Pobierz Wychowanie człowieka w ujęciu pedagogiki personalistycznej i więcej Publikacje w PDF z Pedagogia tylko na Docsity!
Joanna Lorenc*
WYCHOWANIE CZŁOWIEKA W UJĘCIU PEDAGOGIKI PERSONALISTYCZNEJ
WPROWADZENIE
R
ozważania dotyczące kondycji współczesnej szkoły, jej zadań, problemów i trud- ności sprowadzają się w swojej istocie do przemyśleń na temat celów, metod wychowania oraz koncepcji wychowawczych. Dokonujące się przemiany społeczno- -kulturowe, a szerzej ujmując – cywilizacyjne, modyfikują postrzeganie i rozumienie wymiaru wychowania. Zmieniają się cele, a co za tym idzie rola wychowania. Wyjaśnianie tego, czym jest wychowanie i co stanowi jego istotę, należy do podsta- wowych zadań pedagogiki jako nauki o wychowaniu. Jednak sama złożoność treści tego pojęcia powoduje, iż jest ono nie tylko trudne do jednoznacznego zdefiniowa- nia, ale też nie pozwala na ustalenie jednego paradygmatu, wedle, którego można kształtować czy projektować założenia związane z wychowaniem.
PRÓBA PORZĄDKOWANIA UJĘĆ DEFINICYJNYCH
W związku z tym także samo pojęcie wychowania doczekało się wielości określeń, definicji, interpretacji. Powoduje to trudności w wyjaśnieniu jego istoty. Wydaje się, iż wychowanie nabiera swojego pełnego znaczenia dopiero w związku z konkretną egzystencją człowieka, a poprzez niego z życiem grupy osób. Ma ono związek z re- alnym życiem, nie jest pojęciem abstrakcyjnym. Określa jeden z najbardziej podsta- wowych rodzajów działalności ludzkiej w stosunku do drugiego człowieka i włączo- ne zostaje w fizyczną, duchową i intelektualną przestrzeń ludzkiego działania, która jest zawsze osadzona w przeszłości, aktualizuje się w teraźniejszości i jest zwrócona ku przyszłości. Można przyjąć, że wychowanie przedstawia się nam jako fakt dany, a równocześnie jako rzeczywistość dynamiczna, wraz z dążeniami oraz perspektywą zmiany. Jest to działalność ukierunkowana na rozwój osoby i zwrócona ku przyszłości jako „praca dla jutra”. Wychowanie to nie tylko prosty akt, lecz także wzmożone działanie, wysi- łek, który nie może być odbierany jako absolutnie niezmienny, czy jako proste przej-
- Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej.
14 Joanna Lorenc ście od jednego aktu do drugiego, lecz jako proces przechodzenia od pozytywnych pragnień do ich zrealizowania, od dobra rozwojowego ukazanego w perspektywie przyszłości do jego spełnienia (Nowak, 2008, s. 178–181). Jak wskazuje S. Kunowski, w potocznym rozumieniu wychowanie oznacza wszel- kie celowe oddziaływanie ludzi dojrzałych, wychowawców, przede wszystkim na dzieci i młodzież – wychowanków, po to, aby kształtować w nich określone pojęcia, uczucia, postawy, dążenia. Działanie takie zawiera w sobie zarówno opiekę, dostar- czanie rozrywki i kultury, wychowanie fizyczne, umysłowe, moralne, społeczne, este- tyczne, ideowe, jak i nauczanie, szkolenie, przygotowanie do różnych zadań, kształce- nie w różnych kierunkach, oświatę, poradnictwo itp., oddziaływanie ludzi na siebie. Działalność wychowawcza jest społecznie zorganizowana, aprobowana i odbywa się w ramach określonych grup społecznych, takich jak na przykład rodzina, szkoła, organizacja młodzieżowa, zakład pracy czy teatr, które stają się instytucjami wycho- wawczymi (Kunowski, 1993, s. 19). Mówiąc o wychowaniu, zdaniem S. Kunowskiego, myśli się o:
- działaniu wychowawczym, czyli czynnościach wychowawców, 2) o warunkach, okolicznościach i bodźcach, czyli sytuacjach wychowawczych, 3) o wyniku, czyli wytworze wszystkich działań i warunków oraz 4) o zachodzących zmianach, a więc o całkowitym procesie wychowawczego rozwoju człowieka (Kunowski, 1993, s. 166). Te właśnie elementy tworzą wychowanie jako długotrwały ciąg zmian, które mają miej- sce w procesie wszechstronnego rozwijania człowieka. Biorą w tym świadomy udział wychowawcy, współtworząc różne okoliczności i warunki, które postrzega się jako za- sadnicze i istotne sytuacje wychowawcze. Wpisane są w to również starania samego wychowanka, potrzebne do osiągnięcia większej samodzielności umysłowej, moralnej i życiowej, czyli „najwyższego wytworu wychowania” (Kunowski, 1993, s. 166). Za M. Nowakiem (Nowak, 2008, s. 189) można powiedzieć, iż nie sposób wy- mienić wszystkich prób zdefiniowania pojęcia wychowanie. Nie doczekało się ono jednoznacznego określenia. Dokonywane typologie definicji różnicują je ze względu na zakres, dyscypliny podstawowe, charakter, znaczenie i funkcję w życiu człowieka oraz sposób interpretowania i ujęcia (klasyczne i alternatywne). Zakresy znaczeniowe pojęcia wychowanie pozwalają wyróżnić jego szerokie, węższe i najwęższe rozumienie. Wychowanie w szerokim sensie zawiera wszelkie oddziały- wania na człowieka, które współtworzą jego osobową indywidualność. Na człowieka, na jego postępowanie, decyzje, poglądy wpływają oddziaływania zarówno rodzinne, szkolne, ale także sąsiedzkie, koleżeńskie, zawodowe, grup rówieśniczych czy mediów masowych (Nowak, 2008, s. 189). To rozumienie odnosi się do wychowania skiero- wanego na rozwój umysłowy, uczuciowy, na sferę motywacji i konkretnych działań. Wychowanie takie jest związane z rozwijaniem osobowości pod kątem wszystkich jej cech i obejmuje ogół procesów i właściwości psychicznych człowieka, tzn. intelektu- alnych (umysłowych), emocjonalnych (uczuciowych), wolicjonalnych (chęci) razem z działaniem. Czyli obejmuje jednocześnie nauczanie (uczenie się), jak i wychowanie
16 Joanna Lorenc Powyższe pojmowanie jego znaczenia wskazuje na intencjonalność oddziaływań, które mają tam miejsce, na ich społeczny charakter, związany między innymi z tym, że wychowawca podejmuje świadome działanie w celu osiągnięcia danego celu. Wychowaniem można wtedy nazwać każde działanie, które było świadome, celowe i interpersonalne, nawet jeśli nie zostało zakończone pomyślnie, gdyż nie chodzi tu o sam rezultat. Wszystkie wpływy zewnętrzne środowiska o charakterze nieplano- wym, spontanicznym, nieintencjonalnym i nieuświadomionym nie są czynnikami wychowania w ścisłym znaczeniu, tworzą raczej sytuację wychowawczą, gdzie dopie- ro odbywa się wychowanie, czyli świadome i celowe działanie. Działanie to jest wza- jemną relacją pomiędzy wychowawcą i wychowankiem, którzy wpływają na siebie, jest interakcją, z zachodzącą wzajemną komunikacją (Nowak, 2008, s. 196–197). Spotykamy w literaturze przedmiotu także najwęższe rozumienie wychowania, które obejmuje zamierzone wpływanie na sferę emocjonalno-wolicjonalną jednost- ki, ale również dążenie do wypracowania określonej postawy, umiejętności, aspektu osobowości lub też nabycie określonej cnoty, traktowane jako element lub dziedzina całej działalności wychowawczej (Nowak, 2008, s. 191). W dalszych rozważaniach przedstawione zostaną wybrane aspekty wychowania personalistycznego stanowiące propozycję jednego z podejść do omawianego pojęcia.
