Docsity
Zaloguj sięZarejestruj się
Docsity
Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity

Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium

Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki
Sprzedaj na Docsity
Sprzedaj na Docsity
Zaloguj sięZarejestruj się

Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity

Znajdź dokumenty

Przygotuj się do egzaminów dzięki dokumentom udostępnionym na Docsity przez studentów, takich jak ty

Szukaj dokumentów Store

Najlepsze dokumenty w sprzedaży, umieszczone przez studentów, którzy ukończyli studia

Przeszukaj wszystkie materiały do ​​nauki
Docsity AINEW

Streszczaj swoje dokumenty, zadawaj im pytania, przekształcaj je w quizy i mapy myśl

Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium

Udostępniaj dokumenty
download point icon20 Punktów

Za każdy zamieszczony dokument

Wszystkie sposoby na zdobycie darmowych punktów
Zdobądź punkty już teraz

Wybierz plan Premium z odpowiednią dla Ciebie ilością punktów

Możliwości studiowania

Wybierz swój przyszły program studiów

Dotrzyj do najlepszych uniwersytetów na świecie już teraz. Szukaj wśród tysięcy uczelni i oficjalnych partnerów

Społeczność

Ranking uczelni

Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity

Bezpłatne poradniki

Nasze e-booki ratujące uczniów i studentów!

Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity

Wymagania egzaminacyjne – matura 2021, Schematy z Biologia

Uczelnia Techniczno-Handlowa im. Heleny ChodkowskiejBiologia

Wymagania egzaminacyjne – matura 2021 | Opracowanie – Teraz Wiedza. 1. Podstawa programowa – biologia. (IV etap edukacyjny, zakres rozszerzony).

Typologia: Schematy

2022/2023

Załadowany 24.02.2023

Lady_Pank
Lady_Pank 🇵🇱

4.7

(136)

375 dokumenty

1 / 17

Toggle sidebar

Ta strona nie jest widoczna w podglądzie

Nie przegap ważnych części!

bg1
Wymagania egzaminacyjne – matura 2021 | Opracowanie – Teraz Wiedza
1
Podstawa programowa – biologia
(IV etap edukacyjny, zakres rozszerzony)
Treści nauczania – wymagania szczegółowe są de facto okrojoną kopią
podstawy programowej!
Uwaga: treści oznaczone żółtym kolorem zostały usunięte ze szczegółowych
wymagań egzaminacyjnych na maturę 2012 r.
I. Budowa chemiczna organizmów.
1. Zagadnienia ogólne. Zdający:
1) przedstawia skład chemiczny organizmów, z podziałem na związki organiczne
i nieorganiczne;
2) wymienia pierwiastki biogenne (C, H, O, N, P, S) i omawia ich znaczenie;
wyróżnia makro- i mikroelementy i omawia znaczenie makroelementów i
wybranych mikroelementów (Mg, Ca, Fe, Na, K, I);
3) przedstawia rodzaje wiązań i oddziaływań chemicznych występujące w
cząsteczkach biologicznych i ich rolę;
4) wyjaśnia znaczenie wody dla organizmów, opierając się na jej właściwościach
fizyczno-chemicznych;
5) na podstawie wzorów strukturalnych i półstrukturalnych ustala przynależność
danego związku organicznego o znaczeniu biologicznym do określonej grupy
związków.
2. Węglowodany. Zdający:
1) przedstawia budowę i podaje właściwości węglowodanów; rozróżnia
mono sacharydy (triozy, pentozy i heksozy), disacharydy i polisacharydy;
2) przedstawia znaczenie wybranych węglowodanów (glukoza, fruktoza,
galaktoza, ryboza, deoksyryboza, sacharoza, laktoza, maltoza, skrobia,
glikogen, celuloza) dla organizmów.
3. Lipidy. Zdający:
1) przedstawia budowę i znaczenie tłuszczów w organizmach;
2) rozróżnia lipidy (fosfolipidy, glikolipidy, woski i steroidy, w tym cholesterol), podaje ich
właściwości i omawia znaczenie.
4. Białka. Zdający:
1) opisuje budowę aminokwasów (wzór ogólny, grupy funkcyjne);
2) przedstawia za pomocą rysunku powstawanie wiązania peptydowego;
3) wyróżnia peptydy (oligopeptydy, polipeptydy), białka proste i białka złożone;
4) przedstawia biologiczną rolę białek;
5) opisuje strukturę 1-, 2-, 3- i 4-rzędową białek;
6) charakteryzuje wybrane grupy białek (albuminy, globuliny, histony, metaloproteiny);
pf3
pf4
pf5
pf8
pf9
pfa
pfd
pfe
pff

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz Wymagania egzaminacyjne – matura 2021 i więcej Schematy w PDF z Biologia tylko na Docsity!

