Wykładniki zaimkowe kategorii neutrum w różnych odmianach ..., Ćwiczenia z Język francuski

Pobierz Wykładniki zaimkowe kategorii neutrum w różnych odmianach ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Język francuski tylko na Docsity!

Daniel Podoliński

Uniwersytet w Białymstoku

Wykładniki zaimkowe kategorii neutrum

w różnych odmianach języka francuskiego

Konstrukcje nieosobowe od dawna były przedmiotem zainteresowa‑ nia językoznawców, jednak żaden opis tego zjawiska nie jest definitywny. W niniejszym artykule skupię się na niektórych aspektach kategorii neutrum w języku francuskim, zwłaszcza na zaimkowym wykładniku tej kategorii. W pierwszej części artykułu omówię zastosowanie zaimka il z niektórymi cza‑ sownikami francuskimi oraz konkurencyjne użycie zaimkó w il i ça. W dalszej analizie przedstawię sposób funkcjonowania i różne możliwości użycia zaim‑ ków wskazujących nijakich ( pronoms démonstratifs neutres ). Szczególną uwagę zwrócę na zaimek ça , który we współczesnym języku francuskim cieszy się dużą popularnością. Najczęściej pojawia się w mowie dzieci i młodzieży, w re‑ klamie i piosence. Artykuł niniejszy zamknę omówieniem funkcjonowania w tekstach zaimka nieosobowego le – jego miejsca w wypowiedzi oraz przy‑ kładów ekwiwalencji z zaimkiem ça. W łacinie klasycznej istniały trzy rodzaje rzeczowników: męski, żeński i nijaki. Każdy z nich posiadał własny wzór deklinacji. W miarę upływu czasu i zachodzących w języku łacińskim przemian rodzaj nijaki stopniowo zanikał na rzecz pozostałych dwóch (w łacinie ludowej istniały już tylko dwa rodzaje: męski i żeński). Pod koniec epoki łacińskiej rodzaj nijaki został zastąpiony przez formy rodzaju męskiego i żeńskiego: forma liczby mnogiej rodzaju ni‑ jakiego została zastąpiona w języku francuskim formą liczby pojedynczej ro‑ dzaju żeńskiego (np. folia – une feuille ), niektóre rzeczowniki rodzaju nijakiego przybrały rodzaj męski ( vinum – le vin ). We współczesnym języku francuskim wszystkie rzeczowniki mają ro‑ dzaj męski bądź żeński. Neutrum nie jest zatem w tym języku kategorią

220 Daniel Podoliński morfologiczną, nie może być selektywną formą rzeczownika ani fleksyjną postacią przymiotnika. Należy jednak stwierdzić, że neutrum jako katego‑ ria semantyczna nadal istnieje. W języku francuskim przypisuje się pewne szczególne formy zaimków – ce , cela , ça – obiektom nienazywanym. Formy te łączą się z określeniami w rodzaju męskim ( masculin non‑oposable ). W takich sytuacjach brak jest opozycji pomiędzy rodzajem męskim i żeńskim. Zaimki ce , cela , ça występują w funkcji elementu wprowadzającego anaforę w zdaniu lub wypowiedzi: Ce que tu me dis , c’est intéressant / ça n’est pas intéressant. W tym przypadku zarówno ce jak i ça zastępują konkretne wypowiedzi. Jako że nie odnoszą się do rzeczowników określonego rodzaju, nazywa się je zaimkami nijakimi ( pronoms neutres ). Współczesny język francuski korzysta z możliwości, które oferuje mu kategoria neutrum.

