Wyspy Aleuckie i Komandorskie w kontekście rywalizacji ..., Notatki z Historia

Pobierz Wyspy Aleuckie i Komandorskie w kontekście rywalizacji ... i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!

Nowa Polityka Wschodnia 2013, nr 2 (5) ISSN 2084-

P r z e m y s ł a w J. s i e r a d z a n 

Wyspy Aleuckie i Komandorskie

w kontekście rywalizacji wielkich mocarstw

o hegemonię na Północnym Pacyfiku

A

rchipelagi Wyspy Aleuckich i Wysp Komandorskich nader rzadko wzbudzają zainteresowanie geografów politycznych, politologów, geostrategów i geopolityków. Powszechnie uznawane są za obszar peryfe- ryjny, o marginalnym znaczeniu dla światowego bezpieczeństwa. Tego ro- dzaju wnioskom może sprzyjać utrwalona konwencja kreślenia map świa- ta, w których centrum znajduje się punkt przecięcia równika i południka zerowego. Należy pamiętać, że kartografia kształtuje świadomość geopoli- tyczną. Sposób, w jaki kreślone są mapy, w znacznym stopniu wpływa na percepcję ładu światowego nie tylko przez opinię publiczną, lecz również przez analityków, strategów, uczonych lub dziennikarzy. Konwencjonalne mapy świata w sposób stosunkowo wierny odwzoro- wują układ terytoriów Eurazji, Afryki, obu Ameryk i Australii, podobnie jak Oceanów Atlantyckiego i Indyjskiego, jednak w znacznym stopniu de- formują kształt Oceanu Spokojnego oraz Antarktyki i Arktyki. Spojrze- nie na mapę świata, w której centrum znajduje się Biegun Północny po- zwala obserwatorowi uświadomić sobie, jak blisko siebie w istocie znajdują się dwa wielkie mocarstwa globalne – Stany Zjednoczone i Federacja Ro- syjska, prawnomiędzynarodowa i geostrategiczna spadkobierczyni Związ- ku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Akwenem szczególnie ważnym z punktu widzenia geostrategii Arktyki jest Morze Barentsa, którego po-

 102 P r z e m y s ł a w J. s i e r a d z a n

łudniową granicę wyznaczają Wyspy Aleuckie i Wyspy Komandorskie. Te dwa archipelagi, rozciągające się między Alaską i Kamczatką, są warte za- interesowania nie tylko ze względu na przepiękną przyrodę, unikalną kul- turę rdzennej ludności i burzliwą historię, lecz również z uwagi na znacze- nie geostrategiczne. Wyspy Aleuckie (Aleuty) są archipelagiem składającym się z 14 dużych i 57 małych wysp wulkanicznych^1 , położonych w północnej części Oceanu Spokojnego o powierzchni 17 666 km KW. Wyspiarski łańcuch rozciąga się od zachodniej części Alaski aż do Wysp Komandorskich, tworząc łuk o dłu- gości 1740 kilometrów, który rozdziela Morze Ochockie i Morze Beringa. Archipelag składa się z pięciu grup wysp; są to: Wyspy Bliskie, Wyspy Szczurze, Wyspy Andrejanowskie, Wyspy Czterech Gór i Wyspy Lisie. Największymi wyspami w archipelagu są Attu, Unalaska, Umnak i Akun. Na Aleutach panuje względnie łagodny oceaniczny klimat subarktyczny. Dla archipelagu charakterystyczne są mgły oraz nadzwyczaj silne opady deszczu (ponad 250 dni w roku). Na Aleutach znajduje się 25 czynnych wulkanów, z których największym jest Sziszaldin. Krajobraz wysp zdomi- nowany jest przez subarktyczne łąki porośnięte różnymi gatunkami traw i krzewów. Za wyjątkiem karłowatych wierzb arktycznych nie rosną tam drzewa. Klimat wysp nie sprzyja uprawie roli 2. Wyspy Aleuckie znajdują się w administracyjnych granicach Stanów Zjednoczonych Ameryki (stan Alaska) i są najdalej wysuniętym na za- chód fragmentem terytorium tego państwa. Według spisu powszechnego z 2000 r. zamieszkuje je 8162 osoby. Największym skupiskiem ludności na archipelagu jest miasto Unalaska położone na wyspie o tej samej nazwie oraz sąsiedniej wyspie Amanak, które liczy 4283 mieszkańców. Wyspy Komandorskie są geologicznym przedłużeniem archipelagu Aleutów i zawdzięczają swą nazwę swojemu odkrywcy komandorowi Vi- tusowi Beringowi. Leżą 200 kilometrów na Wschód od środkowych wy- brzeży Kamczatki. Archipelag składa się z czterech wysp pochodzenia wulkanicznego o łącznej powierzchni 1848 km KW); są to: Wyspa Beringa (zdecydowanie największa – 85 km długości i 40 km szerokości), Wyspa Miedziana, Arij Kamień i Toporkow. Podobnie jak na Aleutach, na Wy-