Podstawa programowa – biologia

(IV etap edukacyjny, zakres rozszerzony)

Treści nauczania – wymagania szczegółowe są de facto okrojoną kopią

podstawy programowej!

Uwaga : treści oznaczone żółtym kolorem zostały usunięte ze szczegółowych

wymagań egzaminacyjnych na maturę 2012 r.

I. Budowa chemiczna organizmów.

1. Zagadnienia ogólne. Zdający:

  1. przedstawia skład chemiczny organizmów, z podziałem na związki organiczne i nieorganiczne;
  2. wymienia pierwiastki biogenne (C, H, O, N, P, S) i omawia ich znaczenie; wyróżnia makro- i mikroelementy i omawia znaczenie makroelementów i wybranych mikroelementów (Mg, Ca, Fe, Na, K, I);
  3. przedstawia rodzaje wiązań i oddziaływań chemicznych występujące w cząsteczkach biologicznych i ich rolę;
  4. wyjaśnia znaczenie wody dla organizmów, opierając się na jej właściwościach fizyczno-chemicznych;
  5. na podstawie wzorów strukturalnych i półstrukturalnych ustala przynależność danego związku organicznego o znaczeniu biologicznym do określonej grupy związków.

2. Węglowodany. Zdający:

  1. przedstawia budowę i podaje właściwości węglowodanów; rozróżnia mono sacharydy (triozy, pentozy i heksozy), disacharydy i polisacharydy;
  2. przedstawia znaczenie wybranych węglowodanów (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza, sacharoza, laktoza, maltoza, skrobia, glikogen, celuloza) dla organizmów.

3. Lipidy. Zdający:

  1. przedstawia budowę i znaczenie tłuszczów w organizmach;
  2. rozróżnia lipidy (fosfolipidy, glikolipidy, woski i steroidy, w tym cholesterol), podaje ich właściwości i omawia znaczenie.

4. Białka. Zdający:

  1. opisuje budowę aminokwasów (wzór ogólny, grupy funkcyjne);
  2. przedstawia za pomocą rysunku powstawanie wiązania peptydowego;
  3. wyróżnia peptydy (oligopeptydy, polipeptydy), białka proste i białka złożone;
  4. przedstawia biologiczną rolę białek;
  5. opisuje strukturę 1 - , 2-, 3- i 4-rzędową białek;
  6. charakteryzuje wybrane grupy białek (albuminy, globuliny, histony, metaloproteiny);
  1. określa właściwości fizyczne białek, w tym zjawiska: koagulacji i denaturacji.

II. Budowa i funkcjonowanie komórki. Zdający:

  1. w skazuje poszczególne elementy komórki na schemacie, rysunku lub zdjęciu mikro skopowym, przedstawia podobieństwa i różnice między komórką prokariotyczną a eukariotyczną oraz między komórką roślinną, grzybową i zwierzęcą;
  2. opisuje błony komórki, wskazując na związek między budową a funkcją pełnioną przez błony;
  3. wyjaśnia przebieg plazmolizy w komórkach roślinnych, odwołując się do zjawiska osmozy;
  4. opisuje budowę i funkcje mitochondriów i chloroplastów, podaje argumenty na rzecz ich endosymbiotycznego pochodzenia;
  5. wyjaśnia rolę wakuoli, rybosomów, siateczki śródplazmatycznej (gładkiej i szorstkiej), aparatu Golgiego, lizosomów i peroksysomów w przemianie materii komórki;
  6. wymienia przykłady grup organizmów charakteryzujących się obecnością ściany komórkowej oraz omawia związek między jej budową a funkcją;
  7. opisuje sposoby poruszania się komórek i wykazuje rolę cytoszkieletu w ruchu komórek i transporcie wewnątrzkomórkowym;
  8. wykazuje znaczenie połączeń międzykomórkowych u organizmów wielokomórkowych.

III. Metabolizm.

1. Enzymy. Zdający:

  1. podaje charakterystyczne cechy budowy enzymu białkowego;
  2. opisuje przebieg katalizy enzymatycznej;
  3. wyjaśnia, na czym polega swoistość enzymów; określa czynniki warunkujące ich aktywność (temperatura, pH, stężenie soli, obecność inhibitorów lub aktywatorów);
  4. podaje przykłady różnych sposobów regulacji aktywności enzymów w komórce (inhibicja kompetycyjna i niekompetycyjna, fosforylacja/defosforylacja, aktywacja proenzymów);
  5. wskazuje możliwość pełnienia funkcji enzymatycznych przez cząsteczki RNA.