1. Zastosowanie niektórych czasowników francuskich z zaimkiem

nieosobowym il i ça w języku literackim i mowie potocznej

Zupełnie innym w stosunku do zaimków wskazujących nijakich typem zaimka jest il. O ile uważany za konkurencyjny w stosunku do il zaimek ça jest w stanie przeobrazić zdanie osobowe w nieosobowe, il nie ma już tej właściwości. Najczęściej używany w wyrażeniach odnoszących się do zjawisk meteorolo‑ gicznych, zaimek il kojarzony jest z takimi czasownikami, jak: pleuvoir ‘padać’ – o deszczu , venter ‘wiać’, neiger ‘śnieżyć’. Językoznawcy nie są zgodni co do funkcji il w zdaniu takim jak Il pleut ‘pada’. Według Ch. Bally’ego i L. Spitzera (por. Hilty 1959: 241–251) zaimek nieokreślony il jest rzeczywistym zaimkiem zastępującym podmiot i odnoszącym się do „czegoś”. Nazywają go „le grand neutre de la nature” – wielkim neutrum natury odnoszącym się do zjawisk realnych. We współczesnych teoriach językoznawczych dotyczących zagadnienia nieosobowości zakłada się, że zaimek il jest pozbawiony znaczenia i klasy‑ fikuje się go jako niereferencyjny, tj. nieodnoszący się do żadnego realnego podmiotu (zob. na ten temat: Grevisse 1986). Zaimek ten zajmuje pozycję pod‑ miotu syntaktycznego, lecz jest właściwie morfemem fleksyjnym wskazującym na rodzaj i liczbę czasownika. To, że zaimek występujący w zdaniu Il pleut w funkcji podmiotu nie może być opisany za pomocą wyrażenia c’est celui qui… ‘to ten, który’, wystarczy, żeby dowieść, że czasownik jest nieosobowy lub wyklucza wszelkie odniesienie do podmiotu. Biorąc pod uwagę inny przykład: Il fait du vent lub Il vente , zauważamy, że chociaż le vent ‘wiatr’ odnosi się do konkretnego zjawiska znanego nam z meteorologii, to w zdaniach tych zaimek il nie reprezentuje żadnego kon‑ kretnego podmiotu.

222 Daniel Podoliński uwarunkowany siłą opadów. Chcąc orzec po prostu, że pada deszcz, powiemy najczęściej Il pleut. Jeśli jednak chcemy zaznaczyć, jak intensywne są opady i jak bardzo nas samych to dotyka, częściej powiemy Ça pleut , jak w zdaniach:

• • Comme ça pleut! ‘ale leje!’,
• • Ça pleut par baguets. ‘leje jak z cebra’. Zauważono, że zaimek ça dominuje nad zaimkiem il zwłaszcza w języku mówionym. Michel Maillard (1985: 86–89) zauważa, że forma il w funkcji zaimka nieokreślonego wybierana jest najchętniej przez ludzi wykształco‑ nych, zaś robotnicy nie używają jej prawie nigdy. Pierwsi mają tendencję do unikania zaimka ça , podczas gdy drudzy korzystają z niego bardzo chętnie. W języku mówionym zaimek il jest powszechnie pomijany. Szacuje się, że w około 80% przypadków, por.:
• • C’etait plus commode ainsi , faut l’avouer ‘to jednak było wygodniejsze, trzeba przyznać’,
• • Dans ce métier d’être tué , faut pas être difficile , faut faire comme si la vie conti‑ nuait. ‘w całym tym zawodzie bycia zabijanym nie trzeba utrudniać, trze‑ ba żyć tak, jakby życie wciąż trwało’. Podkreślmy, że również w języku mówionym często pojawiają się zwro‑ ty takie, jak: y a 9 ans (zamiast il y a 9 ans ‘dziewięć lat temu’), faut pas y aller (zamiast il ne faut pas y aller ‘nie można tam iść’), s’agit de commencer (zamiast il s’agit de commencer ‘chodzi o to, żeby zacząć’). Rozważając zatem konkuren‑ cyjne użycie zaimków il i ça w konkretnych kontekstach, przyznajemy rację Maillardowi (1985: 37), który twierdzi, że za każdym razem, kiedy nieodmien‑ ne, nieosobowe il nie może być pominięte (jak w zdaniu Il pleut – ‘pada’) może być ono zastępowane zaimkiem ça ( Ça pleut ). I za każdym razem, kiedy il nie może być zastąpione przez ça ( Il faut ‘trzeba’), może być pominięte ( Faut le faire). Czasowniki występujące z zaimkiem nieosobowym il przedstawię z uwzględnieniem ich znaczenia. Pierwszą i niewątpliwie najbardziej liczną grupę czasowników stanowią te odnoszące się do zjawisk meteorologicznych jak wspomniane już neiger ‘śnieżyć’ czy venter ‘wiać’. Istnieją jednak wśród nich takie, które wyróżnia specyficzna fleksja. Czasownik geler ‘ścinać lodem’ w konstrukcji il gèle ‘jest mroźno’ jest czasownikiem nieosobowym. Przestaje być jednak nieoso‑ bowy w użyciu z zaimkiem pierwszej osoby liczby pojedynczej: je gèle , zyskując jednocześnie inne znaczenie ‘marznę’. Podobnie rzecz się ma z przytoczonym przeze mnie wyżej czasownikiem pleuvoir ‘ padać’ (o deszczu). W zasadzie jest on czasownikiem nieosobowym, defektywnym, jednak we frazeologizmach zyskuje formy fleksyjne nieprzysługujące czasownikom nieosobowym: Les mous‑ selines pleuvaient abondamment devant les fenêtres ‘ muśliny spływały obficie u okien’. Przykład czasownika pleuvoir skłania do refleksji nad użyciem innych czasowników nieosobowych (występujących z zaimkiem nieosobowym il

