Pobierz Wykład 4 Metody badania i wskaźniki i więcej Prezentacje w PDF z Edukacja tylko na Docsity!
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki (wersja z 05.04.08)
Spis treści Wskaźniki i operacjonalizacja ....................................................................................................................... 1 Praktyczne znaczenie informacji ilościowych ................................................................................................ 3 Przejawy i kryteria marginalizacji i wykluczenia społecznego w Polsce ........................................................ 4 Przejawy i kryteria marginalizacji i wykluczenia społecznego za granicą ...................................................... 7 Wskaźniki marginalizacji i wykluczenia a system wskaźników społecznych ............................................... 10 Agregowanie wskaźników indywidualnych ................................................................................................. 11 Wskaźniki statystyczne proponowane w kontekście polityki społecznej ...................................................... 12 Podsumowanie ............................................................................................................................................ 15 Pytania i zadania ......................................................................................................................................... 16
Wskaźniki i operacjonalizacja
Na początek kilka uwag o wskaźnikach jako takich. Weźmy pod uwagę trzy ogólne zdania dotyczące wskaźników społecznych (z hasła „Wskaźniki społeczne” w „Leksykonie polityki społecznej”): „wskaźnik ( indicator) oznacza... obserwowalną i mierzalną cechę wybranego przedmiotu lub zjawiska, której występowanie świadczy (z mniejszym lub większym prawdopodobieństwem) o występowaniu innego zjawiska, nazywanego indicatum (to, co się wskazuje)”; „mierniki statystyczne i dane z badań socjologicznych służące opisowi i ocenie zjawisk i procesów społecznych, demograficznych i ekonomicznych związanych z poziomem i jakością życia danego społeczeństwa oraz stosowane do oceny procesów rozwoju społecznego”; „w roli wskaźników społecznych najczęściej występują mierniki statystyczne. Trzeba jednak pamiętać, że wskaźnikami nie są owe miary, lecz to, co one mierzą”. Widać z tego, że wskaźniki społeczne dotyczą poziomu i jakości życia w społeczeństwie. Mamy tu również trzy ważne pojęcia: indicatum (zjawisko, którego pomiar nas interesuje), wskaźnik i miernik. Powiązanie między nimi jest następujące miernik mierzy wskaźnik indicatum. Nasuwa się pytanie, po co nam wskaźnik, który ogrywa tu rolę pośrednika między tym, co nas interesuje, a miernikami czy miarami. Otóż, potrzebny jest on wtedy, gdy zjawisko, które nas interesuje jest trudne do obserwacji i pomiaru. Załóżmy, że interesuje nas zjawisko X, które jest trudno obserwowalne i mierzalne, a znaleźliśmy inne zjawisko Y, które związane jest z X w znany nam sposób (np. Y jest skutkiem X, a więc kiedy występuje Y można podejrzewać, że wystąpił też X), pozostaje tylko wymyślić miary zjawiska Y, aby móc obserwować zmiany interesującego nas X.
Miernik mierzy zjawisko (cechę zjawiska) Y, które jest łatwo obserwowalne i mierzalne oraz jest związane w znany nam sposób ze zjawiskiem X, które jest przedmiotem naszego zainteresowania
Powiązania między X i Y mogą mieć charakter teoretyczny, empiryczny lub umowny i polegają zwykle na tym, że: Y zawsze występuje, gdy występuje X, Y jest skutkiem X, X i Y mają wspólna przyczynę, Y jest podobne do X, Y zmienia się w tym samym kierunku, co zmienia się X (np. jeśli Y wzrasta, to X też wzrasta), Y zmienia się odwrotnie do tego jak zmienia się X (np. jeśli Y wzrasta, to X maleje). Jeżeli X jest łatwo obserwowalny i mierzalny nie potrzebujemy pośrednika między nim a miarami X, żeby możliwy był jego pomiar. Do pomiarów potrzebne są nam skale pomiarowe. W statystyce wyróżnia się cztery zasadnicze skale tego rodzaju (mówi się też o rodzajach zmiennych): nominalna (można jedynie odróżnić pozycje na skali i nie daje ona informacji o stopniowalności np. skala płci - kobieta, mężczyzna, albo na skali bezrobocia – bezrobotny i niebezrobotny), porządkowa (można określić kolejność pozycji na skali, np. skala ocen na UW – 5, 4,5, 4... 2; bardzo szczęśliwy, szczęśliwy... bardzo nieszczęśliwy), przedziałowa (można określić odległość między pozycjami na skali, np. skala stopni temperatury Celesiusza z 0 dzielącym skalę na dwie podskale),
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki ilorazowa (można powiedzieć ile razy jakaś pozycja na skali jest większa/mniejsza od innej, np. skala dochodów z 0 oznaczającym minimum). Pomiary społeczne dotyczą wielu ludzi (są prowadzone na zbiorowościach), np. pomiar wg skali bezrobotny – niebezrobotny na zbiorowości osób w wieku 15+ pozwoli nam na określenie ilu z nich jest bezrobotnych, a ilu jest niebezrobotnych, o niektórych osobach możemy nie mieć informacji (co oznacza, że przypiszemy im określenie „brak danych”). Jeżeli dałoby się mierzyć bezrobocie na skali interwałowej, to wiedzielibyśmy również o ile razy jeden bezrobotny jest mniej lub bardziej bezrobotny od innych bezrobotnych. Sama skala nie wystarcza, musimy mieć również możliwość łatwego przypisania ludzi do poszczególnych pozycji na skali. W przypadku płci łatwo ją określić, np. na podstawie imion ludzi. W przypadku bezrobocia można pytać ludzi o to, czy mają pracę, a jeżeli nie, czy jej szukają i są gotowi do jej podjęcia itd., można też wziąć pod uwagę wyłącznie ich status formalny, czyli sprawdzić stan rejestracji w urzędach pracy, ale jest to metoda zawodna, gdyż rejestracja wiąże się pewnymi korzyściami (tzn. mogą się próbować rejestrować również faktycznie niebezrobotni). Jeżeli mamy wyniki pomiarów różnych cech ludzi, którzy składają się na jakąś populację na różnych skalach pomiarowych (dla każdej cechy mogą być różne, np. płeć – nominalna, dochody - ilorazowa), to możemy obliczyć, np. stopę bezrobocia, liczbę dzieci przypadających na kobietę w wieku rozrodczym, liczbę przestępstw na 100 tys. mieszkańców itd. Są to informacje ilościowe o społeczeństwie przedstawiające relacje między wynikami różnych pomiarów. W sensie statystycznym nazywa się takie liczby wskaźnikami statystycznymi (liczby wyrażające wzajemny stosunek dwóch lub więcej wielkości statystycznych). Jeżeli interesują nas ilościowe informacje (wskaźniki statystyczne) o marginalizacji i wykluczeniu społecznym i jest ono trudne do bezpośredniej obserwacji i mierzenia, potrzebujemy jego