(^1) Zob. Aleutian islands, [w:] Encyclopaedia Britannica, London 1985. (^2) Z.N. Zubkova, Aleutskie ostrova, Moskva 1948.

 104 P r z e m y s ł a w J. s i e r a d z a n

etymologię. Został stworzony przez rosyjskich odkrywców i kupców i po raz pierwszy zastosowano go w 1747 r. Szacuje się, że liczba Aleutów przed kontaktem z Rosjanami wynosiła około 12–20 tysięcy. Od lat siedemdziesiątych XVIII w. Aleuci stanowili trzon siły robo- czej w rosyjskich faktoriach w regionie. Władze carskie podejmowały pró- by asymilacji rdzennej ludności wysp Północnego Pacyfiku. Powszechną praktyką było przymusowe osiedlanie przedstawicieli Aleutów na Kam- czatce, którzy byli chrystianizowani i rusyfikowani – traktowano ich jako potencjalnych pośredników w procesie transmisji kultury słowiańsko-pra- wosławnej do ludów syberyjskich. Z drugiej strony przedstawiciele Kom- panii Rosyjsko-Amerykańskiej dążyli do zachowania kultury materialnej Aleutów w niezmienionej postaci z uwagi na wydajność ekonomiczną ich tradycyjnego sposobu gospodarowania. Aleuci, podobnie jak inne rdzen- ne ludy Północy, płacili jasak do skarbu państwa, a w 1821 r. uznano ich za równoprawnych poddanych władzy carskiej 6. Aleuci zachowali do dziś unikalną kulturę, która fascynuje antropolo- gów. Dawne wioski Aleutów zamieszkiwane przez spokrewnione rody za- zwyczaj znajdowały się na brzegu morza w pobliżu źródeł słodkiej wody. Wodzowie plemienni sprawowali władzę nad jedną lub kilkoma wioskami, lecz nigdy nie wytworzyła się organizacja o charakterze politycznym, któ- ra obejmowałaby całe Aleuty lub choćby kilka wysp. Gospodarka Aleutów oparta była na rybołówstwie, myślistwie, rzemiośle i rękodziele. Przed- stawiciele tego ludu wykonywali nadzwyczaj kunsztowne narzędzia oraz budowali łodzie, przy pomocy których pokonywali znaczne odległości na morzu^7. Według spisu powszechnego z 2000 r. w Stanach Zjednoczonych żyje dziś około 17 000 Aleutów, natomiast według Spisu Powszechnego Federa- cji Rosyjskiej narodowość aleucką zadeklarowało 482 obywateli. Tradycyjną religią Aleutów jest animizm – wiara w istnienie istot du- chowych, które przenikają świat materialny i napełniają go treścią oraz władają zjawiskami przyrodniczymi. Tradycyjna religia Aleutów oddaje cześć żywiołom ziemi i wody, duchom przodków oraz duchom opiekuń- czym poszczególnych rodów. Szczególne miejsce w wierzeniach wyspiar-

(^6) Narody Severo-vostoka Sibiri, red. E.P. Batyrova, V.A. Turaev, Moskva 2010, s. 105. (^7) Zob. ČM. Taksami, Kul’turnye tradicii narodov Sibiri, Leningrad 1986.

