Pobierz Wygaśnięcie umowy ubezpieczenia na skutek oświadczenia woli jednej ze stron na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego i więcej Publikacje w PDF z Diritto delle Assicurazioni tylko na Docsity!
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
Bartosz Kucharski
Wygaœniêcie umowy ubezpieczenia
na skutek oœwiadczenia woli jednej
ze stron na podstawie przepisów
kodeksu cywilnego
W artykule omówiono przypadki wygaœniêcia umowy ubezpieczenia na skutek oœwiadczenia woli jednej ze stron. Na wstêpie autor wyjaœnia terminologiê i porz¹dkuje kwestie wymagaj¹ce omówie- nia, a nastêpnie – powo³uj¹c siê na pogl¹dy przedstawicieli doktryny i przepisy prawne – przedsta- wia i uzasadnia swoje stanowisko. Zdaniem autora, przyznane ubezpieczaj¹cemu prawo odst¹pienia od umowy ubezpieczenia, za- wartej na czas d³u¿szy ni¿ 6 miesiêcy, w ci¹gu 7 lub 30 dni od zawarcia umowy (art. 812 § 4 k.c.) powinno byæ zast¹pione prawem wypowiedzenia. Prawo ubezpieczyciela do wypowiedzenia umo- wy z przyczyn przewidzianych w umowie oraz z wa¿nych powodów (art. 812 § 5 k.c.) powinno byæ interpretowane zawê¿aj¹co. Na przyk³ad, kolejne szkody ubezpieczeniowe same przez siê nie mog¹ stanowiæ wa¿nych powodów uzasadniaj¹cych wypowiedzenie umowy ubezpieczenia. Prawo ubezpieczyciela do wypowiedzenia umowy lub okreœlenia w umowie ustania odpowiedzialnoœci na wypadek niezap³acenia przez ubezpieczaj¹cego sk³adki w terminie jest uregulowane w art. 814 k.c. Wed³ug autora, pomimo wzajemnej natury umowy ubezpieczenia, przepisy o wykonaniu i skutkach niewykonania umów wzajemnych nie znajduj¹ w tej sytuacji zastosowania. Jedn¹ z cech ubezpieczenia osobowego jest ograniczone prawo ubezpieczyciela do wypowiedzenia umowy przy bardzo szeroko zakreœlonym podobnym prawie przyznanym ubezpieczaj¹cemu. S³owa kluczowe: umowa ubezpieczenia, odst¹pienie, wypowiedzenie, rozwi¹zanie, wygaœniê- cie, zobowi¹zanie.
1. Wprowadzenie Celem niniejszego artyku³u jest omówienie sytuacji powoduj¹cych przed- terminowe wygaœniêcie umowy ubezpieczenia wskutek oœwiadczenia woli jed- nej ze stron. Ze wzglêdu na ramy artyku³u nie omówiono szczególnych przy- padków dotycz¹cych umów ubezpieczenia obowi¹zkowego oraz umów zawiera- nych za pomoc¹ œrodków bezpoœredniego porozumiewania siê na odleg³oœæ. Rozwa¿ania dotycz¹ce meritum pojawi¹cych siê zagadnieñ wypada poprze- dziæ wyjaœnieniem terminologii oraz uporz¹dkowaniem kwestii wymagaj¹cych omówienia. Umowa ubezpieczenia nie mo¿e byæ uto¿samiana ze stosunkiem prawnym, który powstaje w wyniku jej zawarcia 1. Wygaœniêcie umowy ubezpieczenia na skutek oœwiadczenia woli jednej ze stron obejmuje odst¹pienie od umowy oraz
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
(^1) Por. Z. Radwañski, Teoria umów , Warszawa 1977, s. 61–62; A. Klein, Elementy zobowi¹za- niowego stosunku prawnego , Wroc³aw 1980, s. 19. Co do umowy ubezpieczenia tak np.
jej wypowiedzenie. Sformu³owania te odnoszone s¹ do umowy ubezpieczenia, poniewa¿ podobn¹ terminologi¹ pos³uguje siê ustawodawca 2. W obu przypad- kach chodzi jednak o ingerencjê w stosunek prawny ubezpieczenia 3. Sfor- mu³owania ustawowe mo¿na uznaæ za trafne o tyle, ¿e terminy „odst¹pienie”, „wypowiedzenie”, jak równie¿ „rozwi¹zanie” kojarzone mog¹ byæ z wygaœniê- ciem umowy, ale nie z unicestwieniem stosunku prawnego powsta³ego na sku- tek jej zawarcia 4. Stosunek ten nie ulega zniesieniu, ale przekszta³ca siê w sposób zale¿ny od tego, czy dosz³o do wypowiedzenia, czy do odst¹pienia od umowy 5. W doktrynie wyra¿ono pogl¹d, ¿e termin „rozwi¹zanie umowy” powinien byæ ograniczony do jej wygaœniêcia na skutek zgodnych oœwiadczeñ woli stron. „Wypowiedzenie” oraz „odst¹pienie” nie s¹ objête zakresem tego terminu, bo- wiem zarówno w przypadku wypowiedzenia, jak i odst¹pienia wygaœniêcie umo- wy jest rezultatem wykonania uprawnienia kszta³tuj¹cego przez jedn¹ ze stron i nie zale¿y od woli drugiej strony 6. Ustawodawca nie jest jednak w tej materii precyzyjny 7. Dla porz¹dku, katalog przyczyn powoduj¹cych przedterminowe ustanie sto- sunku ubezpieczenia i wymagaj¹cych omówienia mo¿na za H. Ciep³¹ przedsta- wiæ w sposób nastêpuj¹cy:
- odst¹pienie przez ubezpieczaj¹cego od umowy ubezpieczenia zawartej na okres d³u¿szy ni¿ 6 miesiêcy (art. 812 § 4 k.c.);
- wypowiedzenie przez ubezpieczyciela umowy zawartej na czas oznaczony w przypadkach wskazanych w ustawie, a tak¿e z wa¿nych powodów okreœlo- nych w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia (art. 812 § 5 in fine k.c.);
- wypowiedzenie umowy ubezpieczenia przez ubezpieczyciela ponosz¹cego odpowiedzialnoœæ przed zap³aceniem sk³adki lub jej pierwszej raty, gdy
Wygaœniêcie umowy ubezpieczenia na skutek oœwiadczenia woli jednej ze stron
W. Warka³³o, Prawo ubezpieczeniowe , Warszawa 1974, s. 29; A. W¹siewicz, Z. K. Nowakow- ski, Prawo ubezpieczeñ gospodarczych , Warszawa–Poznañ 1980, s. 39. (^2) Por. brzmienie art. 812 § 4 i 5, 814 § 2, 816, 830 § 1–3 k.c. (^3) G. Tracz, Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowi¹zañ umownych , Warszawa 2007, s. 77. (^4) Nieco inaczej A. Klein i G. Tracz, którzy sugeruj¹, ¿e wypowiedzenie i odst¹pienie nie maj¹ w ogóle wp³ywu na umowê, ale jedynie na stosunek prawny z niej wynikaj¹cy i wskazuj¹, ¿e bardziej poprawne by³oby sformu³owanie „odst¹pienie od stosunku zobowi¹zaniowego”, por. A. Klein, Ustawowe prawo odst¹pienia , Wroc³aw 1964, s. 166; G. Tracz, op. cit, s. 77 i podana tam literatura. (^5) G. Tracz, op. cit., s. 78–79; T. Pajor, Odst¹pienie od umowy z powodu naruszenia zobowi¹za- nia, (w:) Europeizacja prawa prywatnego , t. 1, red. M. Pazdan, W. Popio³ek, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar, Warszawa 2008, s. 120. (^6) Tak m.in. E. Drozd , Rozwi¹zanie umowy przenosz¹cej w³asnoœæ nieruchomoœci, (w:) Obrót nieruchomoœciami w praktyce notarialnej , Kraków 1997, s. 6–7; G. Tracz, Sposoby jedno- stronnej rezygnacji z zobowi¹zañ umownych , Warszawa 2012, s. 20– 21 i podana tam litera- tura. A. Pyrzyñska proponuje, by znaczenie terminu „rozwi¹zanie umowy” zawêziæ do samego skutku w postaci zakoñczenia umowy lub wygaœniêcia powsta³ego w wyniku jej zawarcia sto- sunku prawnego. A. Pyrzyñska, Rozwi¹zanie umowy przez strony , Warszawa 2000, s. 15–15. (^7) Na przyk³ad, przepisy art. 33, 49 i 65 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obo- wi¹zkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 1124, poz. 1152) obejmuj¹ terminem „rozwi¹zanie umowy” równie¿ jednostronn¹ rezygnacjê ze stosunku prawnego ubezpieczenia.
W œwietle powy¿szych uwag nasuwa siê pytanie, czy w odniesieniu do upra- wnienia ubezpieczaj¹cego z art. 812 § 5 k.c. ustawodawca s³usznie pozostawi³ termin „odst¹pienie od umowy”, czy mo¿e równie¿ w tym przypadku nale¿a³o u¿yæ sformu³owania „wypowiedzenie”? W¹tpliwoœci wynikaj¹ po pierwsze st¹d, ¿e odst¹pienie w przeciwieñstwie do wypowiedzenia dzia³a zwykle ex tunc , tym- czasem zawarte w drugim zdaniu art. 812 § 4 k.c. zastrze¿enie, zgodnie z któ- rym odst¹pienie nie zwalnia ubezpieczaj¹cego z obowi¹zku zap³aty sk³adki za okres, w którym ubezpieczyciel udziela³ ochrony ubezpieczeniowej, wskazuje na skutek ex nunc. Po drugie, stosunki prawne o charakterze ci¹g³ym, a taki stosunek rodzi za- warcie umowy ubezpieczenia 12 , rozwi¹zywane s¹ zwykle w drodze wypowiedze- nia 13. W przepisach dotycz¹cych umów rodz¹cych takie stosunki prawne usta- wodawca stara siê u¿ywaæ sformu³owania „wypowiedzenie”. Na przyk³ad na- jemca w razie wyst¹pienia wad przedmiotu najmu ma prawo do natychmiasto- wego wypowiedzenia umowy (art. 664 § 2 k.c.), inaczej ni¿ sprzedawca w razie wyst¹pienia wad przedmiotu sprzeda¿y (art. 56 § 1 k.c.). Odst¹pienie ze skut- kiem ex nunc dopuszcza siê przede wszystkim wobec prawa odst¹pienia na podstawie ogólnych przepisów dotycz¹cych wykonywania i skutków niewykona- nia zobowi¹zañ wzajemnych. Autorzy dostrzegaj¹cy mo¿liwoœæ odst¹pienia ze skutkiem ex nunc staraj¹ siê przy tym zachowaæ dystynkcjê pomiêdzy odst¹pie- niem od umowy a jej wypowiedzeniem 14. Po trzecie, „odst¹pienie od umowy ubezpieczenia” z art. 812 § 4 k.c. nawet, je¿eli prima facie wydaje siê byæ przyznane stronie s³abszej, nie ma istotnych cech konsumenckiego prawa odst¹pienia od umowy zawartej na odleg³oœæ lub poza lokalem przedsiêbiorstwa 15. W odniesieniu do przes³anek podmiotowych uprawnienia z art. 812 § 4 k.c. pojawia siê pytanie, czy mo¿na mówiæ o prawie podobnym do konsumenckiego prawa odst¹pienia, skoro ustawodawca chce