Wykładniki zaimkowe kategorii neutrum w różnych odmianach języka francuskiego 223 i konkurencyjnym ça ) w konkretnych kontekstach. Obserwując potoczne i lite‑ rackie użycie języka francuskiego, łatwo zauważyć, że istnieją przykłady cza‑ sowników nieosobowych, które stosowane zwłaszcza w związkach frazeolo‑ gicznych, przybierają formy liczby mnogiej bądź też odmieniają się w trybie rozkazującym. Jednym słowem zyskują postać, która nie wynika z ich natury. Przytoczony powyżej czasownik pleuvoir , występujący w trzeciej osobie liczby mnogiej, to tylko jeden z wielu przykładów. W zdaniu: Des pétales neigent sur le tapis ‘płatki spadają na dywan’, nieosobowy czasownik neiger , stosowany tradycyjnie z zaimkiem il , zyskuje formę trzeciej osoby liczby mnogiej. Przykłady przytoczone powyżej wskazują na wielopoziomowość zjawiska nieosobowości w języku francuskim. Możemy ją rozpatrywać na poziomie wykładników zaimkowych ( il/ ça/ cela) bądź w odniesieniu do znaczenia cza‑ sowników, prymarnie klasyfikowanych jako nieosobowe – nieodnoszące się do żadnego konkretnego podmiotu w naturze i uzgadniane w liczbie i osobie z zaimkiem nieokreślonym. Uznaliśmy wstępnie, że największą grupę czasowników nieosobowych stanowią leksemy o znaczeniu meteorologicznym. Zauważyć jednak należy, że istnieje grupa wyrazów posiadających wszystkie formy fleksyjne, które w połączeniu z zaimkiem il zyskują użycia nieosobowe. Przytoczę tu dwa z nich: être ‘być’ i faire ‘robić’. Spójrzmy na zdania:

• • Il est de toute évidence que… ‘oczywiste jest, że…’,
• • Il est bien de…. ‘ dobrze jest…’,
• • Il n’est rien d’aussi beau. ‘nie ma nic piękniejszego’. We wszystkich powyższych użyciach forma est występująca z zaimkiem il jest nieosobowa. Ten przykład dowodzi pewnej ekwiwalencji pomiędzy języ‑ kiem polskim i francuskim. W polskim przekładzie czasownik w ystępuje także w nieosobowej formie. Inaczej rzecz się ma w przypadku leksemu faire robić: q) Faire + przymiotnik:
• • Il fait beau ‘jest ładnie’, r) Faire + rzeczownik:
• • Il me fait plaisir ‘jest mi przyjemnie’,
• • Ça me fait chier ‘wkurza mnie to’. Pomimo że zdania w wersji polskiej także pozostają nieosobowe, brak tu ekwiwalencji znaczeniowej. W żadnym przypadku czasownik faire nie został przełożony na język polski w swoim podstawowym znaczeniu ‘robić’. Zjawisko nieosobowości często służy też jako zabieg stylistyczny. Przyj‑ rzyjmy się zdaniu: Il est arrivé des étudiants ‘ studenci przyszli’. Czasownik arriver ‘przybywać’ został użyty z zaimkiem nieosobowym il. Nieosobowa odmiana czasownika arriver niweluje podmiot, pozwala uwypuklić, podkreś‑ lić walor czynności wyrażonej czasownikiem.

