Współczesne teorie rynku pracy a mobilność i przepływy pracowników w dobie globalizacji, Publikacje z Ekonomia

Pobierz Współczesne teorie rynku pracy a mobilność i przepływy pracowników w dobie globalizacji i więcej Publikacje w PDF z Ekonomia tylko na Docsity! Naukowe nr 9 Zeszyty Kraków 2011 POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE Wacław Jarmołowicz Magdalena Knapińska Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Współczesne teorie rynku pracy a mobilność i przepływy pracowników w dobie globalizacji 1. Współczesne teorie rynku pracy Współcześnie istnieje wiele teorii ekonomicznych dotyczących funkcjonowa- nia rynku pracy. Z zasady modyfikują one i rozwijają dorobek kierunków neo- klasycznego i keynesowskiego, zawierając często też odmienne lub rozszerzone i uzupełnione zbiory hipotez dotyczących występowania, powstawania i utrzy- mywania się nierównowagi na rynku pracy. Ogólnie można tu wskazać zwłaszcza trzy podstawowe grupy hipotez. Hipotezy pierwszego obszaru eksponują głównie czynniki strukturalne i instytucjonalne jako odpowiedzialne za powstawanie nie- równowagi na rynku pracy. Przykładem jest np. teoria segmentacyjna, w której wątek ograniczeń mobilności siły roboczej stanowi istotny element wyjaśniający procesy tworzenia się i utrwalania nierównowagi na rynku pracy1. Według innych założeń i twierdzeń – występujących w drugim obszarze – nierównowaga może być spowodowana długotrwałością (opóźnieniem) proce- sów dostosowawczych na rynku pracy (np. wskutek poszukiwania pracy, pro- cesu zmiany kwalifikacji etc.). Do tego obszaru należy teoria kapitału ludzkiego (human capital), teoria naturalnej stopy bezrobocia (NRU) oraz teoria poszu- kiwań na rynku pracy ( job search). W teoriach tych podkreślany jest przy tym 1 E. Kryńska, Mobilność zasobów pracy w wybranych teoriach rynku pracy [w:] Mobilność zasobów pracy, red. E. Kryńska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s. 18. Wacław Jarmołowicz, Magdalena Knapińska124 związek między ograniczeniami mobilności (zwłaszcza zawodowej) pracobior- ców a nierównowagą na rynku pracy2. Trzecia grupa hipotez zakłada, że nierównowaga na rynku pracy może być spowodowana sztywnością płac. Objaśniają to m.in. teorie płacy efektywnej oraz insiders-outsiders. W teoriach tych z kolei nacisk położony jest na wyjaśnienie przyczyn i uwarunkowań skłonności części pracodawców do oferowania wyna- grodzeń przewyższających płacę równowagi. Kwestii ograniczeń mobilności siły roboczej poświęcono tu jednak stosunkowo mało miejsca. Wskazuje się w nich raczej, że kierunki i natężenie ruchliwości pracowników są konsekwencją decy- zji płacowych pracodawców: przy czym w grupach pracowników otrzymujących wyższe wynagrodzenia obserwuje się niższą skłonność do ruchliwości. W tym też sensie mobilność pracownicza jest pochodną struktury wynagrodzeń na danym rynku pracy3. Podejmując najpierw próbę analizy i oceny prezentowanych w literaturze przedmiotu teorii segmentacyjnych, można tu wskazać na istnienie dwóch przy- najmniej kluczowych elementów tych teorii. Po pierwsze, rynek pracy składa się z kilku płaszczyzn, które charakteryzują się odmiennymi warunkami oferowa- nymi pracownikom w zakresie poziomu wynagrodzeń i polityki zatrudnienia. Po drugie, wejścia na poszczególne płaszczyzny – segmenty takiego rynku pracy są – przynajmniej w pewnych okresach – ograniczone, tzn. że więcej jest osób chętnych do pracy w tych segmentach niż ofert miejsc pracy zgłaszanych przez pracodawców4. Do szczególnie znaczących teorii segmentacyjnych zalicza się teorię dual- nego rynku pracy oraz wewnętrznego i zewnętrznego rynku pracy. Jeżeli chodzi o pierwszą z nich – sformułowaną przez P. Doeringera i M. Piore’a, do podstawo- wych jej hipotez należy zaliczyć to, że rynek pracy jest podzielony na dwie części, w których pracownicy i pracodawcy działają na podstawie zupełnie odmiennych zasad postępowania i które charakteryzują się różnymi możliwymi do zidentyfi- kowania cechami. Rynek pracy jest postrzegany jako obszar jednolity, ale też jako wielość rynków o odmiennej strukturze i cechach5. Te dwa segmenty czy sektory nazywane są w literaturze pierwotnym i wtór- nym. Segment pierwotny obejmuje stabilne, dobrze opłacane, stwarzające możli- wości awansu miejsca pracy, natomiast segment wtórny – miejsca pracy o mniej- 2 Ibidem, s. 18. 3 Ibidem. 