łatwo mierzalnych wskaźników, które zmierzone z pomocą mierników (skal pomiarowych) dadzą podstawy do obliczenia informacji ilościowych (wskaźników statystycznych). Teoretyczne koncepcje marginalizacji i wykluczenia społecznego dają nam podstawy do tego, abyśmy ustalili odpowiednie wskaźniki tych zjawisk. W skrócie rzecz ujmując, gdy chcemy coś obserwować, mierzyć i przedstawić ostatecznie za pomocą liczb, to musimy to sprowadzić do tego, co obserwowalne i mierzalne. Nazywa się procedury tego typu operacjonalizacją. Można ogólnie mówić o ubóstwie, bezrobociu, przestępczości i innych problemach społecznych, ale zejście na poziom informacji ilościowych o tych zjawiskach (nazywanych też „faktami”) wymaga ich operacjonalizacji. Oczywiście, bez teoretycznych definicji i koncepcji tych zjawisk nie jesteśmy w stanie dokonać ich operacjonalizacji, musimy mieć jakieś ogólne wyobrażenie czym są te zjawiska, co je powoduje, warunkuje i czym skutkują, które muszą być w dodatku przekonująco uzasadnione. Wspominałem na jednym z poprzednich wykładów o problemie odróżnienia ludzi zmarginalizowanych i wykluczonych od niezmarginalizowanych i niewykluczonych (cecha wykluczenia na skali nominalnej), który można interpretować jako problem określenia cech, które pozwolą nam łatwo przypisywać ludzi do jednej z pozycji na skali pomiarowej. Żeby ten problem rozwiązać trzeba przyjąć zestaw łatwo obserwowalnych i mierzalnych cech, czyli wskaźników marginalności i wykluczenia, których pomiar na odpowiednich skalach pozwoli nam tego dokonać. W przypadku skal porządkowych, przedziałowych i ilorazowych pojawia się jeszcze problem progów. Jeżeli jednym ze wskaźników wykluczenia jest niezadowolenie z życia, a to mierzymy z pomocą skali porządkowej (bardzo zadowolony, zadowolony... niezadowolony, bardzo niezadowolony), to musimy zdecydować, czy niezadowolenie z życia ma obejmować tylko bardzo niezadowolonych, czy również niezadowolnych. Jeżeli kolejnym wskaźnikiem będzie ubóstwo, a to postanowiliśmy mierzyć skalą dochodów, to należy jeszcze przyjąć próg na tej skali oddzielający ubogich od nieubogich, albo ubogich nieuczestniczących od ubogich uczestniczących w życiu społeczeństwa. Całość spróbuję przedstawić na uproszczonym schemacie. Zakładam, że trudne do zmierzenia zjawisko może być przedstawiane za pomocą większej liczby wskaźników (z założenia łatwiejsze do pomiaru), z kolei każdy wskaźnik może mieć kilka mierników (skal pomiarowych i progów), ostatecznie wyniki pomiaru każdego wskaźnika mogą posłużyć do budowy wskaźników statystycznych.
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki służy do przedstawienia informacji liczbowej o współzależności między zmiennymi, ale najpierw potrzebujemy narzędzi pomiarowych (skal), pomiaru i danych, aby ustalić wartości tych zmiennych. Informacje ilościowe o społeczeństwie potrzebne są władzy publicznej do skutecznego działania, gdyż ma ona realizować cele w skali całej populacji. Potrzebne są też podmiotom gospodarczym, gdyż wiedząc więcej o potrzebach ich klientów i o nich samych możemy zwiększyć sprzedaż produktów lub usług. Pierwsze spisy powszechne odbyły się już w XVIII wieku, a pierwsze spisy ubogich jeszcze wcześniej. W ten sposób uzyskuje się bardzo dużo danych, które następnie przekształcane są w informacje ilościowe dotyczące zbioru ludzi, mieszkań itd., o których zebrano dane. Urzędy statystyczne i inne instytucje publiczne zajmujące się zbieraniem informacji o różnych aspektach życia społecznego i gospodarczego istnieją w większości państw świata, a im bardziej zaawansowane techniki zbierania danych i integracja baz danych różnych instytucji, tym więcej wiadomo o ludziach żyjących w społeczeństwie. Informacje ilościowe o społeczeństwie mogą służyć władzy do różnych celów. Jednym z nich jest uzyskanie obiektywnych informacji o tych zjawiskach, które uznawane są za problemy społeczne, tzn. są potencjalnie groźne dla władzy i spójności społeczeństwa. Są one potrzebne m.in. do tego, aby w miarę racjonalnie przygotować działania, które mają te problemy łagodzić lub „rozwiązywać”. Przykładowo, jeżeli wiemy ilu mamy ubogich i jakie mają dochody, to łatwo jest oszacować, ile trzeba wydać pieniędzy na to, żeby złagodzić ich ubóstwo (co samo w sobie jest już pewną informacją ilościową). Ponadto informacja ilościowa może posłużyć do definiowania celów. Przykładowo, Rada Polityki Pieniężnej ustala cel inflacyjny, czyli taki poziom inflacji, który chce osiągnąć za pomocą instrumentów, jakie ma do dyspozycji. Poziom inflacji przedstawiany jest w postaci wskaźnika wzrostu cen różnych towarów uwzględnianych w koszyku inflacyjnym. Gdyby nie umiano mierzyć poziomu inflacji, RPP nie mogłaby precyzyjnie ustalić celu swojego działania, którego sensem jest utrzymywanie inflacji na niskim poziomie. Niska jakość informacji o tym celu, np. długi okres oczekiwania na wyniki pomiarów cen, niepełne informacje o cenach itd. oznacza też niską jakość samego wskaźnika wzrostu cen. Jeżeli cele publiczne nie zostały zoperacjonalizowane do postaci, która umożliwia przedstawienie informacji ilościowej o nich, to nie można też mierzyć ich realizacji (wskaźniki statystyczne jako mierniki osiągania celów, same cele mogą być też wskaźnikami, tzn. są to łatwo obserwowalne i mierzalne zjawiska, które są powiązane z trudno obserwowalnymi i mierzalnymi celami głównymi, np. spójnością społeczną). Celem rządu może być przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu, ale bez informacji ilościowej nie jesteśmy w stanie sprawdzić, czy się to udało, czy wręcz przeciwnie. Niska jakość wskaźników tej informacji oznaczać też będzie wątpliwości, co do sukcesu lub porażki polityki rządu (pomijam kwestię, czy to działania rządu akurat przyczyniły się do wzrostu lub spadku trendów ilościowych). Informacje ilościowe, jakimi dysponuje rząd powinny więc być związane z właściwym dobraniem wskaźników oraz ich miar, a zbieranie danych odbywać się powinno tak, że można na ich podstawie wyciągać wnioski o całej populacji (spisy powszechne ze względu na koszty przeprowadza się raz na kilka lub więcej lat) zamieszkującej dany teren. Pewnym ostrzeżeniem dla operacjonalizacji celów władzy publicznej w zakresie marginalizacji i wykluczenia społecznego (i nie tylko) jest „prawo” Goodharta, sformułowane w kontekście polityki monetarnej: „ Kiedy miernik staje się celem, przestaje być dobrym miernikiem ”. Innymi słowy i przykładowo, jeżeli stopa bezrobocia staje się celem, tzn. celem jest jej obniżenie, to wykorzystywanie jej do pomiaru bezrobocia byłoby w świetle tego prawa wątpliwe.
