Pobierz Względna deWolutyWnoŚć zażalenia W postępoWaniu ... i więcej Publikacje w PDF z Postępowanie cywilne tylko na Docsity!
Jarosław Świeczkowski*
Uniwersytet Gdański
Względna deWolutyWnoŚć zażalenia
W postępoWaniu cyWilnym
(zagadnienia Wybrane)
Zażalenie w procesie cywilnym jest zwykłym środkiem odwoławczym, względnie dewolutywnym, co oznacza, że jego wniesienie nie zawsze powodu- je przeniesienie rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji, względnie do Sądu Najwyższego, gdyż może być ono rozpoznane przez sąd tego samego rzę- du, który wydał zaskarżone postanowienie (art. 395 § 2 k.p.c.)^1. Zgodnie z art. 395 § 2 k.p.c., jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, sąd który wydał zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu niejawnym, nie przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone po- stanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo. Co istotne, zarzut, o którym mowa w art. 395 § 2 k.p.c., nie musi wynikać wprost z treści zażalenia. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy art. 395 § 2 k.p.c., zezwala sądowi, który wy- dał zaskarżone postanowienie, uchylić je i w miarę potrzeby rozpoznać sprawę na nowo, gdy zażalenie jest oczywiście uzasadnione, zatem możność weryfikacji postanowienia nie zależy od wniosku strony. Dlatego też skoro oceny trafności zaskarżonego postanowienia może dokonać sąd z urzędu, to tym bardziej może to uczynić na wniosek^2. Od ponownie wydanego postanowienia przysługują środki odwoławcze na zasadach ogólnych. Jeśli jednak sąd uchyla zaskarżone postanowienie – wówczas zażalenie nie przysługuje. Jak bowiem wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 1 grudnia 1967 r., sygn. I CZ 105/67, tego ro- dzaju postanowienie kasatoryjne nie jest ani postanowieniem kończącym postę- powanie w sprawie, ani też nie należy do enumeratywnie wymienionych w art. 394 § 1 k.p.c.^3
- [email protected] (^1) Por. W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie , Warszawa 2016, s. 314. (^2) Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1999 r., sygn. II UZ 58/99, OSNP 2000/15/602. (^3) OSNC 1968, nr 7, poz. 126.
682 Jarosław Świeczkowski
Pomimo użycia przez ustawodawcę w treści art. 395 § 2 k.p.c. zwrotu „może”, który wskazywałby na to, że w razie zaistnienia określonych w treści przepisu przesłanek, od decyzji sądu pierwszej instancji zależy, czy uchyli wydane posta- nowienie, tj. słusznie zauważył Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 listo- pada 1987 r., IV CZ 158/87 4 , wykorzystanie możliwości uchylenia postanowienia (zarządzenia przewodniczącego), zaskarżonego oczywiście uzasadnionym zaża- leniem i rozpoznanie sprawy – w miarę potrzeby – na nowo (art. 395 § 2 i 398 k.p.c.) powinno być traktowane jako obowiązek sądu pierwszej instancji, gdyż przeciwdziała skutecznie przewlekaniu postępowania (art. 6 k.p.c.)^5. Słusznie podkreślił T. Wiśniewski, iż przewidziana w art. 395 § 2 k.p.c. kompe- tencja sądu pierwszej instancji do dokonania autokontroli swego orzeczenia jest swoistym ograniczeniem zasady co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego, a u podstawy modyfikacji leży postulat ekonomii i szybkości postę- powania^6.
