Wprowadzenie do nauki o państwie i organach władzy państwowej, Skrypty z Diritto

Pobierz Wprowadzenie do nauki o państwie i organach władzy państwowej i więcej Skrypty w PDF z Diritto tylko na Docsity! Rozdział I. Wprowadzenie do nauki o państwie i organach władzy państwowej § 1. Pojęcie państwa i jego funkcje Literatura: L. Dubel, O pojęciu i istocie państwa, [w:] Elementy nauki o państwie i po- lityce, pod red. L. Dubla, J. Kostrubca, G. Ławnikowicza, Z. Markwarta, Warszawa 2011; J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2004; Z. Muras, Podstawy prawa, Warszawa 2008; G. L. Seidler, H. Groszyk, A. Pieniążek, Wprowadzenie do nauki o państwie i prawie, Lublin 2010; B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do nauki o państwie i polity- ce, Lublin 2007; W. Szostak, Nauka o państwie dla studentów nauk politycznych, Kielce 2008. Państwo – to historycznie ugruntowana organizacja współczesnych społe- czeństw, odznaczająca się wysokim stopniem zorganizowania. Celem i sensem istnienia państwa jest dobro człowieka, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym, jako cząstki społeczeństwa. Człowiek, jako istota społeczna, funkcjonuje w grupie, w której może się rozwijać i w pełni realizować. Dlate- go nie dziwi stwierdzenie, że: „Punktem wyjścia w kształtowaniu państwa jest człowiek jako istota społeczna, który dąży do zaspokajania potrzeb material- nych i duchowych łączy się z innymi ludźmi, tworząc grupy społeczne zarówno niesformalizowane (rodzina, plemię, naród), jak i sformalizowane (partie poli- tyczne, państwa, organizacje międzynarodowe)”1. Pojęcie państwa znane jest od czasów starożytnych Greków, u których no- siło nazwę polis, co oznaczało odpowiednio zorganizowane społeczeństwo, wskazując na jedną z jego cech – państwo jest organizacją. Przez starożytnych Rzymian określane było jako civitas – oznaczające państwo obywateli rzym- skich, a później, kiedy Rzym przekształcił się pod względem ustrojowym i tery- torialnym, na jego określenie posługiwano się nazwą res publica, czyli wspól- nota wszystkich obywateli, i w końcu u szczytu rzymskiej potęgi, kiedy Rzym rozrósł się terytorialnie posługiwano się nazwą imperium. W średniowieczu na 1 J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2004, s. 14. Poglądy na temat genezy państwa w syntetyczny sposób opracowali B. Szmulik i M. Żmigrodzki w obszernej pracy: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin 2007, s. 23–45. 1 2 Nb. 1–2 2 Rozdział I. Wprowadzenie do nauki o państwie i organach władzy państwowej określenie państwa rządzonego jednoosobowo przez władcę używano nazwy regnum, albo terra, która podkreślała czynnik terytorialny. Nowożytne rozu- mienie państwa wiąże się z Nicollo Machiavellim, który w XVI w. wprowadził do powszechnego użycia termin la stato na oznaczenie każdego z istniejących państw, bez względu na jego wielkość czy charakter ustrojowy. Istotę państwa upatrywał natomiast w pojęciu dominio, czyli panowania jednych nad drugimi. W Polsce na określenie państwa używano kilku nazw: regnum, res publica, po- licja czy stan, a od końca XVIII w. państwo, wywodzono od słowa pan (pań- skie), oznaczające władzę, panowanie nad ziemią stanowiącą pańską własność. Podanie definicji państwa nie jest łatwe. Powszechnie przyjmuje się defi- nicję Georga Jellinka, według którego państwo to trwały związek ludzi sta- le zamieszkujących określone terytorium i podlegających władzy zwierzchniej, którą uzupełnia się o niezbędny element jakim jest suwerenność. Współcześ- nie mówi się o demokratycznym państwie prawnym, czyli państwie, w któ- rym każda jednostka ludzka traktowana jest osobowo, jako podmiot wolności i praw, których państwo, oparte na podziale i równowadze władz, ma chronić, zaś poszczególne władze zobowiązane są do współdziałania dla dobra osoby ludzkiej w oparciu i w granicach prawa. Dynamika zjawisk dotyczących państwa sprawia, że najlepiej zdefiniować je wskazując na jego cechy. 