Wygaœniêcie umowy ubezpieczenia na skutek oœwiadczenia woli jednej ze stron
(^12) M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia , Warszawa 2002, s. 248–250. (^13) Z. Radwañski, Uwagi o zobowi¹zaniach trwa³ych (ci¹g³ych) na tle kodeksu cywilnego , SC t. XIII–XIV, 1969, s. 260; A. Dyoniak, Wygaœniêcie zobowi¹zania z innych przyczyn ni¿ za- spokojenie wierzyciela , NP 1985, nr 2, s. 52. (^14) Wskazuje siê, ¿e celem odst¹pienia jest doprowadzenie do sytuacji prawnej i faktycznej sprzed zawarcia umowy, przy uwzglêdnieniu obiektywnych ograniczeñ z tym zwi¹zanych, podczas gdy celem wypowiedzenia jest takie okreœlenie praw i obowi¹zków stron stosunku zobowi¹za- niowego, aby ich wykonanie doprowadzi³o do wygaœniêcia tego stosunku bez koniecznoœci ko- rekty spe³nionych wczeœniej œwiadczeñ. Nie wydaje siê, by szczególna cecha ubezpieczenia polegaj¹ca na tym, ¿e zwrot œwiadczenia ubezpieczyciela w postaci ochrony ubezpieczeniowej jest niemo¿liwy, przynajmniej w sytuacji niezrealizowania siê wypadku ubezpieczeniowego, uzasadnia³a u¿ycie terminu „odst¹pienie”, G. Tracz, op. cit. s. 94. (^15) Po ostatnich zmianach, konsumenckie prawo odst¹pienia dotycz¹ce równie¿ umów ubezpie- czenia zawieranych na odleg³oœæ. Por. art. 16c ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie nie- których praw konsumentów oraz o odpowiedzialnoœci za szkodê wyrz¹dzon¹ przez produkt niebezpieczny (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1225). Niektórzy komentatorzy sugeruj¹, ¿e celem art. 812 § 4 k.c. jest w³aœnie przyznanie ubezpieczaj¹cemu uprawnienia podobnego do odst¹pienia przez konsumenta od umowy zawartej na odleg³oœæ lub poza lokalem przedsiêbior- stwa. Tak M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia, Art. 805–834 k.c. Komentarz , Warszawa 2004, s. 115–116.
chroniæ wszystkich ubezpieczaj¹cych niezale¿nie od ich statusu prawnego, a nie tylko ubezpieczaj¹cych bêd¹cych konsumentami? 16. Natomiast w odniesieniu do przes³anek przedmiotowych odst¹pienie kon- sumenckie uzasadnianie jest szczególnymi okolicznoœciami, które ograni- czaj¹ zdolnoœæ konsumenta do œwiadomego i swobodnego decydowania o za- warciu umowy. Ubezpieczaj¹cy ma jednak, poza konsumenckim prawem odst¹pienia w razie zawarcia umowy ubezpieczenia na odleg³oœæ, prawo odst¹pienia we wszystkich innych sytuacjach. Czy¿by ustawodawca uwa¿a³, ¿e w stosunkach z ubezpieczycielem lub jego agentem ka¿dy podmiot ograni- czony jest w swojej zdolnoœci do samodzielnego i swobodnego decydowania o zawarciu umowy, niezale¿nie od okolicznoœci jej zawarcia? Dla porównania, ustawodawca nie czyni podobnych za³o¿eñ w odniesieniu do umów zawiera- nych z bankiem. Podsumowuj¹c ten w¹tek wydaje siê, ¿e prawo z art. 812 § 4 k.c. nie ma cech odst¹pienia i jest bardziej podobne do wypowiedzenia. W¹tpliwe jest, czy ograniczenie mo¿liwoœci skorzystania z tego prawa krótkim terminem w sytua- cji, gdy ubezpieczyciel ma prawo zatrzymaæ sk³adkê za okres, w którym umowa obowi¹zywa³a, uzasadnia u¿ycie terminu „odst¹pienie”. Oczywiœcie mo¿na po- wiedzieæ, ¿e problem ma znaczenie przede wszystkim teoretyczne, dotyczy kwestii terminologicznych i nie ma o co kruszyæ kopii. Odró¿nienie prawa wy- powiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym i prawa odst¹pienia od umowy ma jednak istotny walor doktrynalny. Ponadto w odniesieniu do wypo- wiedzenia w¹tpliwe jest choæby odpowiednie stosowanie przepisów o odst¹pie- niu dotycz¹cych wykonania umów wzajemnych. Mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e ustawodawca, chc¹c podkreœliæ rangê i natychmiastowy skutek uprawnienia przyznanego ubezpieczaj¹cemu b³êdnie u¿y³ terminu „odst¹pienie” zamiast „wypowiedzenie ze skutkiem natychmiastowym”.
3. Wypowiedzenie przez ubezpieczyciela umowy ubezpieczenia zawartej na czas oznaczony w wypadkach wskazanych w ustawie oraz z wa¿nych powodów wskazanych w umowie lub w o.w.u.