2. Ogólne zasady metabolizmu. Zdający:

  1. wyjaśnia na przykładach pojęcia: „szlak metaboliczny”, „cykl przemian metabolicznych”;
  2. porównuje anabolizm i katabolizm, wskazuje powiązania między nimi;
  3. charakteryzuje związki wysokoenergetyczne na przykładzie ATP;
  4. porównuje zasadnicze przemiany metaboliczne komórki zwierzęcej i roślinnej;
  5. wskazuje substraty i produkty głównych szlaków i cykli metabolicznych (fotosynteza, etapy oddychania tlenowego, oddychanie beztlenowe, glikoliza, glukoneogeneza, rozkład kwasów tłuszczowych, synteza kwasów tłuszczowych, cykl mocznikowy).
  1. przedstawia charakterystyczne cechy sinic jako bakterii prowadzących fotosyntezę oksygeniczną (tlenową) oraz zdolnych do asymilacji azotu atmosferycznego;
  2. wyjaśnia, w jaki sposób bakterie mogą przekazywać sobie informację genetyczną w procesie koniugacji;
  3. przedstawia rolę bakterii w życiu człowieka i w przyrodzie (przede wszystkim w rozkładzie materii organicznej oraz w krążeniu azotu);
  4. wymienia najważniejsze choroby bakteryjne człowieka (gruźlica, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, cholera, wąglik, borelioza, tężec), przedstawia drogi zakażenia bakteriami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób bakteryjnych.

4. Protisty i rośliny pierwotnie wodne. Zdający:

  1. przedstawia sposoby poruszania się protistów jednokomórkowych i wskazuje odpowiednie organelle (struktury) lub mechanizmy umożliwiające ruch;
  2. przedstawia różnorodność sposobów odżywiania się protistów, wskazując na związek z ich budową i trybem życia;
  3. rozróżnia najważniejsze grupy glonów (brunatnice, okrzemki, bruzdnice, krasnorosty, zielenice) na podstawie cech charakterystycznych i przedstawia rolę glonów w ekosystemach wodnych jako producentów materii organicznej;
  4. wymienia najważniejsze protisty wywołujące choroby człowieka (malaria, rzęsistkowica, lamblioza, toksoplazmoza, czerwonka pełzakowa), przedstawia drogi za rażenia oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez protisty.

5. Rośliny lądowe. Zdający:

  1. porównuje warunki życia roślin w wodzie i na lądzie oraz wskazuje cechy roślin, które umożliwiły im opanowanie środowiska lądowego;
  2. wskazuje cechy charakterystyczne mchów, mszaków, widłaków, skrzypów, paproci oraz roślin nago- i okrytonasiennych, opisuje zróżnicowanie budowy ich ciała, wskazując po szczególne organy i określając ich funkcje;
  3. porównuje przemianę pokoleń (i faz jądrowych) grup roślin wymienionych w pkt 2, wskazując na stopniową redukcję pokolenia gametofitu w trakcie ewolucji na lądzie;
  4. rozpoznaje przedstawicieli rodzimych gatunków iglastych;
  5. rozróżnia rośliny jednoliścienne od dwuliściennych, wskazując ich cechy charakterystyczne (cechy liścia i kwiatu, system korzeniowy, budowa anatomiczna korzenia i pędu);
  6. podaje przykłady znaczenia roślin w życiu człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze).

6. Rośliny – budowa i funkcje tkanek i organów. Zdający:

  1. przedstawia charakterystyczne cechy budowy tkanek roślinnych (twórczej, okrywającej, miękiszowej, wzmacniającej, przewodzącej), identyfikuje je na rysunku (schemacie, preparacie mikroskopowym, fotografii itp.), określając związek ich budowy z pełnioną funkcją;
  1. analizuje budowę morfologiczną rośliny okrytonasiennej, rozróżniając poszczególne organy i określając ich funkcje;
  2. analizuje budowę anatomiczną organów roślinnych: pierwotną i wtórną budowę korzenia i łodygi rośliny dwuliściennej, pierwotną budowę łodygi rośliny jednoliściennej, budowę liścia, określając związek ich budowy z pełnioną funkcją;
  3. opisuje modyfikacje organów roślin (korzeni, liści, łodygi) jako adaptacje do bytowania w określonych warunkach środowiska;
  4. wyróżnia formy ekologiczne roślin w zależności od dostępności wody i światła w środowisku.