1) Państwo jest organizacją polityczną, poddaną władzy państwowej, po- siadającej kompetencję do podejmowania władczych decyzji wiążących obywateli oraz inne podmioty prawa. Sensem istnienia państwa jest więc rządzenie społeczeństwem. Władze państwowe, oparte na zasadzie hierar- chicznego zorganizowania, rządzą rozdzielaniem uprawnień i determinu- ją zachowania podmiotów należących do wspólnoty państwowej. Władze państwowe gwarantują także należyte funkcjonowanie organizmu państwo- wego i tym samym możliwość realizowania wspólnych celów. Narzędziem porządkującym i organizującym stosunki społeczne jest prawo, czyli upo- rządkowany zbiór norm postępowania o charakterze generalnym i abstrak- cyjnym, ukształtowanych w ramach organizacji państwowej przez kompe- tentne organy, regulujące kontakty interpersonalne, ale i ukierunkowujących zachowania ludzi na osiągnięcie wspólnych celów. Generalny charakter norm prawnych oznacza, że są one skierowane do adresatów, wyróżnionych z uwagi na posiadanie wspólnej cechy, czyli do każdego, kto znajdzie się w określonej przez normę sytuacji faktycznej. Z kolei abstrakcyjność ozna- cza, że norma prawna nie konsumuje się w wyniku jej jednorazowego za- stosowania, ale wyznacza pewien standardowy, powtarzalny wzór zacho- wania oczekiwany przez państwo. Ogół norm prawnych obowiązujących 3 4 Nb. 3–4 5 dzy państwowej, wiąże się także pojęcie obywatelstwa, które określa przy- należność do państwa. 4) Państwo jest organizacją suwerenną, czyli samodzielną i niezależną. Pojęcie suwerenności można rozpatrywać w dwóch aspektach: a) suwerenność wewnętrzna – państwo kształtuje ustrój polityczny oraz reguluje stosunki wewnętrzne samodzielnie, na zasadzie wyłączności, sprawując pełnię władzy nad swoim terytorium oraz nad zamieszkują- cą je ludnością. W związku z tym w państwie nie ma innych podmiotów prawotwórczych poza konstytucyjnie określonymi organami ani innych procedur prawotwórczych niż procedury określone przez państwo. Owa możliwość stanowienia i zmieniania prawa, określana jako wyłączność prawodawcza, jest miernikiem poziomu suwerenności. Kto bowiem po- siada wyłączność prawodawczą, ten organizuje stosunki społeczne i de- cyduje o wszystkich dziedzinach aktywności ludzkiej, b) suwerenność zewnętrzna – oznacza uznanie państwa za podmiot stosun- ków międzynarodowych przez inne państwa oraz utrzymywanie z nim kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, handlowych i kulturalnych. Cechą prawnomiędzynarodowej podmiotowości państwa jest zdolność traktatowa, utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi pań- stwami (prawo legacji) oraz uczestniczenie w organizacjach między- narodowych. Suwerenność zewnętrzna pozwala państwu kształtować relacje z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi na za- sadzie dobrowolności, równorzędności i wzajemności. W związku z tym państwa powinny układać wzajemne stosunki z poszanowaniem ich su- werenności, z pomięciem użycia siły lub groźby jej użycia, a także po- wstrzymując się od ingerowania w sprawy należące do kompetencji we- wnętrznej innego państwa. Organy władzy państwowej w podejmowaniu swoich decyzji są wolne, nie podlegają żadnym innym władzom znajdu- jącym się poza terytorium państwa, samodzielnie mogą podejmować de- cyzje w granicach swojego władztwa terytorialnego i zaciągać zobowią- zania wobec innych podmiotów prawa międzynarodowego. W wyniku wolności decyzyjnej władze państwowe mogą dobrowolnie przekazać część swojej suwerenności na rzecz organów ponadnarodowych lub or- ganizacji międzynarodowych. 