbym chętnie ujął jego głowę i ucałował, gdybym się nie był wstydził”^12. W pewnym momencie Werter zdaje sobie sprawę, że nie może liczyć na odwzajemnienie swoich uczuć, gdyż Lotta mimo że go kocha, nie porzuci swojego narzeczonego. Wyjeżdża i szuka zapomnienia w aktywnej działalności jako sekretarz poselstwa. Jednak ze względu na mieszczańskie pochodzenie, jego możliwości są mocno ograniczone. Przynależność stanowa młodzieńca staje się przyczyną afrontu, jaki spotyka go ze strony szlachetnie urodzonych. Młodzieniec chciał rozwinąć wszystkie swoje talenty, jednak rzeczywistość i przesądy mu to uniemożliwiły. Uświadamiając sobie, że nie ma szans na samorealizację wraca do Lotty, która w tym czasie wyszła za Alberta. Pogłębia to kryzys bohatera i umacnia myśli o samobójstwie. W ostatnim liście do Lotty pisze: „Jestem gotów Lotto! Nie wzdragam się ująć zimnego, strasznego kielicha, z którego mam wypić odurzenie śmierci: Tyś mi go podała; nie waham się! Wszystko, wszystko! Tak wypełniły się wszystkie życzenia i nadzieja mego życia. Tak chłodno i obojętnie pukam w spiżowe drzwi śmierci!”^13. Choć Lotta darzy również uczuciem Wertera, trudno nazwać to wielką namiętnością. Jest ona młodą, nowoczesną dziewczyną, która zachowuje się wzorowo w każdej sytuacji. W stosunku do Wertera zachowuje się dość powściągliwie, nie ulega (^11) Tamże, s. 52. (^12) Tamże, s. 53. (^13) Tamże, s. 1 60.
własnej namiętności. Wertera traktuje z serdecznością, docenia w nim człowieka, który ją rozumie, nieomylnie reaguje na jej stany uczuciowe i myśli. To, że różni się od Alberta i innych młodych ludzi, czyni go atrakcyjnym w oczach dziewczyny. Dopiero, gdy jego częste wizyty wyraźnie wpływają na jej małżeńskie szczęście, prosi Wertera o zaprzestanie odwiedzin: „także i ona płaci za radość, jaką daje jej obecność Wertera, i za wzruszenia, jakich dostarcza jej jego uwielbienie, przyjmowane przecież, chociaż niepodsycane świadomie, rozterką wewnętrzną, wzmagającą się coraz bardziej, skłóceniem uczuć, które ostatecznie przyprawia ją o wstrząs. Tak więc i Lotta jest bohaterką odpowiednią do romansu”^14. Warto również zwrócić uwagę na osobę Alberta, który stoi pomiędzy Lottą a Werterem. Jako mężczyzna zajmujący się przede wszystkim interesami, twardo stąpa po ziemi. Jest pozbawiony wyobraźni i wszechstronnych zainteresowań, wydaje się być osobą nieatrakcyjną w porównaniu z Werterem. Choć jego i Lottę łączy uczucie, to nie ma w nim namiętności. Jest to raczej porozumienie oparte na długoletniej znajomości, związek „z rozsądku”. Albert nie jest typem zazdrośnika. Akceptuje częste kontakty Lotty i Wertera, sam nawet darzy go sympatią. Po jakimś czasie wizyty młodego poety zaczynają mu jednak ciążyć. Szczególne znaczenie dla rozgrywających się wydarzeń ma tło powieści. Romantyzm jest epoką, w której nastąpił tzw. powrót do natury: „Racjonaliści wyobrażali sobie naturę w postaci regularnego mechanizmu, romantycy dojrzeli w niej żywy organizm, źródło – życia organiczno-dynamicznego, irracjonalnego i konkretnego zarazem, bezpośredniego, które nie mogło być uchwycone przez suchy i abstrakcyjny Rozum, zawsze pośredni, nigdy bezpośredni”^15. Romantycy uważali, iż natura ma moc objaśniania wszystkiego, co należy rozumieć przez literaturę: „Wokół natury zawęźlała się najważniejsza dla nich sprawa: miejsca i posłannictwa człowieka, a zwłaszcza poety, w świecie, w życiu, w kosmosie. Musiała to być oczywiście osobliwa wizja natury – natury jako żywego organizmu, nie zaś martwego mechanizmu, natury myślącej, czującej, mówiącej nie tylko do człowieka, ale i przez człowieka”^16. W życiu bohaterów lektury dość często jest mowa o książkach, które oddziałują na bohaterów. Lotta nie wydaje się miłośniczką książek. Czytana ostatnio powieść jej nie zachwyciła. Nie wypowiada się także pochlebnie o poprzedniej książce, którą czytała. Wspomina jednocześnie, że książki sprawiały jej przyjemność, kiedy była młodsza. (^14) O. Dobijanka-Witczakowa, dz. cyt., s. XLVIII. (^15) M. Janion, Gorączka romantyczna , Warszawa 1975 , s. 41. (^16) Tamże, s. 48.