(^4) OSP z 1988 r., nr 4, poz. 97; por. także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2002 r., sygn. IV CZ 209/01, LEX nr 559982. (^5) Podobnie, zgodnie z art. 317 § 1 k.p.c., sąd może wydać wyrok częściowy, jeżeli nadaje się do roz- strzygnięcia tylko część żądania lub niektóre z żądań pozwu: to samo dotyczy powództwa wzajem- nego. Jak zaś dodano w § 2, na tej samej podstawie sąd może wydać wyrok częściowy, rozstrzygając o całości żądania lub powództwa wzajemnego. W myśl przyjętych przez ustawodawcę rozwiązań wydanie wyroku częściowego jest zatem fakultatywne, pozostawione do uznania sądu. Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie budzi wątpliwości, w tym natury systemowej. Skoro bo- wiem część żądania lub niektóre z żądań nadają się do rozstrzygnięcia, wydanie wyroku częściowego winno być obligatoryjne. Nie ma w takim przypadku żadnego uzasadnienia przedłużanie procesu w zakresie tego żądania lub części żądania. Działanie takie stoi też w sprzeczności z zasadą wyrażoną w art. 6 § 1 k.p.c., zgodnie z którą, sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. Słusznie zatem zauważył A. Marciniak, Wyrok częściowy w procesie cywilnym (w:) Proces cywilny. Nauka – kodyfikacja – praktyka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Feliksowi Zedlerowi , Warszawa 2012, s. 235 i n., że wydanie wyroku częściowego jest pozostawione decyzji sądu, który nie jest związany w tym zakresie wnioskiem strony. Jeżeli jednak jest spełniona przesłanka, określona w art. 317, a wydaniu wyroku częściowego nie stoją na przeszkodzie inne względy, sąd powinien wydać takie rozstrzygnięcie. Może mieć to istotne znaczenie dla strony, np. ze względu na ewentualność wszczęcia egzekucji. Celem wydania wyroku częściowego jest bowiem umożliwienie powodowi szybszej realizacji tej części roszczenia, która w sporze została dostatecznie wyjaśniona do rozstrzygnięcia. Wydanie wyroku częściowego w takim przypadku należy traktować jako obowiązek sądu pierw- szej instancji, gdyż przeciwdziała skutecznie przewlekaniu postępowania (art. 6 k.p.c.). (^6) T. Wiśniewski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. t. II: Artykuły 367–505(37), red. T. Wi- śniewski, H. Dolecki, Warszawa 2010, s. 152 i n. Na marginesie wskazać należy, co podkreślał nie- jednokrotnie Sąd Najwyższy, że z uwagi na cel rozwiązania przyjętego w art. 395 § 2 k.c., jakim jest przeciwdziałanie przewlekłości postępowania (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 1987 r., IV CZ 158/87, OSP 1988, z. 4, poz. 97, i z dnia 11 stycznia 2002 r., IV CZ 209/01, LEX nr 559982), wymóg doręczenia drugiej stronie oczywiście uzasadnionego zażalenia prowadziłby do odsunięcia możliwości skorzystania przez sąd z rozwiązania przyjętego w art. 395 § 2 k.c. – nie tylko o czas potrzebny do dokonania doręczenia, ale i o czas, jaki druga strona ma na wniesienie odpowiedzi na zażalenie (art. 395 § 1 k.p.c.) (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., sygn. II CZ 100/09, LEX nr 1026627). Co więcej, przy założeniu, iż odpowiedź na zażalenie może być wniesiona
684 Jarosław Świeczkowski
żania te pozostają aktualne też w odniesieniu do innych przypadków, w których prawodawca użył określenia wskazującego na istnienie uprawnienia sądu, pod- czas gdy jest to obowiązek, jak w szczególności w art. 317 § 1 k.p.c. Określenie w treści art. 359 § 2 k.p.c. przypadków, w których sąd pierwszej instancji jest uprawniony do uchylenia wydanego postanowienia, również budzi wątpliwości. Wskazano bowiem, że przepis ten znajduje zastosowanie, w razie gdy zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnio- ne. Skarżący może zatem opierać zarzut nieważności postępowania na przy- czynach określonych w art. 379 pkt 1–5 12 oraz art. 1099 k.p.c. 13 Użyte określenie „zarzuca nieważność postępowania” może sugerować, że w zażaleniu skarżący obowiązany jest do wskazania zarzutów. Tymczasem art. 394 § 3 k.p.c. nie wyma- ga przedstawienia w zażaleniu szczegółowych podstaw (zarzutów) zaskarżenia. Stąd za nieuzasadniony należy uznać pogląd T. Erecińskiego 14 , że w przypadku, gdy zażalenie zarzuca nieważność postępowania, skarżący opiera swe zaskar- żenie na jednej z przyczyn wymienionych w art. 379 lub 1099 k.p.c., decydujące znaczenie ma treść zażalenia, a nie okoliczność, czy rzeczywiście zachodzi nie- ważność postępowania, jeżeli nie podniósł tego w zażaleniu 15. Przy czym, zda- niem T. Erecińskiego, w zasadzie nie chodzi o nieważność całego postępowania przed sądem pierwszej instancji, a raczej jedynie o nieważność postanowienie zaskarżonego zażaleniem. O tym, czy nieważność istniała rzeczywiście, decyduje sąd po rozpoznaniu zażalenia. Oprócz braku obowiązku wskazania przez skarżącego w zażaleniu zarzutów, jak przy tym trafnie wskazuje B. Bladowski^16 , zwięzłe uzasadnienie, o którym mowa w art. 394 § 3 k.p.c., nie obejmuje przedstawienia konkretnych zarzutów, przeciwko stanowisku T. Erecińskiego należy podnieść, że skoro zachodzi nie- ważność postępowania, to nawet jeśli w treści zażalenia tego nie podniesiono, postanowienie podlega uchyleniu, albowiem zażalenie jest oczywiście uzasad- nione. Nie ma przy tym znaczenia, czy skarżący w uzasadnieniu podniósł nie-
(^12) Zgodnie z art. 379 k.p.c. nieważność postępowania zachodzi: 1) jeżeli droga sądowa była niedo- puszczalna; 2) jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany; 3) jeżeli o to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już prawomocnie osądzona; 4) jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy; 5) jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw; 6) jeżeli sąd rejo- nowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu. (^13) Wedle art. 1099 § 2 k.p.c. brak jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę nieważności postępowania. (^14) Tak T. Ereciński (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze , t. II, War- szawa 2012, s. 317. (^15) Pogląd T. Erecińskiego podziela M. Michalska Marciniak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz. Art. 367–729 , red. A. Marciniak, K. Piasecki, Warszawa 2014, s. 61. (^16) Por. B. Bladowski: Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r. , III CZP 6/06, „Palestra” 2007, nr 3–4, s. 314.