Przejawy, kryteria i wskaźniki statystyczne marginalizacji i wykluczenia
społecznego w Polsce
W tytule tego punktu używam również słowa „kryteria”. W odniesieniu do zagadnień pomiaru marginalizacji i wykluczenia społecznego chodzi o cechy lub poziomy cech jakie służą nam do identyfikowania osób zmarginalizowanych i wykluczonych społecznie. Mając dobrze uzasadnione teoretycznie i empirycznie kryteria wykluczenia społecznego możemy dokonać z ich pomocą pomiaru w określonej populacji. Każda osoba spełniająca kryteria bycia wykluczonym, tzn. mająca cechy i/lub poziomy cech uznanych za kryteria wykluczenia, zostanie przypisana do zbioru wykluczonych. Po pomiarze można przystąpić do liczenia wskaźników statystycznych. W dalszej części tego punktu omówię różne propozycje wskaźników i kryteriów marginalizacji i wykluczenia społecznego. Jerzy Kwaśniewski pisał o przejawach „ szeroko rozumianej marginalizacji społecznej w postaci nie-uczestniczenia w oficjalnym porządku społecznym i normatywnym, eskapizmu, autodestrukcji oraz społecznej degradacji ” (w książce „Kontrola społeczna procesów marginalizacji” z 1997). „Przejawy” mają
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki wiele wspólnego z „ objawami ”. Choroby rozpoznaje się po objawach, np. gorączka, ból gardła i złe samopoczucie mogą być objawami grypy. Jak widać przejawy czy objawy mają wiele wspólnego ze wskaźnikami, tzn. objawy grypy można nazwać wskaźnikami grypy i zastanowić się jak je mierzyć (skala Celsjusza i termometr, plus skala bólu gardła i samopoczucia na podstawie oświadczenia zainteresowanego – wskaźniki subiektywne ). Warto też dodać, że za synonimy „szeroko rozumianej marginalizacji” uznano w tym cytacie eskapizm , czyli rozmaite zachowania, które można uznać za ucieczkę od rzeczywistości; autodestrukcję – zachowania, które szkodzą tym, którzy je przejawiają; społeczną degradację – czyli proces obniżania pozycji zajmowanej w strukturze społecznej. Równie dobrze można przyjąć za Mahlerem, że eskapizm, autodestrukcja i degradacja to również przejawy, czyli wskaźniki marginalizacji. J. Kwaśniewski za przejawy szeroko rozumianej marginalizacji uznał aż 23 zjawiska:
- „Emigracja zarobkowa”, wyjeżdżanie za granicę dla zarobku.
- Pijaństwo.
- Przyjęcie przez urzędnika prezentu za załatwienie sprawy.
- Napady, rozboje.
- Narkomania.
- Ubóstwo (bycie ubogim).
- Obojętność ludzi na kłopoty innych.
- Żebractwo.
- Prowadzenie działalności gospodarczej bez zezwolenia.
- Przerywanie ciąży.
- Bezdomność (bycie bezdomnym).
- Brak zainteresowania sprawami publicznymi.
- Nałogowe palenie tytoniu.
- Kradzieże.
- Terroryzm.
- Gorsze traktowanie ludzi innej narodowości.
- Gorsze traktowanie ludzi innego wyznania.
- Pozostawanie bez pracy (na zasiłku dla bezrobotnych).
- Uchylanie się od płacenia podatków.
- Zatrudnianie pracownika „na czarno”.
- Odmowa służby wojskowej.
- Pędzenie bimbru.