pobudzają jego wyobraźnię, kształtują wrażliwość, wywierają znaczący wpływ na podjęte decyzje. Podobnie reagują czytelnicy romantycznych powieści. Taką samą rolę odegrał utwór Johanna Wolfganga Goethego w życiu Gustawa – bohatera IV części ,,Dziadów” Adama Mickiewicza. Bohater nazywa ,,Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego i ,,Nową Heloizę” Jana Jakuba Rousseau książkami zbójeckimi. Przeżywana intensywnie literatura, utożsamianie się z bohaterem, doprowadza go do rozczarowania i poczucia życiowej klęski. Wyidealizowana miłość sprawia, że po rozstaniu z Marylą nie był w stanie żyć dalej. Samobójstwo Gustawa jest powtórzeniem decyzji Wertera, za którą poszło wielu młodych romantyków, zarówno w literaturze, jak i w życiu. Gustaw z IV części ,,Dziadów” o swą życiową tragedię oskarża Księdza, dawnego nauczyciela: Ty mnie zabiłeś – ty mnie nauczyłeś czytać”^18. Literatura na różne sposoby wpływa na życie czytelników, jest to wpływ pozytywny i negatywny. Dominujący wpływ na przeżycia i losy bohatera „Latarnika” Henryka Sienkiewicza miała lektura „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Skawiński długo tułał się po świcie. Ojczyznę opuścił wiele lat temu, zmuszony do tego przez okoliczności dziejowe. Od tego momentu uczestniczył w różnego rodzaju walkach niepodległościowych. Za swoje zasługi był wielokrotnie nagradzany krzyżami walecznych. Był człowiekiem pracowitym. Aby zarobić na swoje utrzymanie, podejmował się różnych zajęć, był harpunnikiem na wielorybniku, poszukiwaczem diamentów i strzelcem wyborowych. Pracował również w charakterze farmera i handlarza z plemionami brazylijskimi. Był także kowalem i majtkiem. Po wielu latach ciężkiej pracy przyjął posadę, dzięki której mógłby odpocząć. Praca latarnika wydawała mu się idealna. Była spełnieniem jego marzeń i początkowo nie mógł uwierzyć, że zdobycie je przyszło mu tak łatwo. Godziny upływały mu wolno. Podziwiał morze, napawał się pięknem natury. Praca przebiegała bez żadnych zakłóceń. Systematycznie zapalał latarnię, karmił przylatujące mewy. Spacerował plażą zbierając muszle, przy świetle księżyca łowił ryby. Latarnię opuszczał rzadko, najczęściej w niedzielę. Szedł wtedy do kościoła, a po mszy czytał hiszpańską gazetę, z której dowiadywał się najnowszych wiadomości z Europy. Czasami rozmawiał ze strażnikiem, który przywoził mu jedzenie. Z czasem jednak odsuwał się coraz bardziej od ludzi, rzadziej bywał (^18) A. Mickiewicz, Dziady, Warszawa 1998, s. 69.