4 W.T. Dickens, K. Lang, Labor Market Segmentation Theory: Reconsidering The Evidence, Working Papers nr 4087, National Bureau of Economic Research, Cambridge, June 1992, www. nber.org/papers, dostęp 3.11.2008. 5 E. Kryńska, J. Suchecka, B. Suchecki, Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010, Studia i Materiały, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998, s. 33. Współczesne teorie rynku pracy a mobilność... 127 Specyficzne zaś kwalifikacje decydowały o zatrudnieniu na bardziej prestiżo- wych, lepiej płatnych i charakteryzujących się mniejszą fluktuacją stanowiskach pracy14. Można tu zatem mówić o pewnym wpływie posiadanych kwalifikacji na mobilność zasobów pracy. Otóż pracobiorcy o kwalifikacjach uniwersalnych mogą być bardziej skłonni do zmiany miejsca zatrudnienia, a ci z nich, którzy posiadają kwalifikacje specyficzne, będą raczej kurczowo trzymać się swojego miejsca pracy, czasami nawet niezależnie od wysokości otrzymywanego wyna- grodzenia. Uznaną teorią w nurcie wskazującym na występowanie istotnych opóźnień w dostosowaniach zachodzących na rynku pracy jest również teoria natural- nej stopy bezrobocia, zwana też teorią bezrobocia równowagi. Jej twórcami są M. Friedman i E.S. Phelps, chociaż w jej powstaniu ważną rolę odegrali rów- nież inni badacze. Przede wszystkim jednak należy tu wskazać na analizy sta- tystyczno-ekonomiczne A.W. Phillipsa, który doszedł do wniosku, że w gospo- darce występuje ujemna zależność między tempem wzrostu płac nominalnych a stopą bezrobocia15. Próbę bliższego, teoretycznego uzasadnienia tej zależności podjął również R.G. Lipsey, opierając ją na dwóch konstrukcjach teoretycznych. Po pierwsze, stopę zmian płac nominalnych uzależnił od sytuacji na rynku pracy, określonej przez względną nadwyżkę popytu nad podażą pracy. Po drugie, roz- miary względnej nadwyżki popytu na pracę nad podażą pracy wiązał Lipsey z wysokością bezrobocia16. Uznając powyższe, można stwierdzić, że istnieje taki poziom bezrobocia (czyli nadwyżki podaży pracy nad popytem na nią), który stabilizuje płace nominalne, co dla istoty naturalnej stopy bezrobocia ma zasadnicze znaczenie. Najbardziej zaś rozwiniętą definicję naturalnej stopy bezrobocia formułuje M. Friedman, kiedy stwierdza, że jest to taki poziom, jaki wynikałby z walrasowskiego układu równań równowagi ogólnej, pod warunkiem że byłyby w nim uwzględnione rze- czywiste cechy strukturalne rynków pracy i towarów, niedoskonałości rynkowe, stochastyczna zmienność popytu i podaży, koszty zbierania informacji o wolnych miejscach pracy i wolnej sile roboczej, koszty jej mobilności itd.17 Inaczej jesz- cze naturalną stopę bezrobocia należy traktować jako pewien poziom bezrobocia 14 J. Wąsowicz, op. cit., s. 55–56. 15 W. Jarmołowicz, Inflacja a bezrobocie [w:] Podstawy makroekonomii, red. W. Jarmoło- wicz, Wydanie drugie poprawione, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 141. 16 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa 2002, s. 140–141. 17 M. Friedman, Rola polityki pieniężnej [w:] Teoria i polityka stabilizacji koniunktury. Wybór tekstów, red. A. Szeworski, PWE, Warszawa 1975, s. 271. Wacław Jarmołowicz, Magdalena Knapińska128 frykcyjnego i strukturalnego, którego nie da się uniknąć, gdyż wynika on z nie- doskonałości rynku pracy i który daleki jest od konkurencji doskonałej. Według teorii naturalnej stopy bezrobocia stopa bezrobocia byłaby równa zeru, gdyby rynek pracy funkcjonował zgodnie z założeniami konkurencji dosko- nałej. Bezrobocie naturalne istnieje zaś przede wszystkim dlatego, że brakuje dokładnej informacji o wolnych miejscach pracy i wolnych zasobach pracy, przy czym sama praca jest mało mobilna, a konkurencja między pracobiorcami a pra- codawcami – ograniczona18. Inaczej zatem: to nie mechanizmy gospodarki ryn- kowej są główną przyczyną bezrobocia, lecz ograniczenia i niedoskonałości w ich funkcjonowaniu. Stąd też teoria naturalnej stopy bezrobocia może być również rozpatrywana właśnie w grupie tych teorii rynku pracy, w których wskazuje się na opóźnienia w procesach dostosowawczych19. Inną jeszcze koncepcją w ramach omawianego tu nurtu teorii związanych z opóźnieniami jest teoria poszukiwań na rynku pracy ( job search theory) będąca mikroekonomicznym uzupełnieniem rozważań prowadzonych przez E.S. Phelpsa i M. Friedmana w ramach teorii naturalnej stopy bezrobocia. Wpisuje się też ona w nurt tzw. nowej