Wyspy Aleuckie i komAndorskie W kontekście ryWAlizAcji Wielkich mocArstW… 105 

skiego ludu zajmują wieloryby uznawane za święte zwierzęta. Aleuccy sza- mani, którzy odziewali się w kostiumy przypominające drapieżne ptaki

• zgodnie z miejscowymi wierzeniami mogli wpływać na zjawiska me- teorologiczne i siły przyrody – są pośrednikami między światem zwie- rząt, ludzi i bogów-duchów. W holistycznej wizji kosmologicznej charak- terystycznej dla animizmu trzy powyższe wymiary egzystencji (zwierzęcy, ludzki i boski) są rozłączne, lecz przenikają się na wiele sposobów. Za świę- te kierunki uważane są wschód i góra 8. Oba archipelagi zostały przyłączone do Imperium Rosyjskiego w la- tach czterdziestych XVIII w. Ekspedycją, w rezultacie której odkryto Wy- spy Aleuckie i Komandorskie kierował doświadczony duński żeglarz Vi- tus Bering pozostający od 1705 r. na służbie rosyjskiej. Podróżnik ten w latach 1725–1730 stał na czele pierwszej wyprawy kamczackiej. Pierw- sza podróż rosyjskich odkrywców, którą zorganizowano na rozkaz cara Piotra I celem zbadania połączenia między Azją i Ameryką, nie przynio- sła oczekiwanych rezultatów. Na początku czerwca 1729 r. podróżnicy do- tarli w pobliże Wysp Komandorskich, lecz nie dostrzegli ich z powodu mgły. W 1730 r. Vitus Bering wraz z załogą powrócił do Sankt Petersbur- ga. Tymczasem władze Imperium Rosyjskiego planowały już kolejną eks- pedycję 9. Druga wyprawa kamczacka (zwana też Wielką Ekspedycją Polarną) zo- stała przygotowana w sposób niezwykle staranny – władze w Sankt Peters- burgu przeznaczyły ogromny budżet na jej sfinansowanie. Kierownikiem wyprawy ponownie został Vitus Bering, a jego zastępcami – inny Duńczyk Martin Spanberg i Rosjanin Aleksy Czirikow, weterani pierwszej wypra- wy kamczackiej. Ekspedycja odbyła się w latach 1733–1743. Wzięło w niej udział przeszło 100 osób (przede wszystkim Rosjan, Niemców i Skandy- nawów), w tym żeglarze, historycy, przyrodnicy i astronomowie. Druga wyprawa kamczacka składała się z trzech oddzielnych ekspedycji. Pierw- sza z nich stawiała sobie za cel zbadanie rosyjskiego wybrzeża północnego. Druga ekspedycja, w której brał udział sam Vitus Bering, miała eksploro- wać wody Oceanu Spokojnego między Japonią i Stanami Zjednoczonymi. Celem trzeciej, lądowej wyprawy, w której uczestniczyli uczeni z Akade-

(^8) Zob. Narody Severo-vostoka…, s. 130–131. (^9) Zob. L. Bazylow, op.cit., s. 89–90.

Wyspy Aleuckie i komAndorskie W kontekście ryWAlizAcji Wielkich mocArstW… 107 

brzegach Wysp Komandorskich i Aleuckich morskie walenie pojawiają się w znacznych ilościach. Perspektywa wzbogacenia się dzięki cennym skó- rom fok wkrótce zwabiła w te rejony myśliwych i kupców, którzy – w od- różnieniu od ludności rdzennej, traktującej naturę z czcią i pokorą – nie wahali się eksploatować bogactw regionu w sposób masowy i planowy. Już w 1745 r. rosyjska spółka kupiecka wysłała na Wyspy Aleuckie statek pod dowództwem Michaiła Niewodczikowa. Z każdym kolejnym rokiem coraz większa liczba kupców i myśliwych wyruszała z Ochocka i Pietropawłow- ska ku północnym wyspom w nadziei na szybki zysk. Kolejnym wypra- wom w region Morza Beringa patronował kupiec Gieorgij Szelichow, któ- ry na wyspie Kodiak u wybrzeży Alaski założył pierwszą rosyjską osadę (szybko stała się ona miejscowym centrum handlu) oraz zainicjował pro- jekt stworzenia dużej kompanii handlowej stawiającej sobie za cel eksplo- atację i kolonizację regionu^14. Plan Gieorgija Szelichowa wkrótce zyskał aprobatę carycy Katarzy- ny II, która wkrótce przystąpiła do jego realizacji. Do nowych rosyjskich posiadłości wysłane zostało 30 rodzin, którym towarzyszyła misja mająca na celu nawracanie miejscowej ludności na prawosławne chrześcijaństwo. Grigorij Szelichow i jego zięć Nikołaj Riezanow wzięli na siebie kierownic- two tych ambitnych planów ekspansji imperium na pograniczu kontynen- tów. Na początku lat dziewięćdziesiątych XVIII w. na Aleutach i Alasce działało już wiele rosyjskich faktorii kupieckich i rzemieślniczych, któ- re z inicjatywy Nikołaja Riezanowa zostały 3 sierpnia 1798 r. połączone w Zjednoczoną Kompanię Amerykańską, która miała funkcjonować na podobieństwo niderlandzkich i angielskich zrzeszeń kolonialno-kupiec- kich, takich jak Kompania Wschodnioindyjska i Kompania Zachodnioin- dyjska. 8 czerwca 1799 r. car Paweł I wziął tę instytucję pod swoją opiekę, nadając jej nazwę Kompanii Rosyjsko-Amerykańskiej. Celem kompanii była eksploracja północnych ziem kontynentu amerykańskiego oraz wysp północnego Pacyfiku^15. Pisząc o dziejach rosyjskiej eksploracji Wysp Aleuckich i Komandor- skich nie sposób pominąć wyprawy Josepha Billingsa i Gawriła Saryczewa z 1787–1793, podczas której wykonane zostały dokładne mapy obu archi-