w mieście. Swoje obowiązki wypełniał jednak bardzo sumiennie, latarnia była systematycznie zapalana. Pewnego dnia wszystko się zmieniło. Któregoś razu, oprócz paczki z jedzeniem, Skawiński otrzymał także inną przesyłkę. Niecierpliwie rozwinął papier i zobaczył książki. Wziął jedną z nich do ręki i nie mógł uwierzyć własnym oczom, gdyż była napisana po polsku. Zastanawiał się, kto mu ją przysłała, aż przypomniał sobie, że jakiś czas temu przesłał polskiemu towarzystwu część swojej wypłaty. W zamian otrzymał przesyłkę z książkami. Latarnik nie mógł uwierzyć w to, co go spotkało. Nazwisko autora wzbudziło dawne skojarzenia. Wiedział, że Adam Mickiewicz to sławny poeta, który był bardzo popularny w Paryżu. Nie chciał uwierzyć, że książki tego człowieka trafiły do jego samotni. W końcu zaczął czytać głośno, tak żeby przypomnieć sobie polskie słowa i lepiej zrozumieć tekst. Po chwili zabrakło mu głosu, a litery zaczęły skakać przed oczami. Skawiński nie mógł uwierzyć w to, co czyta. W myślach przeniósł się do ojczyzny, którą opuścił wiele lat temu. Z oczu pociekły mu łzy. Poczuł ogromną miłość i tęsknotę za krajem, który opuścił tyle lat temu, i o którym przestał w ogóle myśleć. Obecnie dzięki książce wracał do kraju lat dziecinnych. Przypominał sobie rodzinną wieś, znajomy krajobraz. Wspomniał rechot żab, służbę w polskim wojsku. Wreszcie zasnął. Obudził go strażnik, pytając, co mu się stało, czy dobrze się czuje. Okazało się, że ten jedyny raz, kiedy ogarnęły go ogromne emocje, nie zapalił latarni i doprowadził tym do rozbicia się statku. Stracił posadę i po raz kolejny musiał ruszyć w podróż. Coś się w nim jednak zmieniło. Mimo porażki, jego oczy pozostały żywe, a do piersi tulił książkę, która była przyczyną zwolnienia z pracy. Książka miała ogromny wpływ na życie Skawińskiego, w jego przypadku trudno jednoznacznie stwierdzić, czy był to wpływ zdecydowanie pozytywny lub zdecydowanie negatywny. Przez długie lata tułaczki, bohater zapomniał, kim jest, przestał używać języka polskiego, nie myślał o swojej ojczyźnie. Było to szczególnie przykre, ponieważ Skawiński był patriotą i uczestniczył w powstaniu. Lektura ,,Pana Tadeusza’’ Adama Mickiewicza przypomniała mu, kim był wiele lat temu, o czym przez wiele lat tułaczki i ciężkiej pracy zapomniał. Dzięki lekturze Skawiński przebudził się z długiego snu, znów odzyskał radość życia, ale doświadczył także klęski. Stracił dobrą posadę i miał na sumieniu rozbicie się statku.
kierunki epoki, w której żyją i wyrażać je. Zarzuca poetom, że ich twórczość odbiega od spraw ogólnych. Najważniejszy jest według jego opinii urzeczywistnienie dobra społeczeństwa. Piotr Chmielowski pisze: „Powieściopisarz i poeta musi znać wszystkie kierunki swojej epoki i być ich wyobrazicielem. W tym jedynie razie można mu przyznać prawo przewodniczenia swemu społeczeństwu. Jakież bowiem rady dać może człowiek, który pogardza rzeczywistością, a w swoim tylko wnętrzu szuka środków działania na masy? Działalność jego będzie bezpłodna, a rady śmieszne lub niedorzeczne. Poeta usuwa się od spraw ogólnych albo też na jak najgorsze prowadzi je drogi”^22. Literatura ma współgrać z interesami materialnymi lub duchowymi epoki Autor winien być przedstawicielem obywateli, nie może być rozdwojony. Jego dzieła muszą być wyrazem jego umysłu. Bohaterem literackim, który jest wyrazicielem idei pozytywizmu, ale nie odrzuca dorobku romantyzmu, jest Stanisław Wokulski. Bohater „Lalki” Bolesława Prusa, to człowiek oddany ojczyźnie i pracy. Jego dzieciństwo sięga czasów kierujących się romantycznymi hasłami, na bazie których ludzie budowali swoje szczęście. Brał udział w powstaniu i został skazany na zesłanie. Przebywając na Syberii zajął się pracą badawczą i marzył o tym, aby swoje zainteresowania rozwijać po powrocie do