Wykładniki zaimkowe kategorii neutrum w różnych odmianach języka francuskiego 225

• • Ça semblait un cavalier debout sur la cime avec son manteau gonflé du vent. Ça pouvait être un arbre ‘wydawało się, że jeździec stoi na górze, a jego płaszcz jest wydęty wiatrem. Mogło to być drzewo’. Oto kilka przykładów frazeologizmów:
• • Ça va chier ‘wkurza mnie to’,
• • Ça va barder ‘będą kłopoty’,
• • Ça boume ‘zgoda, pasuje mi to’,
• • Ça baigne ‘wszystko OK, nie ma problemu’,
• • Ça craint ‘to nudne’,
• • Comment Ça va? Ça va bien. Ça va mal ‘jak ci idzie? wszystko dobrze. wszystko źle’. Czasami ça odnosi się do człowieka:
• • Ça se fond pas un homme ‘człowiek, to się nie topi’,
• • Les femmes , ça a toujours un coin où , en appuyant , ça pleure ‘kobiety, to ma zawsze guzik, który naciśnięty sprawia, że to płacze’,
• • Les mamans , ça pardonne toujours ‘mamy, to zawsze wybacza’. Zdania zacytowane powyżej mają funkcję denotacyjną (oznaczającą), Zaimek wskazujący nie wprowadza tu żadnego wydźwięku, ani pozytyw‑ nego, ani negatywnego, raczej służy generalizacji. Zdarza się jednak, że ça wprowadza negatywną konotację:
• • Les Arabes (ils) ont des familles nombreuses. / Arabowie mają liczne rodziny. – zdanie oznajmujące,
• • Les Arabes , ça a des familles nombreuses. Dosłownie: Arabowie , to ma liczne rodziny – możliwy wydźwięk pejoratywny, rasistowski,
• • Les enfants , ça salit. Dosłownie: Dzieci, to brudzi – wydźwięk pejora‑ tywny. 2.2. Ça w dyskursie dzieci i nastolatków Ponieważ niniejsza praca ma na celu opisanie najczęstszych sposobów realizacji kategorii neutrum w języku francuskim, poświęcam nieco więcej miejsca omówieniu zaimka ça by zdać sprawę z wielkiej produktywności tego morfemu. W potocznym języku mówionym ça może odnosić się właściwie do wszystkiego: osób, rzeczy, zwierząt. W dziecięcym systemie semantycznym ça używane jest do opisania tego, co nowe lub trudne do wyrażenia. Ça ściąga uwagę innych:
• • Donne ça! – ‘ daj to ’,
• • Regarde ça! – ‘ patrz na to’. Ça pomaga postawić pytanie:

226 Daniel Podoliński

• • Qu’est‑ce que c’est , ça , papa? – ‘ co to takiego, tato ’?. Ça pojawia się wtedy, gdy dziecko chce dokonać generalizacji lub objaśnić znaczenie jakiegoś słowa:
• • Un zizi , ça sert à faire pipi debout. – ‘ siusiak? to coś co służy do robienia siku na stojąco ’ ,
• • L’argent , ça sert à avoir des soucis. – ‘ pieniądze? to służy do posiadania kłopotów’,
• • Les crocodilles , ça s’appelle comme ça parce que ça croque les enfants… – ‘ kro‑ kodyle? to się tak nazywa, bo pożera dzieci’. W dziele Comment ça fonctionne (1987) M. Maillard przedstawia interesującą analizę problemu. Autor zauważa, że młodzież posiada swój własny język (socjo‑ lekt) kształtowany pod wpływem mediów, reklam oraz masowych zapożyczeń z języka angielskiego. W mowie tej grupy użytkowników języka ç a staje się składnikiem pewnej liczby wyrażeń, których oryginalność zaskakuje dorosłych.
• • Toi et moi ça colle – dosł.: Ty i ja, to się klei ‘rozumiemy się’,
• • Avec nos vieux , ça baigne (dans l’huile) – dosł.: Z naszymi starymi to pływa, ‘rozumiemy się’,
• • Ça boume – boumer – czasownik defektywny (3 os. L poj.) – ‘w porządku, pasuje’,
• • Nous deux , ça coince – dosł.: My dwaj, to się klinuje – ‘słabo się rozumiemy’,
• • Alors , ça vient , Sylvain? – dosł.: Idzie się? – ‘ty idziesz?’. 2.3. Ça w języku reklamy Język reklamy tworzony jest często tak, by imitować sposób mówienia młodzieży. Slogany reklamowe docierają do nas za pomocą środków zarówno akustycznych (radio telewizja), jak i pisanych. Hasła, które czytamy w ogło‑ szeniach bądź na billboardach, przyczyniły się bardzo do upowszechnienia zaimka nijakiego ça w tekstach pisanych w języku francuskim. Aby zilustro‑ wać ten fakt, zacytujmy kilka przykładów:
• • Tourpet: ça décape et ça décolle à fond. ‘Tourpet: to zbiera i czyści dokładnie’,
• • Le „lit‑clap” ça dégage. ‘składane łóżko, to porządkuje’,
• • La chirurgie esthétique… ça change tout. ‘chirurgia estetyczna… to zmienia wszystko’,
• • Dans un verre d’Hepar il n’y a rien à voir , mais à force d’en boire , ça finit par ce voir ‘w szklance Hepar nie ma nic do zobaczenia, ale z powodu picia kończy się to, co widać’,
• • Deux jours à Seville , ça vous barberait? ‘dwa dni w Sewilli, to by was znudziło?’. Poniżej prezentuję hasła reklamowe z użyciem zaimka nijakiego ça w po‑ łączeniu z obrazem:

228 Daniel Podoliński Renauld, Goldman. La Compagnie Créole to grupa muzyczna grająca muzykę pop z Gujany Francuskiej i Antyli Francuskich. Grupa powstała w 1980 roku. Zespół na początku śpiewał w języku kreolskim, jednak po pewnym czasie zaczął śpiewać wyłącznie po francusku. Najbardziej znaną piosenką w Polsce w latach osiemdziesiątych była „Santa Maria de Guade‑ loupe”. W cytowanym niżej tekście zwracają uwagę prosta składnia i leksyka z języka potocznego: Ça fait rir’ les oiseaux. Ça fait chanter les abeilles. Ça chasse les nuages. Et fait briller le soleil. Ça fait rir’ les oiseaux. Et danser les écureuils. Ça rajoute des couleurs. Aux couleurs de l’arc‑en‑ciel. Ça fait rir’ les oiseaux. Oh , oh , oh , rir’ les oiseaux Ça fait rir’ les oiseaux. Oh , oh , oh , rir’ les oiseaux. Une chanson d’amour. C’est comme un looping en avion: Ça fait battre le cœur. Des filles et des garçons. Une chanson d’amour. C’est l’oxygèn dans la maison. Tes pieds n’touch’nt plus par terre. Podam tutaj kilka przykładów frazeologizmów francuskich, w których występuje zaimek wskazujący nijaki ça. Wszystkie przykłady zaczerpną‑ łem z pozycji: „Dictionnaire des Expresions et Locutions figurées”, wyd. w 1979 r.

• • Ça traîne les rues , ça traîne partout – ‘ to jest bardzo powszechne / rozpow‑ szechnione’,
• • Ça va pas la tête? – ‘jesteś głupi?’,
• • Ça fait rue Michel – ‘wystarczy, już dość’,
• • Ça ne casse rien – ‘nie ma w tym nic szczególnego’,
• • Ça va tout seul – ‘ sukces bez większego wysiłku’,
• • Ça fait ma balle – ‘to mi pasuje’,
• • Ça ne mange pas de pain – ‘to nie powoduje wydatków’,
• • Ça va cheir , ça va barder – ‘będzie z tego kłótnia’. Przeprowadzona powyżej analiza pokazuje, że wykładniki zaimkowe kategorii neutrum występują zarówno w pozycji anaforycznej, jak i kata‑ forycznej. Zaimki nijakie ça i cela są najczęściej wyrażeniami anaforycznymi. W za‑ leżności od długości kontekstu, do którego się odnoszą, mogą występować jako segmentalne ( segmentaux ) lub streszczające ( résomptifs ). Ça i cela mogą również funkcjonować jako wyrażenia kataforyczne. Podobnie jak w przy‑ padku anafory, także w kataforze mamy ça i cela segmentalne i streszczające. Jeżeli odnoszą się one do całego tekstu, który następuje po nich, mówimy o kataforze narracyjnej.