- Popieranie się ludzi na stanowiskach w celu czerpania korzyści materialnych. Należałoby uporządkować tę listę, przypisując poszczególne zjawiska do szerszych kategorii. Przykładowo, wiele z nich to różne kategorie przestępstw (np. terroryzm, napady i rozboje, kradzież, zatrudnienie na czarno, uchylanie się od płacenia podatków, korupcja, nielegalny wyrób alkoholu), kilka to na ogół negatywnie oceniane postawy (obojętność na sprawy innych i kwestie publiczne) i negatywnie oceniane zachowania nie będące jednak przestępczymi (gorsze traktowanie osób o innej narodowości czy wyznania, nadużywanie alkoholu, tytoniu i narkotyków, żebranie, przerywanie ciąży – w pewnych warunkach jako przestępstwo) oraz problemy związane z warunkami życia (ubóstwo, bezdomność, bezrobocie). Przestępczość od dawna uznawana jest za wskaźnik dezintegracji społeczeństwa , polegającej na tym, że ludzie nie przestrzegają norm, które społeczeństwo uznało za istotne dla ochrony dobra wspólnego i różnych dóbr, które się na nie składają. Podobne znaczenie mają zachowania, które nie są akceptowane (tzn. naruszają normy dominującej większości, czyli „normalsów”), ale nie zostały uznane za przestępcze, np. nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, homoseksualizm. Obok przestępczości wskaźnikiem dezintegracji jest również obojętność na sprawy obcych nam ludzi i sprawy publiczne, oznacza to, że solidarność w społeczeństwie, więzi społeczne są słabe , każdy zamyka się raczej w wąskim kręgu bliskich i nic go nie obchodzą losy innych ludzi, ani też to, co symbolizuje sprawy wspólne. Bycie ubogim, bezdomnym i bezrobotnym to nie są ani przestępstwa, ani też negatywnie oceniane postawy czy zachowania wobec innych, niemniej są wskaźnikami nieuczestnictwa lub jego niskiego poziomu w odniesieniu do ważnych społecznie aktywności, np. w konsumpcji i w zatrudnieniu. Od tych ogólnych wskaźników „szeroko rozumianej marginalizacji” do informacji ilościowych jeszcze daleka droga, tzn. przejawy marginalizacji wymagają operacjonalizacji. W badaniach, których wyniki opisywał Kwaśniewski badano „ społeczną ocenę dynamiki przejawów marginalizacji społecznej”, tzn. pytano
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki spójny syndrom”. Poza tym mowa tam również o dziesięciu „ dość oczywistych barierach w uczestniczeniu w pełni w głównym nurcie życia społecznego ”. Bariery uczestnictwa są oczywiście dobrymi wskaźnikami nieuczestnictwa, gdyż ich występowanie oznacza duże prawdopodobieństwo, że nie wystąpi uczestnictwo, czyli wystąpi nieuczestnictwo, chociaż ludzie mają zróżnicowane zdolności do pokonywania barier. Tymi barierami były:
- mieszkanie na wsi,
- wykształcenie własne poniżej średniego,
- wykształcenie ojca – podstawowe lub niżej,
- ubóstwo (dodano, że jest „prawdopodobnie zależne od... zmiennych” 1, 2 i 3).
- wiek 50+ lat,
- inwalidztwo.
- samotność,
- uzależnienie (alkohol, narkotyki),
- konflikt z prawem,
- bycie dyskryminowanym. W badaniach tych przyjęto dodatkowo dwie granice (poziomy cech będące kryteriami wykluczenia): 1) zagrożenia wykluczeniem i 2) wykluczenia – „ oparte na rozkładach wartości trzech czynników definiujących typy wykluczenia [czynnik strukturalny to bariery 1-4, czynnik fizyczny to bariery 5-6 i czynnik normatywny 7- 10]. Za kryterium bycia wykluczonym przyjęliśmy wielkość dwóch odchyleń standardowych od wartości średniej danego wskaźnika, a za kryterium zagrożenia wykluczeniem - wielkość jednego odchylenia standardowego ”. W skrócie to podejście można przedstawić w tabeli.
Wymiar wykluczenia Kryteria strukturalne ograniczenia uczestnictwa
mieszkanie na wsi, wykształcenie własne poniżej średniego, wykształcenie ojca
- podstawowe lub niżej, ubóstwo (dodano, że jest „prawdopodobnie zależne od... zmiennych” 1, 2 i 3) fizyczne ograniczenia uczestnictwa
wiek 50+ lat, inwalidztwo
normatywne ograniczenia uczestnictwa
samotność, uzależnienie (alkohol, narkotyki), konflikt z prawem, bycie dyskryminowanym
Autorzy stwierdzili, że w związku z takim podejściem trudno było oszacować odsetek faktycznie zagrożonych lub wykluczonych Polaków. W dalszej części jednak zamieścili tabelę z takimi odsetkami dla poszczególnych typów wykluczenia i województw. Obliczyłem średnią dla danych ogółem, z czego wynika, że średnia odsetek osób zagrożonych wykluczeniem razem wynosiła 30%, a średnia odsetek osób wykluczonych – 7,5% w 2005. Trochę więcej o tych badaniach powiem na kolejnym wykładzie.
Przejawy i kryteria marginalizacji i wykluczenia społecznego za granicą
Naukowcy z UK związani z Centre for Analysis of Social Exclusion (CASE, Centrum Analiz Wykluczenia Społecznego) zaproponowali wskaźniki i progi wykluczenia społecznego w czterech wymiarach. Nawiązując do wskaźników z Diagnozy Społecznej tu również chodzi o cztery rodzaje wykluczenia. W takich przypadkach każdy z wymiarów ma swoje własne wskaźniki, skale i progi.
Wymiar Skala i próg (kryterium) Konsumpcja [wykluczenie z konsumpcji] Dochód ekwiwalentny netto gospodarstwa domowego poniżej połowy średniej dochodów Produkcja [wykluczenie z produkcji] Poza zatrudnieniem, samozatrudnieniem, edukacją, szkoleniem i nie zajmujący się rodziną Zaangażowanie polityczne [wykluczenie polityczne]
Nie brał udziału w wyborach, nie był członkiem organizacji społecznej Społeczne interakcje [wykluczenie społeczne w sensie szczegółowym]
Brak kogoś kto zaoferuje wsparcie (wysłucha, pomoże w potrzebie, kto nas szanuje)
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki Wykluczenie z konsumpcji mierzone jest taką samą skalą i progiem jak ubóstwo. W przypadku wykluczenia z produkcji mamy kilka skal pomiarowych o charakterze nominalnym: zatrudnienie (tak/nie), samozatrudnienie (tak/nie), edukacja (tak/nie), szkolenie (tak/nie), zajmowanie się rodziną (tak/nie). Na każdej z nich osoba wykluczona powinna zajmować pozycje wskazane w tabeli, czyli na podstawie informacji o niej powinniśmy orzec we wszystkich przypadkach „nie”. Podobny sposób przyjęto przy kolejnych wymiarach wykluczenia. Interesujące są wyniki zastosowania tych kryteriów do społeczeństwa w UK. W poniższej tabeli spełniane kryteria (wymiary) są w kolejności takiej, jak w tabeli powyżej, tzn. kryterium pierwsze spełniało 30,1%, kryterium 1 i 2 spełniało 10% itd.