kraju. Niestety, okazało się, iż uczeni w kraju są niepotrzebni. Bohater poświecił się więc pracy zawodowej, w krótkim czasie pomnożył majątek. Nie dbał jednak wyłącznie o własne dobro. Wokulski stał się realizatorem postulatu pracy organicznej, która zakłada, że jednostka bogacąca się ma wpływ na wzrost zamożności narodu. Rozbudowuje swój sklep. Zakłada spółki handlowe, dzięki którym ożywiła się gospodarka. W konsekwencji realizuje także hasła związane z pracą u podstaw, czyli poszerzanie świadomości i poprawa sytuacji wśród najniższych warstw społecznych. Bohater zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc. Jest świadomy, że nie wskóra nic globalnie, na dużą skalę, dlatego skupia się na poszczególnych jednostkach. Podejmuje również działania charytatywne oraz filantropijne, wspierając ważne cele społeczne. Wokulski jest człowiekiem oczytanym, znającym współczesną polską literaturę. Jest bohaterem, który stoi na pograniczu romantyzmu i pozytywizmu. Ukształtowały go idee romantyczne, jednak rozwój jego kariery jest typowy dla pozytywistów. Analizując postać Wokulskiego, trzeba zwrócić uwagę na jego młodość. (^22) Tamże, s. 82.
W młodości pracował jako subiekt. Jednak praca ta go nie satysfakcjonowała, rozpoczął naukę w Szkole Przygotowawczej, a następnie w Szkole Głównej. Podobnie jak inni młodzi ludzie, chciał coś osiągnąć, dręczyła go też potrzeba działania na rzecz ojczyzny. Wokulski porzucił szkołę i wspólnie z innymi brał udział w powstaniu. Konsekwencją było zesłanie. Po powrocie ożenił się z zamożną kobietą, a w niedługim czasie, po śmierci żony, został człowiekiem majętnym. Nie poprzestał jednak na tym, co ma i zaczął robić interesy za granicą. Poglądy i sposób na życie Stanisława Wokulskiego ukształtowała w dużej mierze literatura romantyczna. Pod jej wpływem wziął udział w powstaniu, ona także ukształtowała jego romantyczną naturę i poglądy na miłość. Będąc w Paryżu zauważył mały antykwariat i do niego wszedł. W oczy rzucił mu się egzemplarz poezji Adama Mickiewicza. Od razu kupił książkę i niemal ucałował. Była dla niego jak relikwia. Czytał ją wiele razy, jednakże po latach, kiedy sięga po książkę i czyta słowa mówiące o miłości, czuje rozczarowanie i żal. Ze złością rzuca książkę w kąt pokoju. Uważa, że poprzez głoszenie swoich ideałów, poprzez gloryfikację miłości, romantycy doprowadzili go do zguby, zniszczyli jego życie. To właśnie romantyczne utwory nauczyły go traktować kobietę jak istotę wyższą, ponadprzeciętną, która jest poniekąd nieosiągalnym ideałem. Romantyczne utwory nauczyły go pogodni za ideałem: „Dobrze ci tak! tam twoje miejsce… – myślał Wokulski. Bo któż to miłość przedstawiał mi jako świętą tajemnicę? Kto nauczył mnie gardzić codziennymi kobietami, a szukać niepochwytnego ideału?… Miłość jest radością świata, słońcem życia, wesołą melodią w pustyni, a ty co z niej zrobiłeś?… Żałobny ołtarz, przed którym śpiewają się egzekwie nad zdeptanym sercem ludzkim!”^23. Analizując sytuację, przypomina sobie czytaną kiedyś historię don Kichota, który podobnie jak on walczył z wiatrakami: „Przypomniał sobie tę dziwną historię człowieka, przez kilkanaście lat żyjącego w sferze poezji – tak jak on, który rzucał się na wiatraki
- jak on, był druzgotany – jak on, który zmarnował życie uganiając się za ideałem kobiety
- jak on, i zamiast królewny znalazł brudną dziewkę od krów – znowu jak on!… „A jednakże ten don Quichot był szczęśliwszy ode mnie! – myślał. – Dopiero nad grobem zaczął budzić się ze swych złudzeń… A ja?…”^24. Książki pozwalały także Stanisławowi Wokulskiemu zapomnieć o własnym smutku. Czytając „Robinsona Kruzoe” czy „Baśnie tysiąca i jednej nocy” przenosił się do świata zamieszkanego przez ludzi o szlachetnych (^23) B. Prus, Lalka , tom 2, Warszawa 1982, s. 56–57. (^24) Tamże, s. 286–287.