mikroekonomii, w której zrezygnowano z jednego z założeń modelu doskonałej konkurencji na rynku pracy, a mianowicie pełnej informacji dostępnej obu uczestnikom transakcji. W rezultacie rynek pracy stał się nieprzej- rzysty. Zarówno pracodawcy, jak i pracobiorcy nie znają w tej sytuacji dokładnie warunków (w szczególności płacowych) w różnych przedsiębiorstwach i regio- nach. Tymczasem pracownik do podjęcia właściwej decyzji co do własnej kariery zawodowej potrzebuje możliwie najpełniejszej informacji o płacach w możliwie dużej liczbie przedsiębiorstw, jak też rozważenia ewentualnych korzyści z relacji między płacami w przedsiębiorstwach w bliższym i dalszym otoczeniu (w sen- sie geograficznym). Aby jego decyzja była racjonalna i przyniosła możliwie naj- wyższy dochód, na poszukiwanie pracy należy poświęcić wiele czasu. Zawsze też znajdą się pracobiorcy, którzy wolą być przejściowo bezrobotnymi, by móc poszukać najlepszych możliwości pracy20. W ramach teorii poszukiwań na rynku pracy wiele uwagi poświęcono określe- niu związków między mikroekonomiczną teorią zachowań podmiotów poszuku- jących pracy i oferujących ją (wraz z towarzyszącymi im procesami mobilności) a makroekonomicznymi relacjami między inflacją i bezrobociem (opisywanymi za pomocą krzywej Phillipsa). Najistotniejszym problemem badawczym stała się tu efektywność procesu poszukiwania zarówno miejsc pracy, jak i pracowników. 18 E. Kryńska, Mobilność zasobów pracy…, s. 37. 19 W. Jarmołowicz, Zatrudnianie i bezrobocie w gospodarce [w:] Podstawy makroekono- mii…, s. 129. 20 E. Kryńska, Wybrane teorie rynku pracy a prognozowanie [w:] E. Kryńska, J. Suchecka, B. Suchecki, op. cit., s. 44–45. Współczesne teorie rynku pracy a mobilność... 129 W obu płaszczyznach efektywność procesu poszukiwania rośnie wraz z wielko- ścią (rozległością) rynku pracy. Relacja między kosztami uzyskania informacji a możliwymi do uzyskania dochodami jest tym korzystniejsza, im rozleglejszy jest rynek pracy. Innymi słowy, im więcej istnieje częściowych rynków pracy (segmentów) i im mniej jest korzyści z procesu poszukiwania, tym mniej efek- tywny jest sam proces poszukiwania, a w następstwie wyższy jest poziom bezro- bocia (search unemployment) lub (i) liczba wolnych miejsc pracy21. Z omawianej teorii wynikają określone wnioski dotyczące determinant prze- pływów siły roboczej. Po pierwsze, chęć poszukiwania lepiej płatnej pracy może skłaniać część obecnie pracujących do dobrowolnej rezygnacji z pracy i odpływu do bezrobocia. Bardziej efektywne i tańsze jest poszukiwanie pracy, gdy dana jednostka pozostaje bezrobotna. Po drugie, prawdopodobieństwo odpływu z bezrobocia lub bierności zawodowej do zatrudnienia zależy od częstości oraz efektywności poszukiwań pracy przez osoby bezrobotne lub bierne zawodowo. Po trzecie, na prawdopodobieństwo odpływu z bezrobocia do zatrudnienia wpływa w istotnym stopniu wysokość płacy progowej (czyli stawki, przy któ- rej bezrobotni skłonni są zrezygnować z dalszych poszukiwań i podjąć pracę). Im wyższa jest płaca progowa, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że dana jed- nostka przejdzie ze stanu bezrobocia do zatrudnienia. Po czwarte, należy zwrócić uwagę, że im dłuższy jest okres trwania bezrobocia, tym mniejsza intensyw- ność poszukiwania pracy. Tym samym maleje prawdopodobieństwo odpływu do zatrudnienia. Wydłużanie się okresu trwania bezrobocia może powodować wzrost odpływów z bezrobocia do zasobu biernych zawodowo22. Wielu autorów wyróżnia dwa rodzaje teorii poszukiwań: teorię płacy progowej (granicznej, wymaganej lub niezbędnej) oraz teorię liczebności próbki. Pierwsza z nich analizuje sytuację, w której oczekiwania osób poszukujących pracy sku- piają się tylko na wysokości płacy, a nie na liczbie ofert. W obu teoriach zakłada się, że poszukujący ma pewną wiedzę o dystrybucji ofert płacowych w określonej grupie kwalifikacji, na lokalnym rynku pracy, ale nie wie, które przedsiębior- stwo oferuje określone stawki płac. Proces poszukiwań zaczyna się od ustalenia poziomu płacy minimalnej, zwanej też progową, poniżej której bezrobotny nie podejmuje zatrudnienia. Płaca ta stanowi granicę opłacalności dalszych poszu- kiwań, czyli wyraża zrównanie się ponoszonych kosztów z przewidywanymi korzyściami (płacą)23. Natomiast alternatywny sposób poszukiwań pracy opisuje model liczebności próbki, który opiera się na założeniu, że bezrobotny w swoich poszukiwaniach 21 Ibidem, s. 46–47. 