(^14) Zob. Z. Łukawski, op.cit., s. 149–151. (^15) Ibidem, s. 153–155. Por. Narody Severo-vostoka Sibirii…, s. 105.

 108 P r z e m y s ł a w J. s i e r a d z a n

pelagów. Aleuty, Komandory i Kodiak były także celem drugiej ekspedycji badawczej Wasilija Gołownina z lat 1817–1819^16. Równocześnie z rosyjską kolonizacją Wysp Aleuckich dokonywała się ekspansja prawosławnego chrześcijaństwa. Początki działalności misyj- nej należy wiązać z postacią świętego Innocentego z Alaski, który został pierwszym biskupem Kamczatki, Jakucji, Przyamurza i Ameryki Północ- nej. Prawosławny kapłan, który w 1824 r. dotarł po raz pierwszy na wy- spę Unalaska, koordynował wysiłki mające na celu nawracanie rdzennej ludności tych terytoriów na chrześcijaństwo. Innocenty wielokrotnie od- wiedzał Kamczatkę, Wyspy Aleuckie i Alaskę. Opanował kilka miejsco- wych dialektów, stworzył zapis języka aleuckiego w cyrylicy, przy pomo- cy którego przełożył wiele tekstów liturgicznych^17. W 1825 r. wybudowana została cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, należąca do dziekanatu aleuckiego diecezji alaskańskiej, która do dziś pozostaje najbardziej cha- rakterystycznym budynkiem Wysp Aleuckich^18. Dążenie do nawrócenia ludności Aleutów na prawosławne chrześcijaństwo należy wpisać w szer- szy kontekst geopolitycznej ekspansji Rosji w regionie, której elementem było dążenie do asymilacji miejscowej ludności. Rdzenna ludność Wysp Aleuckich nie pozostawała bierna w obliczu praktyk kolonizatorskich i asymilacyjnych, które często przybierały po- stać brutalnego wyzysku. Najsłynniejszym przejawem oporu Aleutów przed kolonizacją było powstanie z lat 1863–1865, które wybuchło na wy- spach Unalaska i Umnak. Niezadowolenie rdzennej ludności z ucisku ko- lonialnego, zwłaszcza z konieczności płacenia daniny w naturze (jasak) na rzecz cesarskiego skarbca narastało od lat, lecz bezpośrednią przyczyną wybuchu insurekcji stało się pobicie przez carskich żandarmów syna jed- nego z aleuckich przywódców plemiennych. Powstańcy zaatakowali kup- ców z zaskoczenia, zadając kolonizatorom znaczne straty – spalili cztery okręty. Powstanie zostało stłumione w 1865 r. przez porucznika Stiepana Głotowa. W rezultacie pogromu, który nastąpił po zwycięstwie wojsk ro- syjskich nad aleucką insurekcją zginęło od 3 do 5 tysięcy przedstawicieli (^16) Zob. L. Bazylow, op.cit., s. 100–102. (^17) Zob. Aleut (Unangan) Orthodox Language Texts, http://www.asna.ca/alaska/ (dostęp 22.07.2013). (^18) Zob. Holy Ascension of Our Lord Cathedral, http://oca.org/parishes/oca-ak-unahak (dostęp 22.07.2013).