fasadą dla dokonywanych w jego majestacie zbrodni. Śledztwo było tylko grą pozorów, winy aresztowanych zmyślone. Inżynier Polenko skazany został za sabotaż kolektywizacji, teletechnik Karboński za listowny kontakt z rodziną w Polsce, Kostylew za wypożyczenie francuskich książek w prywatnej wypożyczalni. Łagry służyły likwidacji, unicestwieniu ludzi niewygodnych dla komunistów, miały też dostarczać darmowej siły roboczej. System, który w nich obowiązywał, polegał na tym, by trzymając więźniów w niezwykle ciężkich warunkach, głodem zmuszać ich do pracy: „Praca w lesie należała do najcięższych głównie na skutek warunków, w jakich się odbywała. Odległość z lesopowału do obozu wynosiła średnio około sześciu kilometrów w jedną stronę, więźniowie pracowali cały dzień pod gołym niebem, po pas zanurzeni w śniegu, przemoczeni do nitki, głodni i nieludzko zmęczeni^26. Oprócz udręki i cierpienia związanego ze znoszeniem mrozu, głodu, wyczerpania fizycznego wskutek morderczej pracy, skazani na łagier poddawani byli cynicznym torturom fizycznym i psychicznym. Starano się odebrać im poczucie jakiegokolwiek sensu i nadziei na zmianę położenia. System uzależniający ilość otrzymywanych racji żywnościowych od przepracowanych procentów normy sprawiał, iż nie było mowy o solidarności więźniów: „Było w tym wszystkim coś nieludzkiego, coś łamiącego bezlitośnie jedyną więź łączącą, zdawałoby się, więźniów w sposób naturalny – ich solidarność w obliczu prześladowców”^27. W „Innym świecie” Gustaw Herling-Grudziński ukazuje, jak człowiek żyjący w ekstremalnych warunkach, pozbywa się wszelkich ludzkich uczuć. Obóz uczy więźnia jak żyć bez litości, z obojętnością słuchać skarg cierpiących, egoistycznie troszczyć się jedynie o własne życie. Nowy więzień, który początkowo będzie pomagał innym, poznawszy prawo obozowego życia, znienawidzi swoich współwięźniów, a zamiast współczucia będzie odczuwał wobec nich pogardę. Na skutek działania obozowych praw jego osobowość ulega całkowitej przemianie. Poniżony ciężką pracą i niemożnością zaspokojenia swych podstawowych potrzeb fizjologicznych, nienawidzi współwięźniów. Odarty z człowieczeństwa, pozostawiony sam sobie, rozpaczliwie walczący o przetrwanie więzień tracił poczucie więzi z innymi ludźmi. Pragnął samotności, która dałaby mu poczucie własnej tożsamości. Pozbawiony nadziei i upodlony człowiek tracił poczucie godności nawet w swoich własnych oczach: „Powinniśmy umrzeć – słyszałem (^26) G. Herling-Grudziński, Inny świat , Warszawa 1995, s. 59. (^27) Tamże, s. 54.