Liczba spełnianych kryteriów
Procent populacji w wieku produkcyjnym 0 57, 1 30, 2 10, 3 2, 4 0, 0-4 100
Na tym i poprzednich przykładach widać, że wykluczenie społeczne można interpretować jako zjawisko stopniowalne, tzn. spełniający wszystkie kryteria są najbardziej narażeni na wykluczenie (są wykluczeni z największym prawdopodobieństwem, ewentualnie - są na pewno wykluczeni), a spełniający tylko jedno są narażeni najmniej (są wykluczeni z mniejszym prawdopodobieństwem). W Diagnozie Społecznej przyjęto inną strategię polegającą na wskazaniu dwóch różnych progów na pewnej skali (odchylenie standardowe), analogicznie jak w przypadku ubóstwa i skali dochodów, próg wyższy oznacza zagrożenie, a niższy ubóstwo. Podobne rozumowanie przyjmuje się wobec progu minimum socjalnego (zagrożenie ubóstwem) i progu minimum egzystencji (ubóstwo). Jedną z najdłuższych list wskaźników statystycznych zaproponowali i wdrożyli Anglicy związani z Joseph Rowntree Foundation w ramach monitoringu ubóstwa i wykluczenia społecznego w UK. Wskaźników jest aż 50 uporządkowanych w sześć grup (wymiary, które znowu można interpretować jako rodzaje wykluczenia), są one obliczane co roku, a więc można śledzić zmiany w czasie, co jednak może być trudne do interpretacji (np. jedne wskaźniki się zwiększają, inne się nie zmieniają, a jeszcze inne zmniejszają się).
Ubóstwo i niskie dochody
- Różnica miedzy dochodami po uwzględnieniu opłat mieszkaniowych na poziomie 10 percentyla do dochodu 50 percentyla (mediany)
- Osoby z gospodarstw domowych o dochodach poniżej 60% mediany
- Osoby z gospodarstw domowych o dochodach poniżej 50%, 60 i 70% mediany.
- Odbiorcy świadczeń z pomocy społecznej lub świadczeń podatkowych (poniżej pewnego progu ulga podatkowa, a powyżej - świadczenie).
- Osoby, które pobierają określone zasiłki ( income suport lub job seekers allowance ) w długim okresie (dwa lub więcej lat).
- Niski dochód przynajmniej przez dwa lata w ciągu trzech.
- Koncentracja przestrzenna niskich dochodów (odsetek dochodów poniżej 20% i powyżej 80% percentyla w układzie przestrzennym). Dzieci 8. Liczba dzieci żyjących w bezrobotnych gospodarstwach domowych.
- Dzieci żyjące w gospodarstwach domowych o dochodach poniżej 60% mediany.
- Liczba dzieci z niską wagą urodzeniową (poniżej 2,5 kg z podziałem na klasy społeczno-zawodowe i typ gospodarstwa domowego)
- Liczba przypadków śmierci z przyczyn zewnętrznych w populacji poniżej 16 roku życia.
- Liczba uczniów nie osiągających określonej oceny z egzaminu państwowego (w UK chodzi o osoby w wieku 16 lat, które nie osiągnęły oceny powyżej D z egzaminu typu GCSE, nie przystąpiły do tego egzaminu lub nie otrzymały żadnej oceny).
- Osoby poza systemem edukacji (osoby w wieku szkolnym nie zarejestrowane jako uczniowie w żadnym typie szkół powszechnych lub specjalnych na poziomie podstawowym lub średnim).
- Liczba dzieci do lat 16, których rodzice rozwiedli się.
- Liczba dzieci urodzonych przez osoby w wieku do 16 lat.
- Osoby w wieku 10-16 lat umieszczone w instytucjach dla nieletnich przestępców. Młodzież 17. Stopa bezrobocia młodzieży.
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki
- Zawilgocone mieszkania
- Mieszkalnictwo socjalne (np. koncentracja i warunki)
Wprowadzenie tego uzupełnienia sprawiłoby, że lista wskaźników ubóstwa i wykluczenia społecznego miałaby 69 pozycji.
Wskaźniki marginalizacji i wykluczenia a system wskaźników społecznych
Im bardziej będziemy rozbudowywać listy wskaźników tym bardziej będą one przypominały system wskaźników społecznych, za pomocą których diagnozuje się poziom i jakość życia w społeczeństwach. Jedna z takich propozycji pochodzi od Reginy Bernard-Schmidt i Heinza-Herberta Nolla. Opracowali oni schemat wiążący trzy główne pojęcia dobrego życia ( welfare ): jakość życia , spójność społeczna , zrównoważenie ( sustainability ), wyróżnili więc trzy wymiary celów, do których czasem były dodane różne wymiary struktury społecznej – demograficzna, wartości i postaw. Jakość życia : podnoszenie poziomu warunków życia, podnoszenie subiektywnego zadowolenia. Spójność społeczna : redukcja dysproporcji / nierówności, wzmacnianie więzi społecznych / kapitał społeczny ( social capital ). Zrównoważenie ( sustainability ): powiększanie i zachowanie kapitału społeczeństwa ( societal capital ) dla obecnego i przyszłych pokoleń, równość szans między pokoleniami. Jeżeli spójność społeczna jest przeciwieństwem marginalizacji i wykluczenia społecznego, to jej wskaźniki i miary mogą być uznane za interesujące z punktu widzenia pomiaru marginalizacji i wykluczenia społecznego. Podobnie, jak to było w przypadku NSIS, każdemu celowi odpowiadało kilka wymiarów pomiaru i ostatecznie wskaźników statystycznych (odpowiednich dla danego celu) w 14 domenach życia (z przykładowymi wymiarami pomiaru):
- populacja (m.in. informacje dotyczące ludności, np. wielkość i struktura);
- gospodarstwa domowe i rodziny (m.in. postawy wobec ról płciowych, istnienie i intensywność kontaktów rodzinnych);
- mieszkanie (m.in. wiek zasobów mieszkaniowych, wielkość mieszkań);
- transport (m.in. dostęp do transportu, koszty transportu);
- wypoczynek, media, kultura (m.in. ilość czasu wolnego, dostęp do różnych sposobów spędzania wolnego czasu);
- uczestnictwo społeczne i polityczne oraz integracja;
- edukacja i szkolenie zawodowe;
- rynek pracy i warunki pracy;
- dochód, poziom życia, wzory konsumpcji;
- zdrowie;
- środowisko;
- zabezpieczenie społeczne (m.in. zakres podmiotowy i przedmiotowy, skuteczność, zaufanie do instytucji zabezpieczenia społecznego);