 110 P r z e m y s ł a w J. s i e r a d z a n

ludności, która wyrażała się w dążeniu do maksymalizacji zysku za wszel- ką cenę. Kontynuowano rabunkową gospodarkę. Rozwiązanie Kompanii Rosyjsko-Amerykańskiej, której funkcjonariusze zmuszali miejscową lud- ność do półniewolniczej pracy w faktoriach od 18 do 50 roku życia, ale także z konieczności dbali o względny porządek w regionie, stało się dra- matycznym momentem w dziejach ludu aleuckiego. Po wykupieniu Wy- spy Aleuckich przez rząd Stanów Zjednoczonych na archipelag wyruszyli rozmaici kupcy, awanturnicy i przestępcy, którzy chcieli skorzystać z cha- osu w regionie i szybko się wzbogacić kosztem miejscowej ludności. Sku- pywano skóry i futra za bezcen, często w zamian oferując alkohol (roz- począł się dramatyczny w skutkach proces rozpijania rdzennych narodów Północy, który prowadził do degradacji antropologicznej, a często i śmier- ci)^22. Prawosławna działalność prozelicka kontynuowana była przez misje protestanckie, prowadzone przede wszystkim przez Kościół Metodystów. Liczebność rdzennej ludności wysp, nadal eksploatowanej i marginalizo- wanej, systematycznie spadała. Nieprzerwanie od 1869 r. do dziś na Wyspach Aleuckich istnieją amery- kańskie bazy wojskowe. Najważniejszą z nich jest baza amerykańskiej flo- ty w porcie miasta Unalaska określanym jako Dutch Harbour^23. W okre- sie pierwszej wojny światowej rząd amerykański nie uważał jednak Wysp Aleuckich za obszar o fundamentalnym znaczeniu strategicznym. Od lat trzydziestych XX w. na archipelagu pojawiali się szpiedzy japońscy, któ- rych działania były lekceważone zarówno przez kontrwywiad, jak i naj- wyższe władze USA 24. Aż do momentu sprzedaży Wysp Aleuckich Stanom Zjednoczonym kul- turę Aleutów zamieszkujących Wyspy Komandorskie można uznać za in- tegralną część względnie jednolitej aleuckiej przestrzeni kulturowej. Wraz z upływem kolejnych dziesięcioleci ludność rdzenna północnopacyficz- nych wysp w coraz większym stopniu ulegała asymilacji rosyjskiej i ame- rykańskiej. Dziś Aleuci żyjący w obu państwach są świadomi łączącej ich więzi etnicznej, lecz przepaść kulturowa między nimi stale się powiększa.

(^22) Zob. ibidem, s. 105–106. (^23) Zob. G. Perras, Stepping stones to nowhere: The Aleutian Islands, Alaska, and American military strategy, 1867–1945, Vancouver 2003. (^24) Zob. ibidem, s. 30.