Względna dewolutywność zażalenia w postępowaniu cywilnym… 685
ważność postępowania. Wątpliwości w doktrynie wywołuje przy tym sam obo- wiązek uzasadniania zażalenia. Zdaniem T. Zembrzuskiego^17 , wbrew brzmieniu art. 394 § 3 k.p.c. można kwestionować konieczność formalnego uzasadnienia zażalenia. Może się ono sprowadzać wyłącznie do zakwestionowania wydanego przez sąd rozstrzygnięcia i uznania go za błędne czy nieprawidłowe. Jednakże zwrócić uwagę należy także na pogląd odmienny, a mianowicie, jeżeli strona re- prezentowana jest przez profesjonalnego pełnomocnika, to nie może on ogra- niczać się w zażaleniu do przytoczenia treści przepisu, w tym sformułowania „oczywiście uzasadnione”. Jak wskazuje A. Marcinkowski, profesjonalny pełno- mocnik powinien wskazać, na czym ta oczywistość polega, pomimo okoliczności, że sąd działa w tym przypadku z urzędu i wniosek w tym kierunku pełnomocni- ka nie jest nawet konieczny^18. Jeżeli zachodzi nieważność postępowania, to sąd pierwszej instancji winien zawsze uznać zażalenie za oczywiście uzasadnione i uchylić zaskarżone posta- nowienie. Również w doktrynie prezentowany jest pogląd 19 , odwołujący się do wy- kładni celowościowej instytucji autoremedury, zgodnie z którym dopuszczalne i pożądane jest dokonanie przez sąd pierwszej instancji samokontroli również w razie dostrzeżenia nieważności postępowania z urzędu, a więc w sytuacji, gdy strona w zażaleniu nie podniosła stosownego zarzutu. Nie jest też zrozumiały pogląd T. Erecińskiego, że w art. 395 § 2 k.p.c. chodzi o nieważność zaskarżonego postanowienia. Jest to wykładnia contra legem , usta- wodawca bowiem jednoznacznie stwierdza, że chodzi o nieważność postępowa- nia. Przyjąć należy, że jest to świadomy zabieg prawodawcy, w takim przypadku nie chodzi jedynie o wyeliminowanie z obrotu prawnego zaskarżonego postano- wienia, ale podjęcie przez sąd pierwszej instancji dalszych działań zmierzających do usunięcia skutków ujawnionej nieważności postępowania. Samo uchylenie postanowienia nie wyeliminuje wadliwości postępowania. Zastosowanie art. 395 § 2 k.p.c. następuje z urzędu, nie jest zatem konieczne zawarcie w zażaleniu wniosku o korektę zaskarżonego orzeczenia 20. Nie znajduje zatem uzasadnienia w treści wspomnianego przepisu pogląd wyrażony przez H. Pietrzkowskiego^21 , że profesjonalnie sporządzone zażalenie, jeżeli istnieją oko- liczności usprawiedliwiające zastosowanie art. 395 § 2 k.p.c., powinno zawierać wniosek o uchylenie zaskarżonego orzeczenia na tej podstawie.
(^17) Tak T. Zembrzuski (w:) System prawa procesowego cywilnego, red. nacz. T. Ereciński, t. III, cz. 1: Środki zaskarżenia , red. J. Gudowski, Warszawa 2013, s. 468. (^18) A. Marcinkowski, Kiedy zażalenie jest „oczywiście uzasadnione” w rozumieniu art. 395 § 2 k.p.c.? , „Pale- stra” 2000, nr 9–10, s. 159. (^19) Por. J. Krajewski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym , „Palestra” 1973, nr 11, s. 23; T. Wiśniewski, Kodeks… , s. 153. (^20) Por. T. Wiśniewski, Kodeks… , t. II, art. 367–505(17), s. 152. (^21) Tak H. Pietrzkowski, Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych , Warszawa 2013, s. 456.