Prawo ubezpieczyciela do wypowiedzenia umowy ubezpieczenia jest skon- struowane inaczej ni¿ prawo odst¹pienia s³u¿¹ce ubezpieczaj¹cemu. Przepis art. 812 § 5 k.c. pozwala ubezpieczycielowi wypowiedzieæ umowê ubezpiecze- nia zawart¹ na czas okreœlony jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie, a tak¿e z wa¿nych powodów okreœlonych w umowie lub o.w.u. Regulacja ta ro- dzi przede wszystkim pytanie, czy ubezpieczyciel ma prawo wypowiedzieæ umowê ubezpieczenia z przyczyn okreœlonych w ustawie, poza szczególnymi przypadkami wymienionymi wyraŸnie w przepisach kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia. W doktrynie podkreœla siê, ¿e wypowiedzenie sto-
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
(^16) Dodaæ mo¿na, ¿e w odniesieniu do zawarcia umowy ubezpieczenia ustawodawca rozszerza ochronê konsumenck¹ na przedsiêbiorców bêd¹cych osobami fizycznymi (art. 385 1 –385 3 k.c.), tymczasem w odniesieniu do omawianego prawa zakoñczenia umowy uznaje, ¿e nawet taka ochrona by³aby niewystarczaj¹ca.
ubezpieczyciela do wypowiedzenia umowy z uwagi na nieuiszczenie sk³adki ubezpieczeniowej w terminie. Drug¹ sytuacj¹ przewidzian¹ przez art. 812 § 5 k.c. jest wypowiedzenie przez ubezpieczyciela umowy ubezpieczenia zawartej na czas okreœlony z wa¿- nych powodów wymienionych w umowie lub o.w.u. W odniesieniu do tej kwestii przede wszystkim nale¿y zgodziæ siê z J. Pokrzywniakiem, ¿e wa¿ne po- wody powinny byæ okreœlone w sposób konkretny. Samo zastrze¿enie w umowie lub o.w.u. mo¿liwoœci wypowiedzenia z wa¿nych powodów bêdzie zatem niewy- starczaj¹ce, je¿eli powody te nie zostan¹ skonkretyzowane 21. Za tak¹ interpre- tacj¹ przemawia zarówno wyk³adnia literalna – wa¿ne powody maj¹ zostaæ zgodnie z brzmieniem przepisu okreœlone w umowie lub o.w.u., jak równie¿ funkcjonalna – wypowiedzenie umowy zawartej na czas oznaczony przez przedsiêbiorcê w zakresie prowadzonej przezeñ dzia³alnoœci powinno byæ do- puszczalne jedynie w sytuacjach wyj¹tkowych i okreœlonych w sposób nie- budz¹cy w¹tpliwoœci interpretacyjnych. Inn¹ kwesti¹ jest, jakie powody mog¹ zostaæ uznane za wa¿ne w rozumieniu ustawy. Ju¿ A. W¹siewicz twierdzi³, ¿e za powód uzasadniaj¹cy wypowiedzenie umowy ubezpieczenia nie mo¿e byæ uznana szkoda czêœciowa, powoduj¹ca wyp³atê odszkodowania 22. Tym bardziej dotyczy to odmowy wyp³aty odszkodo- wania 23. Zastrze¿enie mo¿liwoœci wypowiedzenia umowy z tego powodu wykra- cza poza granicê swobody umów jako sprzeczne z istot¹ umowy ubezpieczenia, maj¹cej zapewniæ ubezpieczaj¹cemu w uzgodnionym okresie ochronê ubezpie- czeniow¹ na okreœlonym poziomie 24. W zwi¹zku z niedopuszczalnoœci¹ uznania szkody czêœciowej za wa¿ny po- wód uzasadniaj¹cy wypowiedzenie umowy ubezpieczenia mo¿na jednak posta- wiæ kolejne pytanie, a mianowicie, czy kilkukrotne szkody ubezpieczeniowe mog¹ byæ traktowane jako okolicznoœci istotnie zwiêkszaj¹ce prawdopodobieñ- stwo zaistnienia kolejnego wypadku ubezpieczeniowego, prowadz¹ce do ¿¹da- nia podwy¿szenia sk³adki na mocy art. 816 k.c. Wydaje siê, ¿e odpowiedŸ po- winna byæ, co do zasady, negatywna. Inaczej bêdzie wtedy, gdy szkody oka¿¹ siê
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
(^21) J. Pokrzywniak, (w:) M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do noweli- zacji kodeksu cywilnego , Warszawa 2008, s. 58. (^22) A. W¹siewicz, Kilka uwag na tle funkcjonowania ogólnych warunków ubezpieczeñ , Prawo Asekuracyjne 1998, nr 4. (^23) J. Pokrzywniak, op. cit., s. 58. (^24) Podobne postanowienia o.w.u. by³y kwestionowane przez S¹d Ochrony Konkurencji i Konsu- mentów. S¹d ten uzna³ za klauzule niedozwolone postanowienia zastrzegaj¹ce mo¿liwoœæ wy- powiedzenia w przypadku wyst¹pienia szkody, w przypadku wyp³aty odszkodowania oraz w przypadku odmowy jego wyp³aty. Dotyczy³o to tak¿e klauzul zastrzegaj¹cych prawo wypo- wiedzenia z opisanych powodów dla ka¿dej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia. W uzasadnieniu podnoszono przede wszystkim, ¿e opisywane przyczyny nie mog¹ byæ uznane za wa¿ne w rozumieniu art. 812 § 5 k.c. Ponadto uprawnienie do wypowiedzenia umowy, na- wet zastrzegane dla obu stron, postrzegane by³o jako s³u¿¹ce interesom ubezpieczyciela, w niektórych przypadkach mog¹c sk³aniaæ ubezpieczaj¹cego do rezygnacji ze zg³aszania szko- dy w obawie przed wypowiedzeniem umowy: zob. P. Waszczak, Klauzule niedozwolone w dzia³alnoœci ubezpieczeniowej , Monitor Ubezpieczeniowy, nr 47, grudzieñ 2011.
