Procesy integracyjne zachodzące w ciągu ostatniego półwiecza na zachodzie Europy
doprowadziły do przekształcenia tej części kontynentu w światową potęgę gospodarczą.
Formą organizacyjną tej potęgi jest Unia Europejska, której traktat założycielski nadał formę
trzyfilarowej konstrukcji: filar pierwszy (wspólnotowy) obejmuje głównie sferę gospodarczą,
filar drugi - Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa, natomiast w zakres filaru
trzeciego wchodzą współpraca policji i sądów w sprawach karnych. Spośród wszystkich sfer
aktywności UE, najmniej rozwinięta była dotychczas działalność w zakresie polityki
zagranicznej i bezpieczeństwa. Doszło do swoistego paradoksu, posługując się słowami
prezydenta Francji Francois Mitterranda, że „gigant gospodarczy" jawił się jako „polityczny
karzeł".
Bezpieczeństwo Europy Zachodniej po II wojnie światowej było nierozerwalnie związane z
Sojuszem Północnoatlantyckim, powołanym Traktatem Północnoatlantyckim, podpisanym 4
kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie. W ramach Sojuszu podejmowano decyzje polityczne i
wojskowe dotyczące bezpieczeństwa w Europie, ale również w całym świecie. Unia
Zachodnioeuropejska (UZE), która powstała na mocy Traktatu Brukselskiego 17 marca 1948
r. (zmienionego w 1954 r.), nie uzyskała podobnego znaczenia ze względu na jej
instytucjonalne i operacyjne podporządkowanie strukturom Sojuszu. „Zimna wojna" skupiała
państwa zachodnioeuropejskie wokół ich amerykańskiego sojusznika i nie zachęcała do
podejmowania działań na własną rękę.
Lata dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły ogromne zmiany w stosunkach
międzynarodowych i zaowocowały między innymi nowym postrzeganiem bezpieczeństwa
europejskiego. Rozpad Związku Radzieckiego i związanego z nim bloku państw
wyeliminował w praktyce groźbę zmasowanego ataku na wszystkich frontach europejskich
NATO. Konflikt zbrojny w skali globalnej stał się z końcem „zimnej wojny" mało
prawdopodobny, a większego znaczenia nabrały konflikty lokalne. Rozpad Jugosławii stał się
przyczyną wybuchu konfliktów, które mogły grozić destabilizacją całej Europy. Jeszcze inny
problem stanowiło zjednoczenie Niemiec. Niektórzy członkowie Wspólnot obawiali się, iż
dążyć będą one do odgrywania większej roli w polityce międzynarodowej, szczególnie w
Europie Środkowej. Zapobiec temu miało ściślejsze ich związanie z konstrukcją europejską.
Uwarunkowania te stały się impulsem do dyskusji we Wspólnocie Europejskiej nad
ustanowieniem unii politycznej, która doprowadziła do powołania Unii Europejskiej ze
Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa jako jednym z jej filarów.
W Traktacie o Unii Europejskiej (podpisanym w Maastricht 7 lutego 1992 r.) stwierdzono, że:
Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa obejmuje wszystkie te kwestie, które są
związane z bezpieczeństwem Unii Europejskiej łącznie z docelowym określeniem
wspólnej polityki obronnej, która mogłaby z czasem prowadzić do wspólnej obrony.
Jako instytucję odpowiedzialną za realizację polityki bezpieczeństwa UE wyznaczono Unię
Zachodnioeuropejską, nazwaną „integralną częścią rozwoju Unii Europejskiej".