7. Rośliny – odżywianie się. Zdający:

  1. wskazuje główne makro- i mikroelementy (C, H, O, N, S, P, K, Mg) oraz określa ich źródła dla roślin;
  2. określa sposób pobierania wody i soli mineralnych oraz mechanizmy transportu wody (potencjał wody, transpiracja, siła ssąca liści, kohezja, adhezja, parcie korzeniowe);
  3. przedstawia warunki wymiany gazowej u roślin, wskazując odpowiednie adaptacje w ich budowie anatomicznej;
  4. wskazuje drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy i jakimi produkty fotosyntezy rozchodzą się w roślinie.

8. Rośliny – rozmnażanie się. Zdający:

  1. podaje podstawowe cechy zalążka i nasienia oraz wykazuje ich znaczenie adaptacyjne do życia na lądzie;
  2. opisuje budowę kwiatu okrytonasiennych, przedstawia jej różnorodność i wykazu je, że jest ona związana ze sposobami zapylania;
  3. przedstawia powstawanie gametofitów męskiego i żeńskiego, zapłodnienie komórki jajowej oraz rozwój i kiełkowanie nasienia u rośliny okrytonasiennej;
  4. opisuje podstawowe sposoby rozsiewania się nasion (z udziałem wiatru, wody i zwierząt), wskazując odpowiednie adaptacje w budowie owocu;
  5. opisuje sposoby rozmnażania wegetatywnego.

9. Rośliny – reakcja na bodźce. Zdający:

  1. przedstawia podstawowe sposoby reakcji roślin na bodźce (ruchy tropiczne i nastyczne); podaje ich przykłady (fototropizm, geotropizm, sejsmonastia, nyktynastia);
  2. przedstawia rolę auksyn i etylenu hormonów roślinnych w funkcjonowaniu rośliny, w tym w reakcjach tropicznych;
  3. wyjaśnia zjawisko fotoperiodyzmu.

10. Grzyby. Zdający:

  1. podaje podstawowe cechy grzybów odróżniające je od innych organizmów;
  2. wymienia cechy grzybów, które są przystosowaniem do heterotroficznego trybu życia w środowisku lądowym;
  1. dokonuje przeglądu grup wymienionych pkt 1, z uwzględnieniem gatunków pospolitych i podlegających ochronie w Polsce;
  2. na podstawie charakterystycznych cech zalicza kręgowce do odpowiednich gromad, a ssaki odpowiednio do stekowców, torbaczy lub łożyskowców;
  3. przedstawia znaczenie kręgowców w przyrodzie i życiu człowieka.

13. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności

życiowych. Zdający:

  1. przedstawia zależność między trybem życia zwierzęcia (wolno żyjący lub osiadły) a budową ciała, w tym symetrią;
  2. opisuje różne rodzaje powłok ciała zwierząt;
  3. analizuje rolę i współdziałanie układu mięśniowego i różnych typów szkieletu (wewnętrznego, zewnętrznego, hydraulicznego) podczas ruchu zwierząt;
  4. wymienia rodzaje zmysłów występujące u zwierząt, wymienia odbierane bodźce, określa odbierające je receptory i przedstawia ich funkcje;
  5. rozróżnia oczy proste od złożonych;
  6. wykazuje związek między rozwojem układu nerwowego a złożonością budowy zwierzęcia; przedstawia etapy ewolucji ośrodkowego układu nerwowego u kręgowców;
  7. podaje przykłady regulacji hormonalnej u zwierząt na przykładzie przeobrażenia u owadów;
  8. podaje różnice między układami pokarmowymi zwierząt w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu;
  9. opisuje rolę organizmów symbiotycznych w przewodach pokarmowych zwierząt (na przykładzie przeżuwaczy i człowieka);
  10. wyjaśnia rolę płynów ciała krążących w ciele zwierzęcia;
  11. wykazuje związek między budową układu krwionośnego a jego funkcją u poznanych grup zwierząt;
  12. wykazuje znaczenie barwników oddechowych i podaje ich przykłady u różnych zwierząt na przykładzie hemoglobiny;
  13. na przykładzie poznanych zwierząt określa sposoby wymiany gazowej i wymienia służące jej narządy (układy);
  14. wyjaśnia istotę procesu wydalania oraz wskazuje substancje, które są wydalane z organizmów różnych zwierząt, w powiązaniu ze środowiskiem ich życia;
  15. podaje przykłady różnych typów narządów wydalniczych zwierząt;
  16. wymienia typy rozmnażania bezpłciowego i podaje grupy zwierząt, u których może ono zachodzić;
  17. podaje różnicę między zapłodnieniem zewnętrznym a wewnętrznym, rozróżnia jajorodność, jajożyworodność i żyworodność i wymienia grupy, u których takie typy rozmnażania występują;
  18. przedstawia podstawowe etapy rozwoju zarodka, wymienia listki zarodkowe, wyróżnia zwierzęta pierwo- i wtórouste;
  19. rozróżnia rozwój prosty (bezpośredni) od złożonego (pośredniego), podając odpowiednie przykłady;
  1. przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodka kręgowców lądowych.

V. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka.

1. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Zdający:

  1. rozpoznaje (na ilustracji, rysunku, według opisu itd.) tkanki budujące ciało człowieka oraz podaje ich funkcję i lokalizację w organizmie człowieka;
  2. przedstawia układy narządów człowieka oraz określa ich podstawowe funkcje, wykazuje cechy budowy narządów będące ich adaptacją do pełnionych funkcji;
  3. przedstawia powiązania strukturalne i funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami.

2. Homeostaza organizmu człowieka. Zdający:

  1. przedstawia mechanizmy i narządy odpowiedzialne za utrzymanie wybranych parametrów środowiska wewnętrznego na określonym poziomie (wyjaśnia regulację stałej temperatury ciała, rolę stałości składu płynów ustrojowych, np. stężenia glukozy we krwi, stałości ciśnienia krwi);
  2. określa czynniki wpływające na zaburzenie homeostazy organizmu (stres, szkodliwe substancje, w tym narkotyki, nadużywanie leków i niektórych używek, biologiczne czynniki chorobotwórcze);
  3. wymienia przyczyny schorzeń poszczególnych układów (pokarmowy, oddechowy, krwionośny, nerwowy, narządy zmysłów) i przedstawia zasady profilaktyki w tym zakresie.

3. Układ ruchu. Zdający:

  1. analizuje budowę szkieletu człowieka;
  2. analizuje budowę różnych połączeń kości (stawy, szwy, chrząstkozrosty) pod względem pełnionej funkcji oraz wymienia ich przykłady;
  3. przedstawia antagonizm pracy mięśni szkieletowych;
  4. porównuje budowę i działanie mięśni gładkich, poprzecznie prążkowanych szkieletowych oraz mięśnia sercowego;
  5. wymienia główne grupy mięśni człowieka oraz określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała;
  6. przedstawia budowę i wyjaśnia mechanizm skurczu sarkomeru;
  7. analizuje procesy pozyskiwania energii w mięśniach (rola fosfokreatyny, oddychanie beztlenowe, rola mioglobiny, oddychanie tlenowe) i wyjaśnia mechanizm powstawania deficytu tlenowego;
  8. analizuje związek pomiędzy systematyczną aktywnością fizyczną a gęstością masy kostnej i prawidłowym stanem układu ruchu.

4. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych. Zdający:

  1. omawia budowę poszczególnych elementów układu pokarmowego oraz przedstawia związek pomiędzy budową a pełnioną funkcją;
  2. podaje źródła, funkcje i wyjaśnia znaczenie składników pokarmowych dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu ze szczególnym uwzględnieniem roli witamin, soli mineralnych, aminokwasów egzogennych, nienasyconych kwasów tłuszczowych i błonnika;
  1. przedstawia budowę i funkcję poszczególnych narządów układu wydalniczego (nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa);
  2. wykazuje związek między budową nerki a pełnioną funkcją;
  3. przedstawia sposób funkcjonowania nefronu oraz porównuje składniki moczu pierwotnego i ostatecznego;
  4. wyjaśnia, na czym polega niewydolność nerek i na czym polega dializa.

9. Układ nerwowy. Zdający:

  1. opisuje budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów;
  2. przedstawia rolę układu autonomicznego współczulnego i przywspółczulnego; 3 ) przedstawia istotę procesu powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego;
  3. wymienia przykłady i opisuje rolę przekaźników nerwowych w komunikacji w układzie nerwowym;
  4. opisuje łuk odruchowy oraz wymienia rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się;
  5. wykazuje kontrolno-integracyjną rolę mózgu, z uwzględnieniem funkcji jego części: kory, poszczególnych płatów, hipokampu;
  6. przedstawia lokalizację i rolę ośrodków korowych;
  7. przedstawia biologiczne znaczenie snu.