WYCHOWANIE W UJĘCIU
PEDAGOGIKI PERSONALISTYCZNEJ
W pedagogice personalistycznej, jednym ze współczesnych nurtów myślenia o wy- chowaniu, przedstawia się swoiste ujęcie tego procesu. Personalizm nie jest nurtem jednolitym. Jego idee i założenia spotkać można w obszarze filozofii, teologii, peda- gogiki, psychologii, aksjologii, a także w naukach humanistycznych, społecznych czy w działalności społeczno-politycznej. Na gruncie filozofii wyodrębnia się wiele jego klasyfikacji. W zależności od po- strzegania samej istoty osoby istnieją różne, często sprzeczne, odmiany personalizmu. Wymienia się personalizm idealistyczny, panpsychiczny, dualistyczny, relatywistycz- ny, monadystyczny, fenomenologiczny, panteistyczny, relatywistyczny, absoluty- styczny, ateistyczny. Dostrzegalny jest również podział na: personalizm metafizycz- ny, etyczny, moralno-społeczny, religijny, filozoficzny i teologiczny. Uwzględniając kryterium etniczne, wskazuje się na personalizm amerykański, francuski, niemiecki i polski. Według kryterium światopoglądowego i ontologicznego pisze się o per- sonalizmie horyzontalno-ateistycznym, wertykalno-teistycznym oraz klasyczno- -tomistycznym ( Kowalczyk, 2012, s. 24). Personalizm jako nurt myślenia posiada wiele odmian. Charakteryzuje je zaintere- sowanie wychowaniem, eksponowanie osoby jako istoty autonomicznej, jej godności i rozumności. S. Kowalczyk uważa, iż personalizmem określić można taki nurt filo- zoficzny, religijny czy społeczny, który uznaje:
Wychowanie człowieka w ujęciu pedagogiki personalistycznej 17 a) osobowy byt człowieka, b) materialny i duchowy wymiar jego natury, c) rozumność i wrażliwość na wyższe wartości, d) nadrzędną wartość osoby ludzkiej wobec świata rze- czy oraz struktur ekonomiczno-społecznych i politycznych (Kowalczyk, 2002, s. 305). Z kolei M. Nowak przyjmuje, iż personalizm oznacza:
- doktrynę podkreślającą autonomiczną wartość człowieka jako osoby i postulującą jej pełną afirmację, 2) programy działań wspierających rozwój osoby ludzkiej, podpo- rządkowujące wartości ekonomiczne i techniczne wartościom osobowo-duchowym (Nowak, 2008, s. 542). Wśród antropologiczno-ontologicznych podstaw personalizmu wskazuje się trzy paradygmaty:
- człowiek jest zawsze osobą, 2) jest on predysponowany do wielokierunkowej i wie- lopoziomowej aktywności, 3) posiada naturę prospołeczną (Kowalczyk, 2012, s. 27). Założenia te znajdują swoje odniesienie w działaniu i wychowaniu personalistycznym. Wśród podstawowych czynników procesu wychowania personalistycznego wymie- nia się: po pierwsze czynniki wewnętrzne, wrodzone, czyli własne i charakterystyczne danej osobie, po drugie czynniki zewnętrzne, bodźce środowiskowe, wpływające na proces wychowania, pobudzające do rozwoju także czynniki własne, wrodzone, po trzecie zaś czynniki osobowościowe czy duchowe, które wyrażają się przez pozytywne reakcje wychowanka na działanie czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Zgodnie z nimi wychowawca winien wspierać wychowanka w zracjonalizowaniu doświadczeń zdobytych w jego środowisku, w rozwijaniu własnych możliwości i kształtowaniu odpowiedzialności za siebie, jak i za wspólnotę (Jedynak i Kojkoł, 2009, s. 229). Jak pisze C. Nanni (2009, s. 65), istnieje wiele stanowisk w ramach personali- stycznej teorii wychowania i pedagogiki. Personalistyczna refleksja przyjmuje różne postaci i jest prowadzona na różne sposoby. Można jednak wskazać kilka wspólnych wątków. Wyróżnia się m.in. pewne zasady personalizmu pedagogicznego: działalność wychowawcza jest częścią zaangażowani na rzecz rozwoju uniwersum oso- bowego, czy też wspólnoty osób;
- ostatecznym celem tej działalności jest uzdolnienie podmiotu do kierowania proce- sem własnej personalizacji;