ich niejednokrotnie mówiących – my gnój ludzki, powinniśmy umrzeć dla własnego dobra i bożej chwały”^28. Więźniowie radzą sobie z trudną sytuacją w różny sposób. Michaił Aleksiejewicz Kostylew urodzony w Woroneżu, miał ojca komunistę i został wychowany w atmosferze zachwytu dla partii i jej zasług. W czasie studiów politechnicznych w Moskwie poznał prace klasyków marksizmu, studiował pisma Lenina i Stalina. Kiedy miał 24 lata wstąpił do Akademii Morskiej we Władywostoku, gdzie nauczył się języka francuskiego. Wypożyczył z prywatnej wypożyczalni i przeczytał w oryginale utwory: Honoriusza Balzaca, Stendhala, Gustawa Flauberta, Alfreda de Musseta i innych. Literatura francuska sprawiła, że zmienił światopogląd. Odsunął się od partii. Przekonał się, że poza jego ojczyzną istnieje świat, który może być lepszy. Zaczął także rozumieć, czym jest wolność i uświadomił sobie, że do tej pory egzystował w świecie, który był przekłamany. Swoimi poglądami dzieli się z innymi. W 1937 roku, w ramach wielkiej czystki, aresztowano właściciela prywatnej wypożyczalni i zabrano adresy czytelników. Michaił Aleksiejewicz Kostylew został aresztowany i katowany, ale nie przyznał się do fałszywych oskarżeń. Po dwóch latach śledztwa wymuszono na nim podpisanie oskarżenia, że chciał obalić ustrój Związku Sowieckiego. Trafił do sowieckich obozów pracy. Najpierw pomagał innym więźniom, nazywany był ,,świętym”, ale doniesiono na niego i trafił do brygady leśnej. Praca fizyczna załamała go i poniżyła. Znienawidził współwięźniów, był gotów zrobić wszystko dla zdobycia dodatkowego kawałka chleba. ,,Byłby może stoczył się jeszcze niżej, na samą krawędź największej zbrodni, jakiej dokonać może człowiek wart tego imienia w obozie – zbrodni donosu – gdyby przypadek nie podsunął mu jednej z książek, którą czytał niegdyś na wolności we Władywostoku”^29. Odczytał ją na nowo, płacząc jak dziecko. Po raz drugi zrozumiał, że go oszukano. Odtąd, aby móc czytać książki i nigdy już nie pracować dla komunistów, codziennie opiekał sobie rękę w ogniu. Gdy został wyznaczony do transportu na Kołymę, oblał się wrzątkiem i zmarł w męczarniach. Książka przywróciła mu jasność umysłu i pozwoliła zachować człowieczeństwo. Uratowała go moralnie, ale skazany był na cierpienie fizyczne. (^28) Tamże, s. 190. (^29) Tamże, s. 105.
- Społecznik – uznaje za najwyższą wartość miłość ludzi – jednostki lub grupy. Postawa społeczna objawia się w dużej aktywności, otwartości na człowieka, na jego potrzeby.
- Polityk za dominującą wartość uznaje władzę. Aktywność zawodowa ogranicza się w jego przypadku do dziedziny polityki.
- Człowiek religijny – uznaje za najwyższą wartość Boga, w tym świetle stara się zrozumieć siebie, innych ludzi i świat^31. Warto także zwrócić uwagę na znaczenie patriotyzmu, który jest jedną z najbardziej cenionych postaw. Jerzy Wiatr określił patriotyzm jako stan świadomości społecznej oraz ideologię. Jest to nie tylko wiedza o przynależności do określonej grupy, ale także duma i wola przynależności do grupy. Patriotyzm jest moralną wizją stosunku, który istnieje między jednostką, narodem, ludzkością. Patriotą jest osoba, która poczuwa się do przynależności narodowej, która jest świadoma wynikających z tego obowiązków i ciężarów. Przedkłada dobro ojczyzny ponad własne, uznaje, że sprawy dotyczące narodu są ważniejsze niż sprawy jednostki^32. Według Władysława Stróżewskiego, patriotyzm wiąże się z głównymi celami, do których zmierzają wspólnoty narodowe. Podstawą patriotyzmu staje się nie tylko najbliższa przestrzeń, ale także świat ze wszelkimi różnicami^33. Według Marka Cichockiego, polski patriotyzm powinien polegać na budowaniu autentycznego społeczeństwa właścicielskiego i obywatelskiego, a także na szerokim udziale w życiu publicznym^34. Na przestrzeni wielu lat patriotyzm wyrażał się w gotowości do ponoszenia największych ofiar i poświęceń. Utożsamiał się z niepodległością, wolnością. Według Jerzego Nikitorowicza^35 , patriotyzm sięga starożytności i jest rozumiany jako miłość oraz przywiązanie do ojczyzny. To także poczucie społecznej i kulturowej więzi. W Europie pojęcie patriotyzmu zaczęło się kształtować w okresie odrodzenia, kiedy kształtowały się języki narodowe. (^31) Tamże, s. 70–71. (^32) J. Wiatr, Etyczny wymiar patriotyzmu , „Etyka” 1969, nr 5, s. 29. (^33) W. Stróżewski, O pojęciu patriotyzmu , [w:] Oblicza patriotyzmu , red. J. Sadowski, Kraków 2009, s. 104– 105. (^34) M. Cichocki, Solidarystyczne podstawy patriotyzmu, ,,Znak”, 2002, nr 4, s. 13–30. (^35) J. Nikitorowicz red., Patriotyzm i nacjonalizm. Ku jakiej tożsamości kulturowej ?, Kraków, 2013, s. 433.