10. Narządy zmysłów. Zdający:

  1. klasyfikuje receptory ze względu na rodzaj bodźca, przedstawia ich funkcje oraz przed stawia lokalizację receptorów w organizmie człowieka;
  2. przedstawia budowę oka i ucha oraz wyjaśnia sposób ich działania (omawia drogę bodźca);
  3. przedstawia budowę i określa rolę błędnika, zmysłu smaku i węchu; 4) przedstawia podstawowe zasady higieny narządu wzroku i słuchu.

11. Budowa i funkcje skóry. Zdający:

  1. opisuje budowę skóry i wykazuje zależność pomiędzy budową a funkcjami skóry (ochronna, termoregulacyjna, wydzielnicza, zmysłowa);
  2. przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób skóry (trądzik, kontrola zmian skórnych, wpływ promieniowania UV na stan skóry i rozwój chorób nowotworowych skóry).

12. Układ dokrewny. Zdający;

  1. klasyfikuje hormony według kryterium budowy chemicznej oraz przedstawia wpływ hormonów peptydowych i sterydowych na komórki docelowe;
  2. wymienia gruczoły dokrewne, podaje ich lokalizację i przedstawia ich rolę w regulacji procesów życiowych;
  3. wyjaśnia mechanizmy homeostazy (w tym mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego) i ilustruje przykładami wpływ hormonów na jej utrzymanie;
  4. wykazuje nadrzędną rolę podwzgórza i przysadki mózgowej w regulacji hormonalnej (opisuje mechanizm sprzężenia zwrotnego między przysadką mózgową a gruczołem podległym na przykładzie tarczycy);
  1. wyjaśnia mechanizm antagonistycznego działania niektórych hormonów na przykładzie insuliny i glukagonu oraz kalcytoniny i parathormonu;
  2. wyjaśnia działanie adrenaliny i podaje przykłady sytuacji, w których jest ona wydzielana;
  3. analizuje działanie hormonów odpowiedzialnych za dojrzewanie i rozród człowieka;
  4. podaje przykłady hormonów tkankowych (gastryna, erytropoetyna) i ich roli w organizmie.

13. Układ rozrodczy. Zdający:

  1. charakteryzuje przebieg dojrzewania fizycznego człowieka;
  2. przedstawia budowę i funkcje żeńskich i męskich narządów płciowych;
  3. analizuje przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy;
  4. przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego;
  5. przedstawia fizjologię zapłodnienia.

14. Rozwój człowieka. Zdający:

  1. opisuje metody wykorzystywane w planowaniu rodziny;
  2. wyjaśnia istotę badań prenatalnych oraz podaje przykłady sytuacji, w których warto z nich skorzystać;
  3. opisuje przebieg kolejnych faz rozwoju zarodka i płodu, z uwzględnieniem roli łożyska, oraz wyjaśnia wpływ różnych czynników na prawidłowy przebieg ciąży;
  4. przedstawia etapy ontogenezy człowieka (od narodzin po starość).

VI. Genetyka i biotechnologia.

1. Kwasy nukleinowe. Zdający:

  1. przedstawia budowę nukleotydów;
  2. przedstawia strukturę podwójnej helisy i określa rolę wiązań wodorowych w jej utrzymaniu;
  3. wykazuje rolę podwójnej helisy w replikacji DNA oraz określa polimerazę DNA jako enzym odpowiedzialny za replikację; uzasadnia znaczenie sposobu syntezy DNA (replikacji semikonserwatywnej) dla dziedziczenia informacji;
  4. opisuje i porównuje strukturę i funkcję cząsteczek DNA i RNA;
  5. przedstawia podstawowe rodzaje RNA występujące w komórce (mRNA, rRNA i tRNA) oraz określa ich rolę.

2. Cykl komórkowy. Zdający:

  1. przedstawia organizację DNA w genomie (helisa, nukleosom, chromatyda, chromosom);
  2. opisuje cykl komórkowy, wymienia etap, w którym zachodzi replikacja DNA, uzasadnia konieczność podwojenia ilości DNA przed podziałem komórki;
  3. opisuje budowę chromosomu (metafazowego), podaje podstawowe cechy kariotypu organizmu diploidalnego;
  4. podaje różnicę między podziałem mitotycznym a mejotycznym i wyjaśnia biologiczne znaczenie obu typów podziału;
  1. podaje przykłady chorób genetycznych człowieka wywołanych przez mutacje ge nowe (mukowiscydoza, fenyloketonuria, hemofilia, ślepota na barwy, choroba Huntingtona);
  2. podaje przykłady chorób genetycznych wywoływanych przez mutacje chromosomowe i określa te mutacje (zespół Downa, zespół Turnera i zespół Klinefeltera).

8. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Zdający:

  1. przedstawia najważniejsze typy enzymów stosowanych w inżynierii genetycznej (enzymy restrykcyjne, ligazy, polimerazy DNA);
  2. przedstawia istotę procedur inżynierii genetycznej (izolacji i wprowadzania obcego genu do organizmu);
  3. przedstawia zasadę metody PCR (łańcuchowej reakcji polimerazy) i jej zastosowanie;
  4. przedstawia sposoby oraz cele otrzymywania transgenicznych bakterii, roślin i zwierząt;
  5. przedstawia procedury i cele doświadczalnego klonowania organizmów, w tym ssaków;
  6. przedstawia sposoby i cele otrzymywania komórek macierzystych;
  7. przedstawia różnorodne zastosowania metod genetycznych, m.in. w kryminalistyce i sądownictwie, diagnostyce medycznej i badaniach ewolucyjnych;
  8. dyskutuje problemy etyczne związane z rozwojem inżynierii genetycznej i biotechnologii, w tym przedstawia kontrowersje towarzyszące badaniom nad klonowaniem terapeutycznym człowieka i formułuje własną opinię na ten temat;
  9. przedstawia perspektywy zastosowania terapii genowej;
  10. przedstawia projekt poznania genomu ludzkiego i jego konsekwencje dla medycyny, zdrowia, ubezpieczeń zdrowotnych.

VII. Ekologia.

1. Nisza ekologiczna. Zdający:

  1. przedstawia podstawowe elementy niszy ekologicznej organizmu, rozróżniając zakres tolerancji organizmu względem warunków (czynników) środowiska oraz zbiór niezbędnych mu zasobów;
  2. określa środowisko życia organizmu, mając podany jego zakres tolerancji na określone czynniki (np. temperaturę, wilgotność, stężenie tlenków siarki w powietrzu);
  3. przedstawia rolę organizmów o wąskim zakresie tolerancji na czynniki środowiska w monitorowaniu jego zmian, zwłaszcza powodowanych przez działalność człowieka, podaje przykłady takich organizmów wskaźnikowych.

2. Populacja. Zdający:

  1. wyróżnia populację lokalną gatunku, określając jej przykładowe granice oraz wskazując związki między jej członkami;
  2. przewiduje zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej aktualnej liczebności, rozrodczości, śmiertelności oraz migracjach osobników;
  1. analizuje strukturę wiekową i przestrzenną populacji określonego gatunku;
  2. przedstawia przyczyny konkurencji wewnątrzgatunkowej i przewiduje jej skutki.

3. Zależności międzygatunkowe. Zdający:

  1. przedstawia źródło konkurencji międzygatunkowej, jakim jest korzystanie przez różne organizmy z tych samych zasobów środowiska;
  2. przedstawia skutki konkurencji międzygatunkowej w postaci zawężenia się nisz ekologicznych konkurentów lub wypierania jednego gatunku z części jego areału przez drugi;
  3. przedstawia podobieństwa i różnice między drapieżnictwem, roślinożernością i pasożytnictwem;
  4. wymienia czynniki sprzyjające rozprzestrzenianiu się pasożytów (patogenów);
  5. wyjaśnia zmiany liczebności populacji zjadanego i zjadającego na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego;
  6. przedstawia skutki presji populacji zjadającego (drapieżnika, roślinożercy lub pasożyta) na populację zjadanego, jakim jest zmniejszenie konkurencji wśród zjadanych; przed stawia znaczenie tego zjawiska dla zachowania różnorodności gatunkowej;
  7. wykazuje rolę zależności mutualistycznych (fakultatywnych i obligatoryjnych jedno- lub obustronnie) w przyrodzie, posługując się uprzednio poznanymi przy kładami (porosty, mikoryza, współżycie korzeni roślin z bakteriami wiążącymi azot, przenoszenie pyłku roślin przez zwierzęta odżywiające się nektarem itd.);
  8. podaje przykłady komensalizmu.

4. Struktura i funkcjonowanie ekosystemu. Zdający:

  1. przedstawia rolę organizmów tworzących biocenozę w kształtowaniu biotopu (pro ces glebotwórczy, mikroklimat);
  2. na przykładzie lasu wykazuje, że zróżnicowana struktura przestrzenna ekosystemu za leży zarówno od czynników fizykochemicznych (zmienność środowiska w skali lokalnej), jak i biotycznych (tworzących go gatunków – np. warstwy lasu);
  3. określa rolę zależności pokarmowych w ekosystemie, przedstawia je w postaci łańcuchów i sieci pokarmowych, analizuje przedstawione (w postaci schematu, opisu itd.) sieci i łańcuchy pokarmowe;
  4. przewiduje na podstawie danych o strukturze pokarmowej dwóch ekosystemów (oraz wiedzy o dynamice populacji zjadających i zjadanych), który z nich może być bardziej podatny na gradacje (masowe pojawy) roślinożerców.