- bezpieczeństwo publiczne i przestępczość;
- ogólna sytuacja życiowa (m.in. wszechstronne indeksy dobrobytu). W niektórych z tych domen, przy celu „redukcja nierówności i dysproporcji” za jeden z wymiarów pomiaru uznawano wykluczenie społeczne : mieszkanie – wykluczenie społeczne: bezdomność, substandardowe warunki mieszkaniowe ; transport – wykluczenie społeczne: brak dostępu do transportu prywatnego i publicznego ; uczestnictwo i integracja – wykluczenie społeczne: izolacja społeczna ; edukacja i szkolenie zawodowe – wykluczenie społeczne: nieukończona edukacja i kursy szkoleniowe ; rynek pracy i warunki pracy – wykluczenie społeczne: bezrobocie długotrwałe ; dochody, konsumpcja i poziom życia – wykluczenie społeczne: ubóstwo ; zdrowie – wykluczenie społeczne: poważne problemy zdrowotne ; ogólna sytuacja życiowa – wykluczenie społeczne: wielowymiarowa deprywacja. Jak widzimy wykluczenie społeczne zostało uznane tu za jeden z elementów pomiaru potrzebny do oceny poziomu nierówności i dysproporcji w społeczeństwie. Jednak dla całego obrazu poziomu i jakości życia wskaźniki wykluczenia społecznego nawet w tych kilku wymiarach odgrywają stosunkowo niewielką
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki rolę. Występują obok wielu innych wymiarów pomiaru, nawet jeżeli chodzi tylko o nierówności i dysproporcje. Interesujące jest również to, że wykluczenie społeczne przypisano tu jedynie do jednego wymiaru spójności społecznej, nie wyróżniono wykluczenia społecznego przy więziach rodzinnych i społecznych, a jak pamiętamy dla jednego z paradygmatów wykluczenia społecznego właśnie ten aspekt sprawy był najistotniejszy. Całość tego stanowiska przedstawiam na prostym schemacie.
Agregowanie wskaźników indywidualnych
Wielowymiarowość wykluczenia społecznego skłania do używania wielu wskaźników dla wielu obszarów, to zaś powoduje podejmowanie wysiłku opracowania wskaźników, będących agregatami innych wskaźników , nazywanych też indeksami (chociaż czasem rezerwuje się tę nazwę dla wskaźników dynamiki). Koncepcja Eleny Ambrosetti i Alessandry Garbero jest przykładem tworzenia agregatowego indeksu wykluczenia społecznego. Proces agregacji wymaga przekształcenia wskaźników cząstkowych, aby operacje matematyczne na nich miały sens, tzn. należy je sprowadzić do wspólnego mianownika. Wszystkie wskaźniki cząstkowe przeliczano wg formuły: (x-min)/(max-min) (gdzie „x” to wartość danego wskaźnika dla danego regionu, a „max” i „min” to wartości maksymalna i minimalna danego wskaźnika statystycznego w całej zbiorowości krajów lub regionów), stąd, gdy x = max, wskaźnik cząstkowy wynosi 1, a gdy x = min, wynosi on
- Następnie obliczona zostaje średnia ze wskaźników dla każdego regionu, czyli dla pięciu wskaźników mamy wzór 1/5*(w1+w2+w3+w4+w5). Jest to metoda zastosowana w Human Developmant Index (indeks rozwoju ludzkiego będący podstawowym wskaźnikiem używanym w raportach Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju – Human Development Reports). Autorki nie wzięły już pod uwagę możliwości zastosowanej w Human Poverty Index (indeks ubóstwa ludzkiego, będący również agregatem wskaźników cząstkowych), gdy potęgowanie sprawia, że większą wagę mają większe wartości wskaźników cząstkowych. Wskaźnikami cząstkowymi (w1, w2... w5) były w tej koncepcji:
- wskaźnik marginalizacji na rynku pracy (bezrobocie),
- wskaźnik trudności ekonomicznych (stopa korzystających z pieniężnej pomocy społecznej),
- wskaźnik przestępczości (przestępstwa przeciwko mieniu i przeciwko ludziom na 100 tys. mieszkańców),
- wskaźnik konsumpcji gospodarstw domowych (wyposażenie gospodarstw domowych w niektóre dobra trwałego użytku),
- wskaźnik nadużywania narkotyków (liczba osób leczonych w lecznictwie odwykowym na 100 tys.). Wyróżnia tę propozycję nie tylko próba zastosowania metody agregowania wskaźników cząstkowych, ale uwzględnienie przestępczości jako wskaźnika wykluczenia społecznego. Z agregowaniem wskaźników cząstkowych mamy trzy problemy: 1) wybór sposobu agregowania, 2) wybór wag dla wskaźników cząstkowych, 3) interpretacja wskaźnika zagregowanego. Należy pamiętać, że agregowanie wskaźników statystycznych to coś innego niż połączenie kryteriów, w celu identyfikacji wykluczonych. Różnica polega na tym, że w pierwszym przypadku mamy niezależne od siebie wskaźniki statystyczne (kryteria osobno i wskaźniki na ich podstawie) i dokonujemy ich agregowania, a w drugim połączone kryteria służą nam do zidentyfikowania wykluczonych (spełniających jednocześnie wybrane kryteria), a dopiero później przechodzimy do wskaźników statystycznych na tej podstawie.
Aspekty dobrego życia Jakość życia Spójność społeczna Zrównoważony rozwój
Dysproporcje nierówności
Kapitał społeczny
Wskaźniki wykluczenia w 8 obszarach życia bezdomność, substandardowe warunki mieszkaniowe brak dostępu do transportu prywatnego i publicznego izolacja społeczna nieukończona edukacja i kursy szkoleniowe długotrwałe bezrobocie ubóstwo poważne problemy zdrowotne wielowymiarowa deprywacja
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki gospodarstw domowych, w których wszyscy członkowie to:
- osoby w wieku poniżej 18 lat lub
- osoby w wieku 18-24 lata bierni zawodowo i jednocześnie uczący się lub
- osoby w wieku 65 lat i więcej nie pracujące (tj. bezrobotne lub bierne zawodowo)
może być policzony ze względu na brak mnożników uogólniających dla osób w wieku 0 - 14 lat
Od 2004 r. skrócono listę tych wskaźników do trzech. Przedstawię ją teraz na tle innych wskaźników strukturalnych w pozostałych obszarach (lista ma obowiązywać trzy lata).