powi¹zane z ujawnieniem konkretnych okolicznoœci istotnie zwiêkszaj¹cych prawdopodobieñstwo zaistnienia wypadku ubezpieczeniowego 25. Wed³ug J. Pokrzywniaka, nie ma przeszkód, by wa¿ne powody obejmowa³y uchybienia ubezpieczaj¹cego lub ubezpieczonego, dla których ustawodawca przewiduje odrêbn¹ sankcjê 26. Pogl¹d ten trudno podzieliæ bez zastrze¿eñ. Przepisy wprowadzaj¹ce sankcje za niedope³nienie powinnoœci ubezpieczenio- wych wydaj¹ siê byæ semiimperatywne. Umowa albo ogólne warunki umów mog¹ zapewne przewidywaæ sankcjê mniej dotkliw¹ dla ubezpieczaj¹cego ni¿ przepisy kodeksu, nie mog¹ natomiast zastrzegaæ sankcji dalej id¹cej. Z tych wzglêdów w¹tpliwe wydaje siê wprowadzenie prawa wypowiedzenia umowy przez ubezpieczyciela w razie zatajenia przez ubezpieczaj¹cego lub ubezpieczo- nego okolicznoœci maj¹cej wp³yw na ocenê ryzyka 27. Podobnie niedopuszczalne wydaje siê zastrze¿enie prawa wypowiedzenia umowy w razie niezawiadomie- nia ubezpieczyciela o wypadku w okreœlonym w umowie lub o.w.u. terminie 28 , niewywi¹zania siê przez ubezpieczaj¹cego lub ubezpieczonego z obowi¹zku ra- towania przedmiotu ubezpieczenia 29 , ewentualnie w razie wyrz¹dzenia szkody umyœlnie lub wskutek ra¿¹cego niedbalstwa 30.
4. Wypowiedzenie przez ubezpieczyciela umowy ubezpieczenia w razie niezap³acenia sk³adki w terminie
Przepis art. 814 § 2 k.c. przyznaje ubezpieczycielowi prawo wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym, je¿eli ponosi³ on odpowiedzialnoœæ przed op³aceniem sk³adki lub jej pierwszej raty, a sk³adka lub jej rata nie zosta³y zap³acone w terminie. Jak wczeœniej wskazano, przed nowel¹ z 2007 r.
Wygaœniêcie umowy ubezpieczenia na skutek oœwiadczenia woli jednej ze stron
(^25) Na przyk³ad, w wyroku SN z 12 grudnia 1997 r., II CKN (opubl. OSNC 1998, nr 6, poz. 10) wiêksza ni¿ przewidywana przez ubezpieczyciela szkodowoœæ kopalni nie zosta³a uznana za okolicznoœæ uzasadniaj¹c¹ podwy¿szenie sk³adki w sytuacji, gdy szkodowoœæ wynika³a z mo¿li- woœci samozap³onu znanej na etapie zawierania umowy. (^26) J. Pokrzywniak, op. cit., s. 59. (^27) Przepis art. 816 k.c. pozwala w takim razie zwiêkszyæ sk³adkê. Dopuszczalnoœæ wypowiedzenia umowy w razie naruszenia obowi¹zku deklaracji mo¿na rozwa¿aæ jedynie w sytuacji, gdy ubez- pieczyciel jest w stanie udowodniæ, ¿e wiedz¹c o okreœlonej okolicznoœci w ogóle nie zawar³by umowy ubezpieczenia. Por. art. 816 k.c. § 2 k.c. w brzmieniu sprzed noweli z 2007 r. Por. rów- nie¿ rozwa¿ania M. Krajewskiego, którego zdaniem art. 815 § 3 wyklucza stosowanie do umo- wy ubezpieczenia przepisów o b³êdzie, M. Krajewski, op. cit., s. 129. (^28) Przepis art. 818 § 3 k.c. pozwala jedynie zmniejszyæ œwiadczenie w razie naruszenia tego obo- wi¹zku z winy umyœlnej, je¿eli naruszenie przyczyni³o siê do zwiêkszenia szkody lub uniemo¿- liwi³o ustalenie okolicznoœci i skutków wypadku. (^29) Przepis art. 826 § 3 k.c. zwalnia ubezpieczyciela z odpowiedzialnoœci, je¿eli ubezpieczaj¹cy na- ruszy³ obowi¹zek ratowania przedmiotu ubezpieczenia umyœlnie lub wskutek ra¿¹cego nie- dbalstwa. (^30) Przepis art. 827 k.c. zwalnia ubezpieczyciela z odpowiedzialnoœci za szkody wywo³ane przez ubezpieczaj¹cego umyœlnie i na skutek ra¿¹cego niedbalstwa. W zwi¹zku z brzmieniem tego przepisu mo¿liwe wydaje siê zastrze¿enie umowne, ¿e w wypadku wyrz¹dzenia szkody umyœl- nie lub wskutek ra¿¹co niedba³y ubezpieczyciel wyp³aci odszkodowanie, nastêpnie bêdzie mia³ jednak prawo wypowiedzieæ umowê. Zastrze¿enie prawa wypowiedzenia po wyp³acie odszko- dowania, podyktowanej wzglêdami s³usznoœci nie wydaje siê natomiast dopuszczalne. Trudno bowiem wyobraziæ sobie sytuacjê, w której ubezpieczyciel, wyp³acaj¹c odszkodowanie za szko- dê wyrz¹dzon¹ umyœlnie lub wskutek ra¿¹cego niedbalstwa ze wzglêdów s³usznoœci, by³by w przysz³oœci nara¿ony na podobn¹ sytuacjê.