5. Przepływ energii i krążenie materii w przyrodzie. Zdający:

  1. wyróżnia poziomy troficzne producentów i konsumentów materii organicznej, a wśród tych ostatnich – roślinożerców, drapieżców (kolejnych rzędów) oraz destruentów;
  1. przedstawia adaptacje wybranych (poznanych wcześniej gatunków) do życia w określonych warunkach środowiska.

3. Elementy genetyki populacji. Zdający:

  1. definiuje pulę genową populacji;
  2. przedstawia prawo Hardy’ego-Weinberga i stosuje je do rozwiązywania prostych zadań (jeden locus , dwa allele);
  3. wykazuje, że na poziomie genetycznym efektem doboru naturalnego są zmiany częstości genów w populacji;
  4. wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne – recesywne (np. mukowiscydoza), współdominujące (np. anemia sierpowata), dominujące (np. pląsawica Huntingtona);
  5. przedstawia warunki, w których zachodzi dryf genetyczny i omawia jego skutki.

4. Powstawanie gatunków. Zdający:

  1. wyjaśnia, na czym polega biologiczna definicja gatunku (gatunek jako zamknięta pula genowa), rozróżnia gatunki biologiczne na podstawie wyników odpowiednich badań (przedstawionych w formie opisu, tabeli, schematu itd.);
  2. przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek izolacji geograficznej i rolę czynników zewnętrznych (zlodowacenia, zmiany klimatyczne, wędrówki kontynentów) w powstawaniu i zanikaniu barier;
  3. wyjaśnia różnicę między specjacją allopatryczną a sympatryczną.

5. Pochodzenie i rozwój życia na Ziemi. Zdający:

  1. przedstawia, w jaki sposób mogły powstać pierwsze organizmy na Ziemi, odwołując się do hipotez wyjaśniających najważniejsze etapy tego procesu: syntezę związków organicznych z nieorganicznymi, powstanie materiału genetycznego („świat RNA”), powstanie komórki („koacerwaty”, „micelle lipidowe”);
  2. przedstawia rolę czynników zewnętrznych w przebiegu ewolucji (zmiany klimatyczne, katastrofy kosmiczne, dryf kontynentów);
  3. opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna; podaje przykłady konwergencji i dywergencji; identyfikuje konwergencje i dywergencje na podstawie schematu, rysunku, opisu itd.;
  4. porządkuje chronologicznie najważniejsze zdarzenia z historii życia na Ziemi, podaje erę, w której zaszły (eon w wypadku prekambru).

6. Antropogeneza. Zdający:

  1. przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi;
  2. przedstawia zmiany, jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka;
  3. wymienia najważniejsze kopalne formy człowiekowate (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), porządkuje je chronologicznie i określa ich najważniejsze cechy (pojemność mózgoczaszki, najważniejsze cechy kość ca, używanie narzędzi, ślady kultury).

Zalecane doświadczenia, obserwacje i wycieczki. Zdający:

1) planuje i przeprowadza doświadczenie:

a) wykrywania cukrów prostych, białek i tłuszczów prostych w produktach spożywczych, b) pokazujące aktywność wybranego enzymu (np. katalazy z bulwy ziemniaka, proteinazy z soku kiwi lub ananasa), c) badające wpływ wybranego czynnika (np. światła, temperatury) na intensywność foto syntezy (np. mierzoną wydzielaniem tlenu), d) pokazujące wybraną reakcję tropiczną roślin;

2) dokonuje obserwacji:

a) zjawiska plazmolizy i deplazmolizy (np. w komórkach skórki dolnej liścia spichrzowego cebuli), b) chloroplastów, chromoplastów i ziaren skrobi, c) ruchu cytoplazmy w komórkach roślinnych (np. w komórkach moczarki), d) preparatów świeżych wybranych jednokomórkowych glonów (np. okrzemek, pierwotka) i cudzożywnych protistów (np. pantofelka), e) preparatów trwałych analizowanych grup organizmów, f) występowania porostów w najbliższej okolicy, g) zmienności ciągłej i nieciągłej u wybranego gatunku, h) struktury populacji (przestrzennej, wiekowej, wielkości itd.) wybranego gatunku.