22 L. Kucharski, op. cit., s. 56–57. 23 R. Wojciechowska, Niepełna informacja na rynku pracy [w:] Szkice ze współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, SGH w Warszawie, Warszawa 2005, s. 104–105. Wacław Jarmołowicz, Magdalena Knapińska132 nięty przez A. Akerlofa39 oraz model „płac uczciwych” G.A. Akerlofa i J.L. Yel- len40. Według tych teorii pracownicy pracują bardziej efektywnie i wykazują większe zaangażowanie, jeśli otrzymują płace wyższe od płac charakterystycz- nych dla danego rodzaju wykonywanej pracy i mają poczucie sprawiedliwego wynagradzania za pracę. Zdaniem G.A. Akerlofa – jak pisze E. Kwiatkowski – firma otrzymuje od pracownika podarunek w postaci zaangażowania w pracy przekraczającego minimalny standard, natomiast pracownicy otrzymują podaru- nek w postaci wyższych płac41. Z kolei w modelu „uczciwej pracy za uczciwą płacę” utrzymuje się, że jeżeli pracownicy czują, iż są nieuczciwie traktowani, to zmniejszają swój wysi- łek i zaangażowanie w pracy, gdy zaś otrzymywane płace są wyższe od płac w podobnej grupie pracowników, wówczas istnieje motywacja do zwiększo- nego wysiłku. Tendencje do utrzymywania stosunkowo wysokich płac wynikają z obaw, że ich obniżka zmniejszyłaby zaangażowanie i wydajność pracowników przedsiębiorstwa42. W modelu tym pracownik maksymalizuje funkcję użyteczno- ści, w której kluczową rolę odgrywa relacja między płacą otrzymywaną a płacą postrzeganą jako sprawiedliwa oraz poziom bezrobocia. Podobnie jak w pozo- stałych modelach nadwyżka oferowanej płacy ponad płacę równowagi rynkowej będzie prowadzić do lepkości płacy realnej i przymusowego bezrobocia43. Odmienną teorią w ramach nurtu wyjaśniającego nierównowagę na rynku pracy przez sztywność płac jest teoria insiders-outsiders, czyli „swoich i obcych”, przedstawiona szerzej przez A. Lindbecka i D.J. Snowera44. Podstawową metodą pozwalającą na wyjaśnienie postawionego problemu było podzielenie zbiorowości tworzącej podaż siły roboczej na „swoich” i „obcych”45. Kategorie te w zasadzie odpowiadają zbiorowościom pracujących zrzeszonych w związkach zawodowych („swoi”) oraz pracujących niezrzeszonych i bezrobotnych („obcych”). Podział ten traktuje się jako nieostry, ponieważ zasadniczym kryterium wyróżniania jest zdolność danej grupy do wywierania wpływu na wynik rokowań płacowych46. 39 G.A. Akerlof, Labor Contracts as Partial Gift Exchange, „Quarterly Journal of Economics” 1982, vol. 97, nr 2, s. 543–569. 40 G.A. Akerlof, J.L. Yellen, The Fair Wage-effort Hypothesis and Unemployment, „Quarterly Journal of Economics” 1990, vol. 105, nr 2, s. 255–283. 41 E. Kwiatkowski, Bezrobocie…, s. 193. 42 Ibidem, s. 193–194. 43 A. Wojtyna, Ewolucja keynesizmu…, s. 230. 44 A. Lindbeck, D.J. Snower, The Insiders-Outsiders Theory of Employment and Unemploy- ment, MIT Press, Cambridge Mass, Cambridge 1988. 45 E. Kryńska, Wybrane teorie rynku pracy…, s. 56–57. 46 A. Wojtyna, Czy Polsce grozi efekt histerezy? „Gospodarka Narodowa” 1994, nr 9 (53), s. 4. Współczesne teorie rynku pracy a mobilność... 133 Pozycja „swoich” jest stosunkowo silna, chroniona przez istnienie znacznych kosztów adaptacji nowych pracowników do miejsc pracy, takich jak nakłady ponoszone na poszukiwanie, wybór, przyjęcie i szkolenie, uzupełnione kosztami zwolnienia innego pracownika. „Obcy” mogą więc wywierać tylko pośredni wpływ na ryzyko utraty miejsca pracy i obniżenia płacy „swoich”, ponieważ są oddzieleni od bezpośredniej konkurencji barierą kosztów wymiany pracowni- ków47. Idea naturalnej stopy bezrobocia jako równowagi została wysunięta – na co już wskazywano – w ramach szeroko rozumianego i kontynuowanego nadal w różnych modyfikacjach neoklasycznego kierunku teoretycznego w ekonomii. Znalazła ona również swoją odpowiedź i uznanie na gruncie kierunku keynesi- stowskiego, rozpatrywanego z kolei jako oparty na sztywnościach płac. W latach 80. i 90. XX w. grupa ekonomistów brytyjskich (R. Jackman, R. Layard i S. Nic- kell) wysunęła bowiem teorię NAIRU, w której podstawowe znaczenie ma idea bezrobocia równowagi. Zdaniem tych autorów przy stosunkowo niskim bezro- bociu nasilają się procesy inflacyjne, natomiast gdy bezrobocie jest odpowiednio wysokie, to procesy inflacyjne słabną. Autorzy ci dochodzą w konsekwencji do wniosku, że istnieje taki poziom bezrobocia, który stabilizuje dynamikę proce- sów