noœci ubezpieczyciela tylko wtedy, gdy taki skutek przewidywa³a umowa ubez- pieczenia, a ubezpieczyciel po up³ywie terminu wezwa³ ubezpieczaj¹cego do
zap³aty z zagro¿eniem, ¿e brak zap³aty w terminie 7 dni od daty otrzymania wezwania spowoduje ustanie jego odpowiedzialnoœci. W odniesieniu do sytuacji niezap³acenia kolejnej raty sk³adki stosowanie
przepisów o odst¹pieniu od umowy wzajemnej w razie zw³oki ze spe³nieniem œwiadczenia wzajemnego wydaje siê zatem zbêdne. Ustawodawca umo¿liwia bowiem ubezpieczycielowi wprowadzenie do umowy ubezpieczenia skutku w postaci automatycznego ustania odpowiedzialnoœci. Ratio legis takiego unor- mowania wydaje siê byæ ochrona ubezpieczaj¹cego. Skorzystanie z mechaniz- mu wskazanego w art. 814 § 3 k.c. jest aktualne jedynie wówczas, je¿eli spe³nio-
ne s¹ dwa warunki: po pierwsze, stosowne postanowienie znalaz³o siê w umo- wie lub o.w.u., po drugie, ubezpieczyciel wezwa³ ubezpieczaj¹cego do zap³aty z zastrze¿eniem, ¿e brak zap³aty w terminie 7 dni spowoduje ustanie od- powiedzialnoœci. Ustanie odpowiedzialnoœci nie wydaje siê ponadto równoznaczne z wygaœ- niêciem stosunku ubezpieczenia. Je¿eli zatem sk³adka zostanie zap³acona po up³ywie 7-dniowego terminu, ochrona ubezpieczeniowa mo¿e zostaæ przez ubezpieczyciela przywrócona od chwili jej zap³acenia 34. Implikuje to trwanie umowy ubezpieczenia bez ponoszenia odpowiedzialnoœci w okresie od up³ywu 7-dniowego terminu do chwili uiszczenia sk³adki. Oczywiœcie ubezpieczyciel
nie ma prawa naliczaæ sk³adki za okres, w którym nie ponosi³ odpowiedzialno- œci. Mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e okres pomiêdzy up³ywem 7-dniowego terminu a zap³aceniem sk³adki jest formalnym okresem ubezpieczenia, nie jest nato- miast okresem ubezpieczenia w rozumieniu materialnym ani technicznym 35. Rozwi¹zanie takie jest bardziej elastyczne i korzystniejsze dla ubezpiecza-
j¹cego, ni¿ wynikaj¹ce z art. 491 k.c. prawo do jednostronnego przerwania umowy ubezpieczenia przez ubezpieczyciela. Je¿eli chodzi o sytuacjê niezap³acenia sk³adki warunkuj¹cej pocz¹tek odpo- wiedzialnoœci ubezpieczyciela, wyposa¿enie ubezpieczyciela w prawo odst¹pie-
nia od umowy na podstawie art. 491 k.c. niczemu nie s³u¿y. Interesy ubezpie- czyciela nie s¹ w tej sytuacji zagro¿one, skoro materialny pocz¹tek ubezpiecze- nia w ogóle nie nast¹pi³. Wyposa¿enie ubezpieczyciela w takie prawo by³oby niekorzystne dla ubezpieczaj¹cego, skorzystanie bowiem z prawa odst¹pienia przez ubezpieczyciela wyklucza³oby mo¿liwoœæ uiszczenia przez ubezpiecza- j¹cego sk³adki po terminie oraz rozpoczêcie materialnego okresu ubezpiecze-
nia. Wydaje siê, ¿e w tej sytuacji ubezpieczyciel nie musi odliczaæ sk³adki za okres, w którym nie ponosi³ odpowiedzialnoœci, bowiem ani art. 813, ani
Wygaœniêcie umowy ubezpieczenia na skutek oœwiadczenia woli jednej ze stron
(^34) Tak W. Kamieñski, op. cit., s. 46 i 49. (^35) Odnoœnie do rozró¿nienia miêdzy formalnym, materialnym i technicznym okresem ubezpie- czenia zob. np.: E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeñ gospodarczych …, s. 190.
art. 814 k.c. nie zawieraj¹ takiego wymagania 36. Przy przyjêciu tej koncepcji in- teresy stron wydaj¹ siê byæ dobrze wywa¿one 37. Za stosowaniem przepisów ogólnych dotycz¹cych odst¹pienia od umowy wzajemnej w odniesieniu do umowy ubezpieczenia wypowiada siê równie¿ W. Kamieñski. Autor ten wskazuje, ¿e odwo³anie do art. 491 k.c. ma miejsce nie tylko w przypadku niezap³acenia sk³adki jednorazowej lub sk³adki pierwszej, ale tak¿e nastêpnej, w razie zawarcia w umowie klauzuli prolongacyjnej, je¿eli po- wstanie odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela w kolejnym okresie ubezpieczenia bêdzie uzale¿nione od spe³nienia œwiadczenia przez ubezpieczaj¹cego 38. Zda- niem W. Kamieñskiego, odwo³anie do przepisów ogólnych ma byæ niezbêdne ze wzglêdu na relacje pomiêdzy art. 814 § 2 i 3 k.c. Wydaje siê, ¿e pogl¹d ten, po- dobnie jak przytoczone wczeœniej stanowisko D. Fuchsa oraz G. Mikœa, pomija pos³u¿enie siê przez ustawodawcê w art. 814 § 2 terminem „wypowiedzenie umowy” zamiast „odst¹pienie od umowy” oraz nie wyjaœnia celowoœci siêgania do art. 491 k.c. w sytuacji, gdy art. 814 § 2 k.c. wyposa¿a ubezpieczyciela w uprawnienie dalej id¹ce, a art. 814 § 3 k.c. zawiera szczególn¹ regulacjê do- tycz¹c¹ niezap³acenia kolejnej raty sk³adki, natomiast w sytuacji, gdy nie zap³acono sk³adki warunkuj¹cej pocz¹tek odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela, nie rozpoczyna siê materialny bieg ubezpieczenia.