7 Nb. 7 § 1. Pojęcie państwa i jego funkcje 6 Rozdział I. Wprowadzenie do nauki o państwie i organach władzy państwowej Wykres 1 W oparciu o powyższe elementy definicji państwa można wskazać na jego podstawowe funkcje. Funkcje państwa – to główne kierunki jego działalności, nastawione na realizację celów określonych przez władze państwowe. Trady- cyjnie wyróżnia się funkcję wewnętrzną i zewnętrzną państwa: 1) funkcja wewnętrzna, ma na celu osiągnięcie i utrzymywanie ładu społecz- nego w ramach organizacji państwowej, obejmuje działalność: a) prawodawczą – państwo za pośrednictwem swoich organów tworzy prawo, które wyznacza normy powszechnie obowiązujące na swoim terytorium, b) porządkową – państwo jest zobowiązane do podejmowania działań ma- jących na celu zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego na terytorium podległym jego jurysdykcji oraz przeciwdziałanie procesom anarchizacji i wszelkim postaciom niepożądanych społecznie zachowań, czy to poszczególnych jednostek czy grup społecznych. Państwo zobo- wiązane jest zabezpieczyć przede wszystkim życie i zdrowie oraz nie- tykalność swoich obywateli przed jakimikolwiek działaniami godzący- mi w te dobra o zasadniczym znaczeniu, a zwłaszcza przed zamachami przestępczymi, w tym także aktami terroru, c) administracyjną – państwo zarządza swoim terytorium i zamieszkującą na nim ludnością za pomocą rozbudowanego, hierarchicznie zorganizo- wanego aparatu administracyjnego, 8 9 Nb. 8–9 7 d) gospodarczo-organizatorską – państwo organizuje i zarządza gospodarką oraz życiem zbiorowym w ramach organizacji państwowej. W odniesieniu do gospodarki powszechnie wyróżnia się dwie postawy, jakie państwo mo- że przyjąć, mianowicie ograniczyć się wyłącznie do stworzenia ram praw- nych i warunków niezbędnych do właściwego funkcjonowania gospodarki, powstrzymując się od działania albo aktywnie uczestniczyć w gospodarce jako jeden z uczestników „gry rynkowej”, z jednej strony, oraz moderator kształtujący i na bieżąco weryfikujący przyjęte założenia z drugiej strony, e) socjalną – państwo zobowiązane jest zapewnić obywatelom minimum egzystencji, poprzez system ubezpieczeń społecznych, pomoc społecz- ną, ochronę zdrowia, zapewnienie odpowiednich warunków pracy i pła- cy, zwalczanie bezrobocia, dbałość o ochronę środowiska naturalnego. Państwo powinno zapewnić w miarę równy dostęp do podstawowych dóbr materialnych wszystkim obywatelom, a przynajmniej zagwaranto- wać w miarę równe szanse na uzyskanie takiego dostępu, f) kulturalno-oświatową – państwo zobowiązane jest zorganizować sy- stem oświaty i instytucji kulturalnych, które promowałyby rozwój inte- lektualny obywateli, zachęcały do korzystania z dóbr kultury, promowa- ły osiągnięcia naukowe i kulturę narodową za granicą, a także kreować i upowszechniać idee i wartości pożądane przez państwo; 2) funkcja zewnętrzna obejmuje natomiast: a) obronę granic – państwo zapewnia obywatelom poczucie bezpieczeń- stwa dzięki utrzymywaniu własnej armii oraz przystępowania do soju- szy obronnych, b) politykę międzynarodową – ukierunkowaną na zabezpieczanie interesów państwa na arenie międzynarodowej poprzez nawiązywanie i utrzymy- wanie kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, handlowych, gospo- darczych itd. z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Zob. wykres 2. Forma państwa – to pojęcie zbiorcze, na które składa się struktura orga- nów władzy państwowej oraz całokształt sposobów i metod jej sprawowania. W związku z tym państwa klasyfikuje się ze względu na: 1) podmiot sprawujący władzę w państwie: a) monarchie – władza w państwie należy do jednej osoby, rozmaicie nazy- wanej (król – Królestwo Hiszpanii, książę –Wielkie Księstwo Luksem- burga, cesarz – Cesarstwo Japonii), która koncentruje w swoich rękach wszystkie funkcje władzy. W zależności od zakresu posiadanej władzy wyróżnia się monarchie absolutne (monarcha skupia w swoich rękach zarówno władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, jak w Arabii 10 11 Nb. 10–11 § 1. Pojęcie państwa i jego funkcje