inflacyjnych. Nazywany jest on bezrobociem NAIRU i traktowany jako bez- robocie równowagi48. Warto tu jednak podkreślić, że koncepcje naturalnej stopy bezrobocia i stopy NAIRU nie są tożsame i występują pomiędzy nimi liczne różnice. Co prawda obie koncepcje odnoszą się do bezrobocia równowagi, pierwsza z nich zakłada jed- nak elastyczność cen i płac w krótkim okresie i opiera się na innych założeniach nurtu neoklasycznego (konkurencja doskonała, zalecenia stosowania instrumen- tów polityki pieniężnej w celu kształtowania faktycznej stopy bezrobocia poza stanem równowagi). Koncepcja NAIRU natomiast zakłada sztywność płac i cen i opiera się na innych założeniach neokeynesizmu (niedoskonała konkurencja, zalecenia stosowania polityki gospodarczej wpływającej na łączny popyt)49. 47 E. Kryńska, Wybrane teorie rynku pracy…, s. 57. 48 E. Kwiatkowski, Pojęcie i determinanty bezrobocia równowagi w świetle teorii rynku pracy [w:] Bezrobocie równowagi w gospodarce polskiej. Szacunki, tendencje i determinanty, red. W. Kwiatkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 14. 49 B. Woźniak-Jęchorek, NAIRU [w:] I. Bludnik, M. Ratajczak, J. Wallusch, B. Woźniak- -Jęchorek, Wpływ zmiennych nominalnych na sferę realną w warunkach transformacji środkowo- europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009, s. 33–46. Wacław Jarmołowicz, Magdalena Knapińska134 2. Przepływy migracyjne w Unii Europejskiej i wybranych jej krajach Ilustracją przedstawionych wyżej rozważań teoretycznych niech będzie ana- liza danych empirycznych związanych z przepływami osób (w tym pracowni- ków), jakie nastąpiły między krajami Unii Europejskiej w latach 2000–2009. Jak wskazują dane zamieszczone na rys. 1, w całym badanym okresie Unia Europejska charakteryzowała się dodatnim saldem migracji. Oznacza to, że obszar tego ugrupowania jest pozytywnie postrzegany przez obywateli krajów nienależących do niego, jako atrakcyjne miejsce do zamieszkania. Wybór obszaru UE jako docelowego miejsca zamieszkania potencjalnego emigranta może zale- żeć zarówno od poziomu życia w danym obszarze, jak i od możliwości znalezie- nia zatrudnienia czy pozyskania innych środków do życia niż wynagrodzenie za pracę. Dodatnie saldo migracji potwierdza, że Unia oferuje dobre warunki do życia, znalezienia pracy czy innych źródeł dochodów. Zatem fakt występowania dodatniego salda migracji na obszarze Unii Europejskiej można uzasadnić na gruncie współczesnych teorii migracji ludności wyjaśniających motywy podej- mowania wyjazdów o takim charakterze. Istotne jest też to, że badane tu saldo migracji wskazuje tylko na obszar UE jako całość, a więc nie bierze się tu pod uwagę ewentualnych przepływów ludności między krajami samej Unii. 2 500 000 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Rys. 1. Saldo migracji w Unii Europejskiej w latach 2000–2009 (tys. osób) Źródło: http:/epp.eurostat.ec.europa.eu, dostęp 15.09.2010. Warto ponadto zauważyć, że w statystykach prowadzonych przez Eurostat pojęcie salda migracji jest rozumiane jako różnica między liczbą imigrantów a liczbą emigrantów z jakiegoś terytorium w danym roku. I tak, jeżeli liczba Współczesne teorie rynku pracy a mobilność... 137 Liczbę imigrantów do niektórych krajów UE w latach 2000–2009 zaprezen- towano na rys. 3. Spośród krajów ujętych na zestawieniu najwięcej imigrantów napływało w tym okresie do Niemiec, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Włoch – kilkaset tysięcy osób rocznie do każdego z tych krajów. Nieco mniej, bo po kil- kadziesiąt tysięcy imigrantów napływało w tym czasie do Belgii, Danii i Irlandii. Natomiast do Polski napływało rocznie kilka tysięcy osób, choć po wstąpieniu kraju do UE liczba imigrantów zaczęła szybko rosnąć. Na uwagę zasługuje również struktura imigrantów, a w szczególności dane zamieszczone na rys. 4, które prezentują odsetek imigrantów z Europy wśród zbiorowości imigrantów w prezentowanych krajach. Jak wynika z tych danych, stosunkowo jednorodne zbiorowości imigrantów były w takich krajach, jak: Cze- chy, Węgry, Luksemburg, Polska i Słowacja, w których ponad 90% imigrantów pochodziło z krajów europejskich (należących do UE bądź spoza niej). Wśród krajów, w których Europejczycy stanowili najniższy odsetek imigran- tów, można wymienić: Portugalię, Wielką Brytanię i Holandię, co niewątpliwie wiąże się z ich kolonialną przeszłością. Jednocześnie warto wskazać, że całkowita zmiana salda migracji w Holandii z dodatniego na ujemne w 2007 r. może być związana z wielokulturowym charakterem imigracji do tego kraju. Ta wielokul- turowość z perspektywy wydarzeń z 11 września 2001 r. nie jest już promowana w polityce migracyjnej tego kraju w takim stopniu jak wcześniej. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 B el gi a D an ia N ie m cy Ir la nd ia H is zp an ia Fr an cj a W ło ch y Lu ks em bu rg H ol an di a G re cj a A us tri a Po rtu ga lia Fi nl an di a Sz w ec ja W ie lk a B ry ta ni a 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Rys. 5. Odsetek obcokrajowców w populacji ogółem w krajach UE-15 w latach 2000–2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://epp.eurostat.ec.europa.eu, dostęp 15.09.2010. Wacław Jarmołowicz, Magdalena Knapińska138 W pewnym stopniu z procesami migracyjnymi związane są dane zamiesz- czone na rys. 5, pokazujące odsetek obcokrajowców w populacjach krajów „pięt- nastki”. Najwyższy badany odsetek występował w latach 2000–2009 w Luksem- burgu, gdzie ponad 35% populacji stanowiły osoby nieurodzone w Luksemburgu. Specyfika tego kraju – mały obszar, nieliczna populacja, najwyższy PKB na 1 mieszkańca w UE – wydają się wyjaśniać przyczyny takiego stanu rzeczy. Niż- szy odsetek odnotowano z kolei w krajach takich, jak: Belgia, Niemcy, Austria, gdzie wyniósł on 7–10% i w badanym okresie nie wykazywał większych zmian. Natomiast wzrost odsetka obcokrajowców w populacji odnotowano w takich kra- jach, jak: Irlandia, Grecja, Hiszpania, Włochy, Portugalia i Wielka Brytania, przy czym badany odsetek oscylował w nich wokół 5% (wyjątkiem była jedynie Hisz- pania, gdzie wzrósł on do ponad 10%). B uł ga ria C ze ch y Es to ni a C yp r Ło tw a Li tw a W ęg ry M al ta Po ls ka R um un ia Sł ow en ia Sł ow ac ja 2000 0 5 10 15 20 25 30 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Rys. 6. Odsetek obcokrajowców w populacji ogółem w krajach nowo przyjętych do Unii Europejskiej w latach 2000–2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://epp.eurostat.ec.europa.eu, dostęp 15.09.2010. Warto ponadto przeanalizować wspomniany już miernik dla krajów nowo przyjętych do UE (rys. 6). Jak wskazują dane, najwyższy odsetek obcokrajowców odnotowano na Łotwie i w Estonii, wynosił on ponad 20%. Biorąc pod uwagę kraje „piętnastki”, poziom tego odsetka był tu więc relatywnie wysoki (pomijając nawet Luksemburg). Jednocześnie warto zauważyć, że w obydwu tych krajach odsetek ten w latach 2000–2007 wykazywał tendencję malejącą. Podobnie było w wypadku tego odsetka także w Polsce, co jest ciekawe w kontekście wzro- stu liczby nadanych obywatelstw w niemal analogicznym okresie w tym kraju. Współczesne teorie rynku pracy a mobilność... 139 Z kolei wzrost odsetka obcokrajowców w populacji można było zaobserwować w takich krajach, jak: Bułgaria, Cypr, Litwa, Węgry, Malta i Słowenia. Dane te pokazują, że nie zawsze polityka państwa w zakresie nadawania oby- watelstwa jest adekwatna do wysokości odsetka obcokrajowców w populacji. Raczej można stwierdzić, że polityka migracyjna państwa powinna być formuło- wana w oparciu o dane dotyczące struktury narodowościowej mieszkańców kraju oraz o pewien pożądany model tej struktury, do którego narzędzia tej polityki mogłyby prowadzić. Warto również zwrócić uwagę na strukturę obcokrajowców zatrudnionych w krajach UE w poszczególnych sekcjach gospodarki narodowej. I tak, na podsta- wie danych zamieszczonych w tabeli 1 można zauważyć, że stosunkowo wysoki odsetek obcokrajowców odnotowano w takich sekcjach, jak: górnictwo, działal- ność produkcyjna i wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, a także w sekcji: handel i naprawy. Paradoksalnie natomiast najniższy odsetek zatrud- nionych obcokrajowców odnotowano w administracji, rolnictwie i rybołówstwie oraz edukacji. Analizując strukturę zatrudnienia ze względu na sekcje w poszczególnych krajach (tabela 1), można wskazać, że np. w Luksemburgu, gdzie odnotowano najwyższy odsetek obcokrajowców w populacji, w administracji pracowało najwięcej, bo aż 12,2% zatrudnionych w tym kraju obcokrajowców, a taki sam odsetek obcokrajowców był zatrudniony również w handlu i naprawach. Z kolei w Niemczech największy odsetek obcokrajowców pracował w sekcji górnictwo, działalność produkcyjna oraz zaopatrywanie i wytwarzanie energii – aż 32%, zaś zdecydowanie już