5. Wypowiedzenie umowy ubezpieczenia osobowego
W odniesieniu do umów ubezpieczenia osobowego, ustawodawca uprzywi- lejowuje ubezpieczaj¹cego w stosunku do ubezpieczyciela w sposób jeszcze bardziej wyraŸny, ni¿ w odniesieniu do umów ubezpieczenia maj¹tkowego. Umowa ubezpieczenia osobowego mo¿e byæ wypowiedziana przez ubezpie- czaj¹cego bez wyraŸnych powodów w ka¿dym czasie, a nie tylko w ci¹gu krót- kiego okresu po zawarciu umowy ubezpieczenia. Novum w stosunku do regu- lacji sprzed 2007 r. polega na zastrze¿eniu, ¿e je¿eli termin wypowiedzenia nie zosta³ okreœlony w umowie ani w o.w.u. umowa mo¿e zostaæ wypowiedzia- na ze skutkiem natychmiastowym. Symptomatyczne jest, ¿e jednostronn¹ re- zygnacjê przez ubezpieczaj¹cego ze stosunku prawnego ubezpieczenia osobo- wego ustawodawca okreœla mianem „wypowiedzenia” tak¿e wtedy, gdy ma ona charakter natychmiastowy. Brzmienie art. 830 § 1 k.c. nie pozostawia w¹tpliwoœci, ¿e omawiana regulacja znajduje zastosowanie do wszystkich
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
(^36) Art. 813 § 2 in fine k.c. wyraŸnie zastrzega, ¿e ubezpieczaj¹cemu przys³uguje zwrot sk³adki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej w wypadku wygaœniêcia umowy ubezpie- czenia przed terminem, na jaki zosta³a zawarta. Nie istnieje natomiast przepis wyraŸnie zaka- zuj¹cy naliczania sk³adki za okres karencji, je¿eli ubezpieczaj¹cy wbrew swemu obowi¹zkowi nie zap³aci³ sk³adki w uzgodnionym terminie. (^37) Nawet M. Orlicki, bêd¹cy zwolennikiem stosowania do umowy ubezpieczenia przepisów o wy- konaniu zobowi¹zañ wzajemnych twierdzi, ¿e intencj¹ ustawodawcy by³o zawê¿enie prawa ubezpieczyciela do odst¹pienia od umowy jedynie do sytuacji wskazanych w art. 814 § 2 k.c. Tylko w takiej sytuacji ustawa wyraŸnie przyznaje ubezpieczycielowi prawo odst¹pienia od umowy. Z przytoczonych wzglêdów, zdaniem tego autora, wykluczone jest odst¹pienie przez ubezpieczyciela od umowy ubezpieczenia na podstawie art. 491 k.c. – ten¿e, Umowa ubezpie- czenia …, s. 280. (^38) W. Kamieñski, op. cit., s. 45.
W odniesieniu do umów ubezpieczenia na ¿ycie zawartych na czas oznaczo- ny art. 830 § 3 k.c. stanowi lex specialis w stosunku do art. 812 § 5 k.c., wyklu- czaj¹c wypowiedzenie tych umów przez ubezpieczyciela z wa¿nych powodów. Brzmienie art. 830 § 3 k.c. wskazuje, ¿e ograniczenie to nie dotyczy nie- bêd¹cych umowami ubezpieczenia na ¿ycie umów ubezpieczenia osobowego zawartych na czas oznaczony. Takie umowy mog¹ byæ zatem wypowiadane przez ubezpieczyciela z wa¿nych powodów okreœlonych w umowie lub o.w.u. Przepis art. 830 § 3 k.c., wed³ug którego ubezpieczyciel mo¿e wypowiedzieæ umowê ubezpieczenia jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie sugeruje, ¿e kodeks cywilny przewiduje przynajmniej kilka mo¿liwoœci wypowiedzenia umowy ubezpieczenia na ¿ycie przez ubezpieczyciela. W rzeczywistoœci mo¿li- woœæ wypowiedzenia umowy ubezpieczenia na ¿ycie przez ubezpieczyciela wyda- je siê byæ ograniczona do sytuacji opisanej w hipotezie art. 814 § 2 k.c. – nie- zap³acenia sk³adki lub jej pierwszej raty, je¿eli ubezpieczyciel ponosi³ odpowie- dzialnoœæ jeszcze przed jej zap³aceniem. Przepisy o ubezpieczeniach osobowych nie zawieraj¹ ¿adnych szczególnych regulacji dotycz¹cych wypowiedzenia umo- wy przez ubezpieczyciela. Norma ogólna z art. 814 § 2 k.c., umo¿liwiaj¹ca ubez- pieczycielowi wypowiedzenie umowy w razie niezap³acenia sk³adki lub jej pier- wszej raty, jest zast¹piona przez regu³ê art. 830 § 2 k.c., zgodnie z któr¹ nie- zap³acenie sk³adki lub jej raty uwa¿ane jest za wypowiedzenie umowy przez ubezpieczaj¹cego. Inne przypadki wypowiedzenia wydaj¹ siê niedopuszczalne ze wzglêdów wczeœniej opisanych. Wypowiedzenie umowy ubezpieczenia na ¿ycie zawartej na czas oznaczony na podstawie art. 812 § 5 k.c. nie wchodzi w grê jako wykluczone przez art. 830 § 3 k.c. Przepis ogólny art. 365^1 k.c. nie dotyczy umów ubezpieczenia na ¿ycie jako umów terminowych. Przepisy o wykonaniu i skut- kach niewykonania umów wzajemnych równie¿ nie znajduj¹ zastosowania. Wyró¿nienie przez H. Ciep³¹ wœród przyczyn wypowiedzenia umowy ubez- pieczenia na ¿ycie przez ubezpieczyciela przed terminem zmiany ogólnych wa- runków ubezpieczenia w czasie trwania stosunku ubezpieczenia wydaje siê po- legaæ na nieporozumieniu 44. Zmiana przez ubezpieczyciela ogólnych warun- ków nie mo¿e byæ traktowana jako samoistna przyczyna wypowiedzenia prze- zeñ umowy. Zawarte w art. 830 § 4 k.c. odes³anie, nakazuj¹ce stosowaæ odpo- wiednio regu³ê z § 3 tego przepisu w razie zmiany o.w.u. w czasie trwania umo- wy mia³o na celu podkreœlenie, ¿e zmiana tego rodzaju jest mo¿liwa jedynie wtedy, gdy ustawa daje tak¹ mo¿liwoœæ 45.