- wbrew empiryzmowi i behawioryzmowi, personaliści zgodni są co do tego, że wy- chowanek nie jest pustką, którą należy wypełnić, ani jednostką podatną na trening, lecz osobą, którą należy przebudzić. W tym sensie personalizm jest „maieutyką” osoby;
- wychowanek jest pierwszym sprawcą procesu wychowania. Wychowawca jest jego współpracownikiem […];
- jako osoba wychowanek nie jest „res” (rzeczą) stanowiącą własność rodziny, Kościo- ła czy państwa. Wychowanie zostaje przekreślone, kiedy staje się szkołą socjologicz- nego konformizmu lub gdy zostaje zmonopolizowane przez władzę polityczną bądź dominujące siły społeczne;
Wychowanie człowieka w ujęciu pedagogiki personalistycznej 19 sobą, co jednak nie dokonuje się w izolacji, lecz poprzez kontakty z innymi osobami. Jako kluczowe w tym ujęciu wskazuje się na jego dwa istotne aspekty, a mianowicie: spotkanie i dialog (Chudy, 2009, s. 209–213). W perspektywie spotkania i dialogu relacja osobowa między wychowawcą a wy- chowankiem nie jest nacechowana podporządkowaniem czy przewagą. Nie jest to także prosta wymiana informacji, w której jedna strona ma je przyswoić, a druga egzekwować. Istotę stanowią wzajemne relacje, dzięki nim podmioty stają się warto- ściowymi stronami relacji, ujawniają się jako osoby. Może się to dokonać tylko dzięki relacji spotkania osób w dialogu. W tym kontekście wychowanie definiuje się nawet jako samowychowanie w dialogu (Chudy, 2009, s. 209–216). Zdaniem M. Śnieżyńskiego (1998, s. 169), całe życie człowieka jest dialogowe ze swej natury. Żyć to znaczy uczestniczyć w dialogu, czyli pytać, słuchać i odpowiadać. Wspomniany autor stwierdza w swojej definicji dialogu, iż jest to wzajemna wymiana myśli, co najmniej dwóch osób, w której dochodzi do wymien- ności ról nadawcy i odbiorcy z pełnym poszanowaniem prawa do podmiotowości ich uczestników, z poszanowaniem prawa do własnych poglądów, celem wzajemnego po- znania się i zrozumienia prowadzącego do wzajemnego zbliżenia się osób (Śnieżyński, 1998, s. 169). Dlatego też relacja wychowawcza jest dialogiczna wtedy, gdy obie strony, czyli na- uczyciel i uczeń, otwierają się na siebie i wzajemnie na siebie oddziałują (Chudy, 2009, s. 219). Przedstawiciele personalizmu dialogowego stoją na stanowisku, iż człowiek staje się osobą/podmiotem właśnie wtedy, gdy nawiąże relacje z drugą osobą. Osoba jest dla niego jakby lustrem, koniecznym dla odkrycia prawdy o sobie, umożliwia mu uświadomienie sobie, kim jest. Celnie określił to J. Tischner w słowach: Dopóki ja patrzę na siebie wyłącznie swoimi oczami – znam część prawdy. Dopóki ty patrzysz na siebie swoimi oczami, także znasz tylko część prawdy. Ale i odwrotnie, gdy ja patrzę na ciebie i biorę pod uwagę tylko to, co sam widzę, i gdy ty patrzysz na mnie i uwzględniasz tylko to, co widzisz – obydwaj ulegamy częściowemu złudzeniu. Pełna prawda jest owocem wspólnych doświadczeń – twoich o mnie, a moich o tobie (Tischner, 1981; za: Śnieżyński, 2008, s. 176). Wydaje się, że do odkrywania i poznawania pełnej prawdy o sobie niezbędny staje się kontakt z drugim człowiekiem, nawiązane relacje i dialog. Jak pisze M. Buber: „Człowiek staje się Ja w kontakcie z Ty” (Buber, 1992, s. 56). Ponieważ człowiek jako osoba jest istotą zwróconą ku drugiemu, ku innym ludziom, jest istotą dialogiczną. Dopiero w dialogu z innymi ludźmi może siebie pełniej odkrywać, roz- wijać i urzeczywistniać (Darowski, 2002, s. 123). Gdyż „Każde prawdziwe życie jest spotkaniem”, w którym „Ty spotyka mnie” (Buber, 1992, s. 45). Jak z tego wynika, relacyjność i dialogiczność wpisane są w naturę czło-
20 Joanna Lorenc wieka, są związane nierozerwalnie z życiem człowieka. A jeśli tak, to związane są także z wychowaniem stanowiącym integralną część życia człowieka.