Wyspy Aleuckie i komAndorskie W kontekście ryWAlizAcji Wielkich mocArstW… 111 

Choć obszar Aleutów był przede wszystkim obszarem rywalizacji Rosji i Stanów Zjednoczonych, w ich posiadanie chciała wejść również imperial- na Japonia, która w pierwszej połowie lat czterdziestych XX w. aspirowa- ła do roli hegemona na Oceanie Spokojnym. Podczas wojny na Pacyfiku na obszarze tym dochodziło do licznych walk między flotą Stanów Zjed- noczonych i Japonii. Celem odwrócenia uwagi od strategicznego natarcia w kierunku Midway, 3 czerwca 1942 r. admirał marynarki japońskiej Bo- shiro Hosogaya wydał rozkaz ataku lotniczego na Dutch Harbour i zbom- bardowania amerykańskich baz wojskowych oraz magazynów paliwa i amunicji, a po trzech dniach flota Japonii rozpoczęła okupację wysp Ki- ska i Attu, która trwała przeszło rok. 11 stycznia 1943 r. flota Stanów Zjed- noczonych podjęła pierwsze działania mające na celu odzyskanie kontro- li strategicznej nad archipelagiem. Amerykanie, ponosząc znaczne straty, zajęli wyspę Amczitka położoną 50 mil morskich od wyspy Kiska stano- wiącej najważniejszą bazę japońskiej floty w regionie. W marcu 1943 r. amerykańska flota rozpoczęła blokadę morską wysp okupowanych przez wojska japońskie. 27 marca 1943 r. admirał Boshiro Hosogaya podjął pró- bę przełamania blokady, której rezultatem była bitwa o Wyspy Koman- dorskie. Obie floty poniosły w bitwie znaczne straty, jednak strategiczne zwycięstwo odnieśli Amerykanie. 30 kwietnia 1943 roku amerykańska piechota morska rozpoczęła desant na wyspie Attu. 15 maja 1943 r. ja- pońscy obrońcy wyspy zostali pokonani. 24 sierpnia 1943 r. siły amery- kańsko-kanadyjskie przeprowadziły desant na wyspie Kiska, która, jak się okazało ku zdziwieniu żołnierzy, została opuszczona przez siły japoń- skie tuż przed inwazją. Odwrót wojsk japońskich stacjonujących na Aleu- tach był możliwy za sprawą gęstej mgły spowijającej archipelag. Flota Sta- nów Zjednoczonych ponownie przejęła pełną kontrolę nad archipelagiem. Kampania aleucka należy do bardzo słabo zbadanych i często przemilcza- nych epizodów wojny na Pacyfiku 25. Po 1945 r. archipelagi północnego Pacyfiku znalazły się na obszarze, który stanowił granicę morską dwóch rywalizujących supermocarstw. Aleuty stały się terytorium, na którym wojska Stanów Zjednoczonych czę- sto przeprowadzały prowokacje wojskowe z użyciem strategicznej broni masowego rażenia, mimo iż terytorium wysp od 1913 r. wchodzi w skład

(^25) Ibidem, s. 6–30.

Wyspy Aleuckie i komAndorskie W kontekście ryWAlizAcji Wielkich mocArstW… 113 

Negocjacje między obydwoma mocarstwami rozpoczęły się w 1977 r. Początkowo obie strony zajmowały nieustępliwe stanowiska, lecz ostatecz- nie minister spraw zagranicznych ZSRR Eduard Szewardnadze i sekre- tarz stanu USA James Baker przyjęli rozwiązanie kompromisowe, które zostało zawarte w dokumencie pod nazwą Umowa między ZSRR i Stana- mi Zjednoczonymi o linii granicznej terytoriów morskich. Przebieg linii granicznej, która od nazwisk obu sygnatariuszy nazywana jest linią Bake- ra-Szewardnadze, uznawana jest za znacznie bardziej korzystną z punktu widzenia USA. Główny negocjator radziecki Eduard Szewardnadze oraz ostatni radziecki przywódca Michaił Gorbaczow do dziś obwiniani są w Rosji o celowe działanie na szkodę własnego państwa, a ich skłonność do ustępstw zainspirowała wiele teorii spiskowych. Umowa o amerykańsko- -radzieckiej (dziś: rosyjskiej) granicy morskiej nigdy nie została ratyfiko- wana przez stronę rosyjską 29. Dzisiejsze relacje amerykańsko-rosyjskie trudno uznać za przyjazne, lecz trudno porównywać je z otwartą wrogością z czasów zimnej wojny. Rywalizacja obu mocarstw, która obecnie wydaje się przybierać na sile, może ponownie sprawić, że obszar północnego Pacyfiku ponownie sta- nie się kluczowym z punktu widzenia geostrategii. Od przyszłego modelu relacji amerykańsko-rosyjskich zależy, czy Wyspy Aleuckie i Wyspy Ko- mandorskie będą symbolem wrogości, rywalizacji, czy też współpracy. Bez wątpienia jednak te mało znane, często deprecjonowane subarktyczne ar- chipelagi odegrają jeszcze znaczną rolę w historii politycznej świata. Pozo- staje żywić nadzieję, że Aleutom – rdzennym mieszkańcom obu archipela- gów – przypadnie rola podmiotu kształtującego historię swoich ojczystych wysp, a nie pionka w rozgrywce prowadzonej przez wielkie światowe mo- carstwa na szachownicy północnego Pacyfiku.

(^29) Ibidem.