6. Wnioski
Przepisy kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia pos³uguj¹ siê termi- nem „wypowiedzenie umowy” i jest to rozwi¹zanie prawid³owe wzi¹wszy pod uwagê, ¿e umowa ubezpieczenia rodzi stosunek prawny o charakterze ci¹g³ym. Jedynie w art. 814 § 2 k.c. ustawodawca pos³u¿y³ siê terminem „odst¹pienie”. Mo¿e byæ w¹tpliwe, czy ograniczenie prawa zakoñczenia stosunku prawnego
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
(^44) H. Ciep³a, op. cit., s. 729. (^45) M. Orlicki, (w:) M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz …, s. 136.
przyznanego ubezpieczaj¹cemu przez ten przepis krótkim terminem jest wy- starczaj¹cym powodem, by pos³ugiwaæ siê terminem „odst¹pienie”, skoro kon- sekwencje s¹ identyczne jak w przypadku wypowiedzenia. Prawo wypowiedzenia umowy ubezpieczenia przez ubezpieczyciela z przy- czyn przewidzianych w ustawie oraz z wa¿nych powodów nale¿y interpretowaæ zawê¿aj¹co. W czêœci potwierdzaj¹cej prawo wypowiedzenia umowy przez ubezpieczyciela, przyznane mu wyraŸnie innymi przepisami, art. 812 § 5 jest zbêdny w czêœci dotycz¹cej wa¿nych powodów, nieprecyzyjny i rodz¹cy ryzyko niekorzystnej dla ubezpieczaj¹cego interpretacji rozszerzaj¹cej. Zawarta w art. 814 k.c. regulacja, dotycz¹ca konsekwencji niezap³acenia pierwszej lub kolejnej raty sk³adki wydaje siê, wbrew tezom niektórych autorów, stanowiæ kompleksowy re¿im prawny. Siêganie w przypadku niezap³acenia sk³adki do przepisów o odst¹pieniu od umowy wzajemnej jest w¹tpliwe, ponie- wa¿ w art. 814 k.c. pos³u¿ono siê terminem „wypowiedzenie”, a regulacja do- tycz¹ca zwrotu œwiadczeñ przy odst¹pieniu nie nadaje siê do zastosowania. Ponadto w sytuacjach niezap³acenia sk³adki nieobjêtych hipotez¹ norm za- wartych w § 2 i 3 ubezpieczyciel jest chroniony w sposób wystarczaj¹cy. W podsumowaniu mo¿na stwierdziæ, ¿e regulacja kodeksu cywilnego do- tycz¹ca wygaœniêcia umowy ubezpieczenia mo¿e budziæ w¹tpliwoœci. Daj¹ siê one jednak usun¹æ w drodze interpretacji i nie uzasadniaj¹ kolejnej ingerencji w akt o randze kodeksu. Przedmiotem dyskusji mo¿e byæ ewentual- nie zast¹pienie u¿ytego w art. 812 § 4 terminu „odst¹pienie” terminem „wypowiedzenie”. n
Expiration of the Insurance Contract due to a Declaration
of Will of a Party on the Basis of the Civil Code Regulations
The aim of the article is to discuss the early expiration of an insurance contract as a result of a de- cision of one party. At the beginning the author explains the terminology and indicates issues worth discussing. Furthermore, he presents and justifies his views adducing the opinions of do- ctrine and judicature. According to the author, the right to renounce the contract of insurance concluded for a period of time longer than six months within 7 or 30 days from its conclusion, (Art. 812 § 4 C.C.) ought to be called „termination” instead of „renunciation”. The insurer’s right to terminate the contract in cases provided for in a contract as well as for impo- rtant reasons should be strictly interpreted (Art. 812 § 5 C.C.). For example, subsequent insuran- ce losses as such cannot constitute important reasons justifying the termination of a contract. The right to terminate the contract of insurance by the insurer or to cease his liability because of the insured’s failure to pay premium is regulated in Art. 814 of the Civil Code. In the author’s view, despite the reciprocal nature of the insurance contract, general provisions of the Code rela- ting to the performance and effects of non-performance of the obligation arising from a reciprocal contract do not apply in this situation. One of the characteristic features of the insurance of persons is a very limited insurer’s right to te- rminate the contract in contrast to a broad scope of a similar right given to the insured.
Keywords: insurance contract, renunciation, termination, dissolution, expiration, obligation.
Wygaœniêcie umowy ubezpieczenia na skutek oœwiadczenia woli jednej ze stron