ZAKOŃCZENIE
Słuszne wydaje się stwierdzenie, iż potrzeba wychowania wynika z niedoskonałości człowieka. W innej sytuacji, w której człowiek byłby istotą doskonałą, dopełnioną i dokonaną, wychowywanie go nie byłoby potrzebne, nie miałoby sensu, a nawet by- łoby niemożliwe. Dzięki dynamicznej strukturze człowieka, jego zdolności stawania się i zmieniania, istnieje możliwość rozwoju i zmiany na lepsze, dążenia do doskona- łości. Zadaniem wychowania staje się zatem pomoc w tym dynamicznym rozwoju człowieka, dzięki któremu kształtuje się, aby być człowiekiem, a inaczej rzecz ujmu- jąc – pomoc w przygotowaniu człowieka do uczenia się przez całe życie (Stróżewski, 1993, s. 52; Maritain, 1993, s. 61). Sensem wychowania staje się w tym ujęciu dążenie do tego, aby: pomóc wychowankom nabyć takie cechy osobowości, które uzdolnią ich do samo- dzielnego i odpowiedzialnego społecznie życia. To, jakie cechy do takich się zaliczają, zależy z jednej strony od natury człowieka, z drugiej zaś od kultury, w której przycho- dzi mu żyć (Brezinka, 2007, s. 27–28). Rozwój człowieka, rozwój jego potencjalności trwa przez całe życie i jest możliwy dzięki pracy własnej podmiotu, a wychowanie może być postrzegane jako pomoc w jego rozwoju. Wychowanie w ujęciu personalistycznym staje się niejako odpowie- dzią na potrzeby dynamicznie i permanentnie zmieniającej się rzeczywistości, która domaga się nieustającego rozwoju człowieka.
BIBLIOGRAFIA
Brezinka, W. (2007). Wychowywać dzisiaj. Zarys problematyki. Kraków. Buber, M. (1992). Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych. Warszawa. Chudy, W. (2009). Pedagogika godności. Elementy etyki pedagogicznej , Lublin. Cichoń, W. (1993). Aksjologiczne ujęcie procesu wychowania. W: F. Adamski (red.). Człowiek – wychowanie – kultura. Kraków. Darowski, R. (2002). Filozofia człowieka. Zarys problematyki. Antologia tekstów. Kraków. Jedynak, S. i Kojkoł, J. (2009). Encyklopedia filozofii wychowania. Bydgoszcz. Kiereś, B. (2009). Współczesna pedagogika a problem godności człowieka. W: A. Szudra i K. Uzar (red.). Personalistyczny wymiar filozofii wychowania. Lublin.
22 Joanna Lorenc EDUCATION OF MAN IN THE VIEW OF PERSONALISTIC PEDAGOGY Keywords : education, personalism, personal development, dialogue, subjectivity Abstract: The following article discusses the place of personalistic pedagogy among contem- porary trends in education. It outlines the complexity of the content of the notion of educa- tion and difficulties in its unambiguous definition. Furthermore, it also points to the essence of education in the personalistic perspective, to its basic goals and objectives, and underlines the importance of the issue of subjectivity and dialogue in education.