mniej, bo 12,9% – w handlu i naprawach oraz 10,1% – w ochronie zdrowia i usługach społecznych. Badania opinii, które zostały przeprowadzone w 2005 r. w Unii Europejskiej, wskazują, że jedna trzecia Europejczyków podjęła w 2005 r. kroki, by przepro- wadzić się ze swojego regionu. Z tych, którzy się przeprowadzili, 24% osiedliło się przynajmniej raz w innym regionie, 4% – w innym kraju członkowskim UE, a 3% – w kraju spoza UE51. Ponadto na podstawie cytowanego badania można stwierdzić, że większą mobilnością odznaczały się osoby z wyższym pozio- mem wykształcenia. Należy tu jednak dodać, że przeprowadzone przez Komisję Europejską badanie pokazuje migracje, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. A zatem ich poziom jest nieco większy, niż wynikałoby to z wyżej zamieszcza- nych w niniejszym opracowaniu danych. Aby pokazać skalę zjawiska migracji w UE po przyjęciu 12 nowych krajów, można z kolei stwierdzić, że po rozszerzeniu Unii w 2004 r. i na koniec 2006 r. 51 Europeans and Mobility: First Results of an EU-wide Survey, Eurobarometer survey on geographic and labour market mobility, European Communities, Brussels 2006, s. 1–2. Wacław Jarmołowicz, Magdalena Knapińska142 tak duża, jak się pierwotnie spodziewano, na decyzję o wyjeździe miały bowiem wpływ nie tylko czynniki ekonomiczne, ale także społeczne i psychologiczne. Literatura Akerlof G.A., Labor Contracts as Partial Gift Exchange, „Quarterly Journal of Econo- mics” 1982, vol. 97, nr 2. Akerlof G.A., Yellen J.L., The Fair Wage-effort Hypothesis and Unemployment, „Quar- terly Journal of Economics” 1990, vol. 105, nr 2. Becker G., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa 1990. Bezrobocie równowagi w gospodarce polskiej. Szacunki, tendencje i determinanty, red. W. Kwiatkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009. Bludnik I., Neokeynesizm. Analiza krytyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicz- nego w Poznaniu, Poznań 2010. Bludnik I., Ratajczak M., Wallusch J., Woźniak-Jęchorek B., Wpływ zmiennych nominal- nych na sferę realną w warunkach transformacji środkowoeuropejskiej, Wydawnic- two Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009. Dickens W.T., Lang K., Labor Market Segmentation Theory: Reconsidering The Evi- dence, Working Papers nr 4087, National Bureau of Economic Research, Cambridge 1992, June 1992, www.nber.org/papers, dostęp 3.11.2008. Ekonomia rynku pracy, red. D. Kotlorz, Prace Naukowe, Wydawnictwo AE w Katowi- cach, Katowice 2007. Europe in Figures. Eurostat Yearbook 2006–07, Eurostat, Luksembourg 2007. Europeans and Mobility: First Results of an EU-wide Survey, Eurobarometer survey on geographic and labour market mobility, European Communities, Brussels 2006. Friedman M., Rola polityki pieniężnej [w:] Teoria i polityka stabilizacji koniunktury. Wybór tekstów, red. A. Szeworski, PWE, Warszawa 1975. Guardia N.D., Pichelmann K., Labour Migration Patterns in Europe: Recent Trends, Future Challenges, Economic Paper nr 256, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, European Commission, Brussels 2006. Janicki W., Przegląd teorii migracji ludności, Annales Universitatis Mariae Curie-Sklo- dowska, Zakład Geografii Ekonomicznej, INoZ, vol. LXII, nr 14, Lublin 2007. Jarmołowicz W., Inflacja a bezrobocie [w:] Podstawy makroekonomii, red. W. Jarmo- łowicz, Wydanie drugie poprawione, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010. Jarmołowicz W., Zatrudnianie i bezrobocie w gospodarce [w:] Podstawy makroekono- mii, red. W. Jarmołowicz, Wydanie drugie poprawione, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010. Kryńska E., Mobilność zasobów pracy w wybranych teoriach rynku pracy [w:] Mobil- ność zasobów pracy, red. E. Kryńska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000. Kryńska E., Wybrane teorie rynku pracy a prognozowanie [w:] E. Kryńska, J. Suchecka, B. Suchecki, Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010, Studia i Materiały, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998. Współczesne teorie rynku pracy a mobilność... 