Wykładniki zaimkowe kategorii neutrum w różnych odmianach języka francuskiego 229

3. Funkcje zaimka le w języku literackim i w mowie potocznej

Le jest zaimkiem trzeciej osoby. Słowo to ma najczęściej na celu repre‑ zentowanie podmiotu lub zaimka osobowego w funkcji podmiotu wystę‑ pującego w poprzedzającym kontekście. Le odnosi się zatem do elementu wypowiedzi, reprezentuje „coś”. Jest ono również streszczające, ponieważ jego nadrzędnym celem jest reprezentowanie, streszczenie w jednej sylabie całości wypowiedzi. Na wzór łaciński francuskie zaimki osobowe zachowały różne formy w zależności od liczby i rodzaju. Zacytujmy zatem trzy przykłady le od‑ miennego:

• • Je la regarde ‘patrzę na nią’,
• • Je le vois ‘widzę go’,
• • Je les aime ‘kocham je’. Le może być też zaimkiem nijakim, nieodmiennym:

1. reprezentuje myśl wyrażoną czasownikiem lub całym zdaniem i znaczy niemal tyle co cela :

• • Ne pleurnichez pas. Je vous le répète , je vous le conseille , je vous l’ordonne ‘przestańcie biadolić; powtarzam wam to, ja wam to radzę i nakazuję’.
• • Elle ne veut pas que j’espere , elle me l ’interdit ‘nie chce, bym miał nadzieję, zakazała mi tego’,
• • Car enfin , je vous le demande , pourquoi vous brosseriez – vous les dents? ‘zapytam was o to, dlaczego nie myjecie zębów?’;

2. reprezentuje całość cech:

• • On est militaire ou on ne l ’est pas ‘jest się wojskowym albo się nim nie jest’,
• • Il l ’était hier , il l’était cette nuit ‘był nim wczoraj, był nim tej nocy’,
• • Êtes – vous étudiante? – Non , je ne le suis pas ‘jest pani studentką? Nie, nie jestem nią’,
• • Vous êtes courageux , vous l’êtes même beaucoup ‘jest pan odważny, jest nim pan nawet bardzo’;

3. występuje bardzo często z wyrażeniami: plus que (bardziej niż), moins que (mniej niż), mieux que (lepiej niż):

• • Tu vas mieux que je ne le pensais ‘masz się lepiej niż sądziłem’,
• • Il est plus triste qu’il ne l’était hier ‘jest smutniejszy niż wczoraj’. Zauważmy, że w mowie potocznej le zanika prawie zawsze:
• • Tu vas mieux que je ne le pensais ‘idzie ci lepiej niż sądziłem’,
• • Il est plus triste qu’il n’etait hier ‘jest bardziej smutny niż wczoraj’. Omówione przeze mnie wyżej zaimki ça i cela mogą występować w ję‑ zyku francuskim jako ekwiwalenty zaimka le. Należy jednak zauważyć, że zaimek nieokreślony le przeważa w języku pisanym, podczas gdy ça występuje

Wykładniki zaimkowe kategorii neutrum w różnych odmianach języka francuskiego 231

Pronominal markers of the neuter gender

in different varieties of French

Summary The subject of the article is the neutrum category in modern French and its pro‑ nominal pronouns. The text examines the use of French pronouns in non‑personal constructs. The main part describes the use of some non‑personal pronouns and the competitive use of this pronoun in relation to the lexeme ça. The functions of pronouns indicating nouns and words in non‑personal constructions were also discussed. The greatest productivity of the pronoun ça occurs in the sociolect of children and adoles‑ cents, as well as in everyday language and in advertising texts. Some pronouns have the power of depersonalizing the verb. Sometimes it is possible to omit pronouns in colloquial speech. It was found that neutrum as a semantic category is still present in modern French. Key words : neutrum category, pronoun, non‑personal constructions, defective verbs Słowa‑klucze : kategoria neutrum, zaimek, konstrukcje nieosobowe, czasowniki defektywne