Ogólne tło gospodarcze
- PKB na osobę według parytetu siły nabywczej
- Wydajność pracy
Zatrudnienie
- Stopa zatrudnienia
- Stopa zatrudnienia starszych pracowników
Innowacje i badania
- Osiągnięcia edukacyjne młodzieży (20-24)
- Wydatki na badania i rozwój
Reforma gospodarcza
- Poziom cen
- Inwestycje
Spójność społeczna
**9. Ryzyko ubóstwa po uwzględnieniu transferów socjalnych
- Stopa bezrobocia długotrwałego
- Poziom zróżnicowania regionalnego stopy bezrobocia**
Środowisko
- Emisja gazów cieplarnianych
- Energiochłonność gospodarki
- Transport ładunków w stosunku do PKB
W związku z Procesem Inkluzji Społecznej lub Europejską Strategią Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu w UE przyjęto w 2001 roku zestaw wskaźników do pomiaru realizacji celów (od miejsca, w którym odbyła się Rada Europejska nazywane są lejkenowskimi ). Są to więc wskaźniki zarówno ubóstwa, jak i wykluczenia społecznego , tzn. nie oddzielono wskaźników obu tych zjawisk od siebie. Zaproponowano wówczas, aby wskaźniki te podzielić na trzy poziomy:
- poziom 1 - wskaźniki uznane za wiodące , które dotyczyłyby najistotniejszych czynników prowadzących do wykluczenia społecznego („czynnik prowadzący do” to coś w rodzaju przyczyny, a więc dobrze nadaje się na wskaźnik),
- poziom 2 - uzupełnienie wskaźników wiodących , wskaźniki opisujące dodatkowe wymiary problemu,
- poziom 3 - dodatkowe wskaźniki , które poszczególne państwa członkowskie UE mogą stosować w Krajowych Planach Działań, chcąc uwzględnić specyfikę krajową oraz ułatwić interpretację wskaźników zaliczonych do dwóch pierwszych grup. Zbiór wskaźników ubóstwa i wykluczenia społecznego przyjętych przez Radę Europejską w Laeken zawierał również wskaźniki strukturalne w zakresie spójności społecznej. Pełna lista tych wskaźników (strukturalne w wersji z 2004 pogrubione, a na szaro te, które były na liście wskaźników strukturalnych z 2000).
Wskaźniki podstawowe
- Dochody po uwzględnieniu transferów niższe niż 60% mediany dochodów (z uwzględnieniem podziału na płeć, wiek, status zawodowy, typ gospodarstwa domowego i rodzaj stosunku prawnego do mieszkania).
- Rozkład dochodów (zróżnicowanie kwintylowe).
- Długotrwałe ubóstwo dochodowe.
- Głębokość ubóstwa (od linii ubóstwa odejmujemy medianę dochodów poniżej linii i otrzymaną różnicę dzielimy przez linię ubóstwa, co wyrażamy w %).
- Spójność regionalna (współczynnik zmienności stóp zatrudnienia dla obszarów poziomu NUTS2, jest to jeden z trzech poziomów podziału UE na regiony statystyczne).
- Stopa bezrobocia długotrwałego.
- Odsetek osób żyjących w bezrobotnych gospodarstwach domowych.
- Osoby kończące system edukacji na wczesnym etapie niezatrudnione i nie szkolące się zawodowo.
- Przeciętne dalsze trwanie życia dla noworodków.
- Samoocena stanu zdrowia. Wskaźniki 11. Rozkład dochodów wokół 60% mediany (odsetki osób w gospodarstwach domowych z dochodami poniżej
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki dodatkowe 40%, 50% i 60% mediany).
- Stopa ubóstwa dochodowego zakotwiczona w czasie (stopa ubóstwa z 1997 r., stopa ubóstwa z 1995 roku pomnożona przez inflację 1994/96).
- Stopa ubóstwa dochodowego przed transferami (przed wszystkimi transferami, z uwzględnieniem emerytur i rent rodzinnych, z uwzględnieniem wszystkich transferów).
- Rozkład dochodu (wskaźnikiem był współczynnik Giniego).
- Długotrwałe ubóstwo dochodowe (linia ubóstwa na poziomie 50% mediany, co najmniej dwuletni okres ubóstwa).
- Długotrwale bezrobotni do wszystkich bezrobotnych.
- Stopa bezrobocia bardzo długotrwałego (bezrobotni powyżej 24 miesięcy do ludności aktywnej zawodowo).
- Osoby z niskimi osiągnięciami edukacyjnymi (odsetek osób z odpowiednikiem naszego wykształcenia gimnazjalnego lub niższym w grupach wiekowych 25-34, 35-44, 45-54, 55-64)
Większość tych wskaźników statystycznych ma być podawana z uwzględnieniem podziału wg płci. Jak widzimy koncentrują się one w czterech obszarach: dochody, zatrudnienie, edukacja i zdrowie. Najwięcej informacji ilościowej otrzymamy o dochodach. Niektóre ze wskaźników podano bez progu lub pozycji na skali oznaczającej wykluczenie, np. „samoocena stanu zdrowia” może być bardzo dobra lub bardzo zła, a ubóstwo może być głębokie lub płytkie. Drugi przykład listy wskaźników przyjętych w celach politycznych pochodzi już z Polski. Została ona przygotowana w związku z naszym przystąpieniem do Europejskiej Strategii Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu. Opublikowano ją w Narodowej Strategii Integracji Społecznej (NSIS).