143 Kryńska E., Suchecka J., Suchecki B., Prognoza podaży i popytu na pracę w Polsce do roku 2010, Studia i Materiały, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1998. Kucharski L., Przepływy siły roboczej w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Kwiatkowski E., Pojęcie i determinanty bezrobocia równowagi w świetle teorii rynku pracy [w:] Bezrobocie równowagi w gospodarce polskiej. Szacunki, tendencje i deter- minanty, red. W. Kwiatkowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009. Lindbeck A., Snower D.J., The Insiders-Outsiders Theory of Employment and Unemploy- ment, MIT Press, Cambridge Mass, Cambridge 1988. Mobilność zasobów pracy, red. E. Kryńska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, War- szawa 2000. Podstawy makroekonomii, red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekono- micznego w Poznaniu, Wydanie drugie zmienione, Poznań 2010. Salop A., A Model of Natural Rate of Unemployment, „American Economic Review” 1979, vol. 69, nr 1. Shapiro C., Stiglitz J.E., Equilibrium Unemployment as a Worker Discipline Device, „American Economic Review” 1984, vol. 74, nr 3. Stiglitz J.E., Information and Economic Analysis: A Perspective, „ Economic Journal” 1985, vol. 95, Suplement. Szkice ze współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, SGH w Warszawie, Warszawa 2005. Teoria i polityka stabilizacji koniunktury. Wybór tekstów, red. A. Szeworski, PWE, War- szawa 1975. Traser J., Who’s Afraid of the Latest EU’s Enlargement? The Impact of Bulgaria and Romania Joining the Union on Free Movement of Persons, ECAS, Brussels 2008. Wąsowicz J., Teorie rynku pracy [w:] Ekonomia rynku pracy, red. D. Kotlorz, Prace Naukowe, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2007. Weiss A., Efficiency Wages: Models of Unemployment, Layoffs, and Wage Dispersion, Princeton University Press, Princeton 1990. Wojciechowska R., Niepełna informacja na rynku pracy [w:] Szkice ze współczesnej teo- rii ekonomii, red. W. Pacho, SGH w Warszawie, Warszawa 2005. Wojtyna A., Czy Polsce grozi efekt histerezy? „Gospodarka Narodowa” 1994, nr 9 (53). Wojtyna A., Ewolucja keynesizmu a główny nurt ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Woźniak B., Bezrobocie równowagi i nierównowagi a polityka państwa wobec rynku pracy, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2008. Woźniak-Jęchorek B., NAIRU [w:] I. Bludnik, M. Ratajczak, J. Wallusch, B. Woźniak- -Jęchorek, Wpływ zmiennych nominalnych na sferę realną w warunkach transforma- cji środkowoeuropejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009. Wacław Jarmołowicz, Magdalena Knapińska144 Contemporary Labour Market Theories vs the Mobility and Movement of Employees in the Era of Globalization The paper aims to present a synthetic analysis and assessment of the contemporary labour market theories, especially those based on the achievements of the Neo-Classical and Keynesian School. The authors present the recent trends in mainstream economics which refer to the functioning of labour markets in advanced free market economies. Special attention is given to the mobility of labour resources and the movement of employees. The review of the contemporary labour market theories refers to three areas. The first one focuses on major structural and institutional factors as the reasons for disequilibrium on the labour market, for example the segmentation theory. The second group of factors stresses that disequilibrium may result from the disturbances in long-term adaptation processes on the labour market, which is confirmed by human capital, NRU (natural unemployment rate) and job search theories. The third area of issues refers to the assumption that disequilibrium on the labour market may result from stiff compensation systems, which is confirmed by effective compensation and insider-outsider theories. The empirical part of the paper analyses the empirical data with regard to the migration movements of employees in the EU in 2000–2009. Wacław Jarmołowicz – profesor doktor habilitowany, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową. Zainteresowania naukowo-badawcze: geneza i rozwój współczesnej myśli ekonomicznej, teoria i praktyka funkcjonowania gospodarki rynkowej i narodowej, polityka gospodarowania państwa, w tym polityka na rynku pracy w Polsce i Unii Europejskiej, gospodarowanie zasobami pracy w gospodarce narodowej i organizacjach gospodarczych. e-mail: [email protected] Magdalena Knapińska – doktor, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową. Zainteresowania naukowo-badawcze: rynek pracy i płace, polityka wobec rynku pracy w aspekcie krajowym i europejskim. e-mail: [email protected]