W ciągu wielu wieków literatura była czynnikiem kształtującym postawy, wyobrażenia i zachowania ludzi. Pod wpływem literatury średniowiecznej kształtowały się postawy wobec Boga i Kościoła. Literatura romantyczna zachęcała do walki. Z kolei literaturze okresu pozytywizmu zawdzięczamy podkreślenie roli pracy i działania na rzecz innych. Znaczenie literatury pięknej dostrzegano między innymi w okresie romantyzmu. Termin romantyzm od samego początku był terminem wieloznacznym, niesprecyzowanym i określającym krąg różnorodnych zjawisk. Goethe za klasyczne uznawał wszystko co ,,zdrowe”, za romantyczne – co ,,chorobliwe”^36. Romantyczny znaczył tyle co romansowy, przypominający romans: niezwykły, dziwaczny, malowniczy. Chodziło o specyficzny rodzaj malowniczości, związanej ze specyficznym ukształtowaniem pejzażu, prezentujący naturę jako „wzniosłą, groźną, posępną, niecodzienną”^37. Z narodzinami romantyzmu wiąże się kryzys świadomości europejskiej, załamanie się struktur społecznych feudalizmu w wyniku kształtowania się społeczeństwa opartego na cywilizacji przemysłowej o ustroju kapitalistycznym oraz w wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej, która obaliła stary porządek. O odrzuceniu lub przewartościowaniu wielu idei oświecenia zadecydował upadek wiary we wszechpotęgę rozumu ludzkiego, w ład i harmonię rozwoju świata. Przede wszystkim poddano krytyce głoszącą te hasła osiemnastowieczną ideę postępu, zarzucając jej zerwanie z ciągłością tradycji narodowych, a przez to niszczenie dotychczasowego dorobku pokoleń i wyobcowanie człowieka z jego naturalnie ukształtowanej zbiorowości. Na kształtowanie się nowych wymogów, jakie stawiano sztuce, głównie literaturze, miała ogromny wpływ wzrastająca świadomość odrębności narodowej 38. Polski romantyzm charakteryzuje się bezwzględnym uwielbieniem literatury i jej szczególną rolą w kulturze tego okresu. Literatura piękna wspierana przez historiozofię stawała się ostoją narodowości. Specyfikę polskiego romantyzmu można zawrzeć w trzech wyróżniających ją cechach: ludowość, narodowość, historyzm. Ludowość rozumiana była jako tożsama z polskością z narodowością. Literatura romantyczna wiąże się ponadto z dziejami narodu^39. Problematykę narodową nasyciły idee historiozoficzne. Cechą polskiego romantyzmu jest także historyzm w sensie tematyki historycznej. (^36) M. Straszewska, Romantyzm , Warszawa 1977, s. 9. (^37) A. Witkowska, Literatura romantyzmu , Warszawa 1989, s. 18. (^38) M. Straszewska, dz. cyt., s. 17. (^39) Tamże, s. 1 48.