Lp Priorytety Wskaźniki statystyczne Cele na wskaźnikach do 2010
- Wzrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym
Dzieci objęte wychowaniem przedszkolnym w wieku 3-5 lat Na wsi Niepełnosprawne
60% 40%, 1/3 dzieci niepełnosprawnych
- Kształcenie na poziomie średnim maturalnym Poprawa jakości
Udział młodzieży do lat 18 w systemie kształcenia
90%
- Kształcenie wyższe Udział młodzieży do 24 lat w systemie edukacji wyższej
60%
- Rekompensowanie deficytów rozwoju intelektualnego dzieci przez upowszechnienie zajęć wyrównawczych
Liczba szkół prowadzących zajęcia wyrównawcze
1 00%
- Radykalne ograniczenie ubóstwa skrajnego
Minimum egzystencji wg ustawowego progu ubóstwa
5%
- Ograniczenie tendencji do wzrostu różnic dochodowych
Wskaźnik Giniego (reprezentatywnie oszacowany)
Do przeciętnego poziomu europejskiego
- Ograniczenie bezrobocia długookresowego
Stopa bezrobocia długookresowego 5%
- Zmniejszenie bezrobocia młodzieży
Stopa bezrobocia młodzieży 25%
- Zwiększenie pracujących wśród osób niepełnosprawnych
Stopa pracujących osób niepełnosprawnych 30%
- Zwiększenie zakresu bezrobotnych objętych programami aktywnej polityki rynku pracy (ALMP)
Udział uczestniczących w programach ALMP wśród bezrobotnych
20%
- Zwiększenie zakresu kształcenia ustawicznego
Udział osób objętych kształceniem ustawicznym 10 %
- Wzrost przeciętnego dalszego trwania życia w sprawności
DALY ( disability adjusted life years , czyli lata życia z uwzględnieniem niepełnosprawności)
Do średniego poziomu europejskiego
- Powszechne ubezpieczenie zdrowotne
Zakres realnego uprawnienia do świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego
100%
- Kobiety i dzieci objęte programami zdrowia publicznego
Uczestnictwo w programach opieki nad kobietą w ciąży Wprowadzenie badań przesiewowych dla dzieci i młodzieży
100%
100% dzieci 6 – letnich
Dr Ryszard Szarfenberg Wykład 4 Wskaźniki, kryteria i mierniki żeby uzasadnić, zainicjować i podjąć skuteczne działania. Judge określa to dosadnie: nurzamy się w statystykach, zamiast wysuwać nowe inicjatywy. Wskaźniki zdolności naprawczej mają być remedium na następujące problemy: „tworzy się wciąż nowe wskaźniki rezultatów, po to żeby opóźnić podjęcie decyzji; tworzy się takie wskaźniki przede wszystkim po to, by samousprawiedliwić daną grupę; mają one mianowicie udowodnić, że grupa A miała rację (lub była „niewinna”), a grupa B nie miała racji (lub była „winna”); manipuluje się wskaźnikami i selekcjonuje je po to, żeby stworzyć tematy do dyskusji; podejmuje się kosmetyczne lub częściowe „inicjatywy”, które dobrze się prezentują i obniżają temperaturę niepokoju; informuje się np. o n-tysiącach ludzi, którzy posiedli sztukę czytania, pisania lub zostali uleczeni, a jednocześnie nie informuje się o wzrastającej liczbie osób, które takich korzyści nie odnoszą, lub których warunki egzystencji się pogarszają”. Judge zaproponował 13 „wskaźników” zdolności naprawczej w „szkicowym podejściu”, np. „zdolność inicjowania zmian”, „zdolność reagowania na sprzężenie zwrotne w celu polepszenia jakości działania”, „zdolność zapewnienie ciągłości działań”, „zdolność do pracy w warunkach ograniczeń i stosowania takich ograniczeń”, „zdolność kierowania procesami powstającymi wówczas, gdy jakiś program innowacyjny nabiera znaczenia w społeczeństwie”, „zdolność włączania programu innowacji w zakres innych programów dokonujących się w społeczeństwie”. Widzimy, że są to raczej ogólne pojęcia, które dopiero trzeba jakoś zoperacjonalizować, aby uzyskać wskaźniki statystyczne takie, o jakich była mowa wyżej. Tak czy inaczej sama ilość informacji ilościowej („faktów”) o społeczeństwie i o wykluczeniu społecznym o niczym jeszcze nie świadczy. Wiedzą o tym dobrze ludzie zajmujący się ewaluacją nastawioną na wykorzystanie wyników ewaluacji – od wiedzy o czymś, nawet bardzo praktycznej, do wykorzystania tej wiedzy w praktyce nie prowadzi żadna niewidzialna ręka, ani żaden automatyczny mechanizm.
Pytania i zadania
- Przećwicz na różnych przykładach odróżnianie od siebie indicatum, wskaźników, mierników, skal pomiarowych, pomiarów i informacji ilościowych (wskaźniki statystyczne)?
- Jakie funkcje pełnią progi na skalach pomiarowych w kontekście pomiaru marginalizacji i wykluczenia społecznego? Czym różnią się kryteria wykluczenia od wskaźników statystycznych wykluczenia społecznego?
- Jaką rolę w opercjonalizacji marginalizacji i wykluczenia społecznego odgrywają koncepcje teoretyczne, o których mówiłem na poprzednich wykładach?
- Wyjaśnij praktyczne znaczenie informacji ilościowych o marginalizacji i wykluczeniu społecznym. W jaki sposób politycy mogą korzystać z informacji ilościowej?
- Czy koncepcję przejawów szeroko rozumianej marginalizacji J. Kwaśniewskiego można uznać za operacjonalizację pojęcia marginalizacji?
- Jakie skale pomiarowe i progi przyjął H. Domański, aby zidentyfikować potencjalną podklasę w Polsce?
- W jakim sensie niezadowolenie z życia może być wskaźnikiem marginalizacji i wykluczenia społecznego? Uzasadnij możliwe związki między niezadowoleniem z życia a marginalizacją i wykluczeniem społecznym.
- Dlaczego bariery uczestnictwa w różnych wymiarach życia społecznego są dobrymi wskaźnikami wykluczenia społecznego?
- Wyjaśnij dlaczego wykluczenie strukturalne i fizyczne okazały się bardziej trwałe w porównaniu z wykluczeniem normatywnym w badaniach Diagnoza Społeczna.
- Która z granic ubóstwa jest lepszym wskaźnikiem marginalizacji i wykluczenia społecznego: minimum egzystencji czy minimum socjalne? Dlaczego ubóstwo niekoniecznie jest dobrym wskaźnikiem wykluczenia społecznego?
- Jakie mamy problemy w przypadku używania wielu wskaźników statystycznych dla przedstawienia marginalizacji i wykluczenia społecznego? Jak te problemy można rozwiązywać?
- Oceń rolę wskaźników marginalizacji i wykluczenia społecznego na tle systemu wskaźników społecznych.
- Wskaż na takie sposoby korzystania ze wskaźników statystycznych marginalizacji i wykluczenia społecznego, które należałoby uznać za niewłaściwe.
- Czym się różnią wskaźniki rezultatów od wskaźników zdolności naprawczej w odniesieniu do obszaru marginalizacji i wykluczenia społecznego?
