Pobierz Zabawa w życiu dziecka a dobrostan i więcej Publikacje w PDF z Pedagogika małego dziecka tylko na Docsity!
ZDROWIE DOBROSTAN 2/
DOBROSTAN I PRZYRODA
ROZDZIAŁ V
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Poznań
Adam Mickiewicz University in Poznań
ANETA MAC
Zabawa w życiu dziecka a dobrostan
Play in child's life and wellness
„ Dziecko chce się bawić. Bawi się wszystkim i poznaje otaczający świat przede wszystkim i najlepiej w zabawie i przez zabawę.” Maksym Gorki
Człowiek musi przejść bardzo długą i czasami wyboistą drogę, aby z poziomu kołyski, wspiąć się na wyżyny dorosłości. W tejże często niełatwej wędrówce wspierają dziecko rodzice, dziadkowie, opiekunowie, wychowawcy i nauczyciele, a zatem cały troskliwy świat dorosłych. Jednym z najważniejszych celów, jakie stoją przed ludźmi dorosłymi jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa, a także wyposażenie go w takie umiejętności i takie zdolności, aby poradziło sobie w przy- szłości samo, samodzielnie zaspokajało swoje potrzeby, odczuwało zaufanie do świata zewnętrznego oraz przyswoiło zasady społecznego współżycia. W nabyciu tych umiejętności zdecydowanie pomaga zabawa, która towarzyszy człowiekowi od pierwszych dni jego życia. Zabawy, które podejmuje dziecko każdego dnia, mają „swój ukryty program”, bowiem z jednej strony dają ogromną przyjemność, a z drugiej, - uczą i rozwijają. Bawiąc się dziecko uczy się wszystkiego, to znaczy zdo- bywa sprawności ruchowe i umysłowe, wzbogaca swoje życie emocjonalne, a także poszerza zakres wiedzy o świecie równocześnie ucząc się jak należy współżyć, współgrać w grupie rówieśników. Zabawa uczy „dawać”, „tracić”, „dzielić się”, „współpracować”, „podporządkować się” grupie. Ponadto, zabawa jest jedną z głównych form wyrażania zainteresowań dzieci, a także ludzi dorosłych, a „dzięki oddziaływaniu na wyobraźnię kompensuje braki życia jednostki. Towarzyszy czło- wiekowi od kołyski do śmierci, przybierając w biegu jego życia coraz inne formy, zawsze nacechowane uciechą.”^1
(^1) Sułkowski B., Zabawa – studium socjologiczne, PWN, Warszawa 1984
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/
Dobrostan i przyroda
Uważam, że czynność zabawowa jest elementarną działalnością człowieka, która warunkuje szeroko pojęte zdrowie psychiczne. Bawiąc się człowiek, a w szczegól- ności dziecko odczuwa przyjemność („uciechę”). Odczucie to jest jednym z podsta- wowych kryteriów rozróżniania tejże działalności człowieka od pozostałych, np. pracy, nauki, itp. Aby osiągnąć dobrostan człowiek powinien oprócz innych czyn- ności, podejmować także czynność zabawową. Szczególnie ważna i widoczna wydaje się być zabawa dzieci w wieku przed- szkolnym. Wszak ten właśnie wiek bywa nazywany przez psychologów i pedago- gów, wiekiem zabawy. Dziecko w zabawę wtłacza swoje pragnienia, uczucia, cie- kawość, wyobraźnię. Dzieci posiadają nieskrępowaną niczym fantazję, której z powodzeniem używają bawiąc się, zatem sala przedszkolna staje się „plażą”, „groź- nym oceanem” lub po prostu sklepem, domem, itp. Dorosłego, który obserwuje zabawy dzieci przedszkolnych, często zadziwia pomysłowość, język i sposób orga- nizacji przestrzeni podczas czynności zabawowej. Nierzadko niestety nie zdajemy sobie sprawy jak wielką siłę ma ta najprostsza i beztroska forma aktywności dziec- ka, która rzutuje na jego przyszłość. Powyższe spostrzeżenia zainspirowały mnie do podjęcia badań nad zabawą dzie- ci w wieku przedszkolnym.
ZAGADNIENIA TERMINOLOGICZNE
W literaturze nie ma jednoznacznej definicji zabawy. Najczęściej kojarzono za- bawę z przyjemnością. Jej doznawanie miało być czynnikiem, który wyróżniał za- bawę spośród innych czynności ludzkich. Już Platon uważał ją za przyjemność, ale taką, „która nie przynosi żadnej wzmianki szkody lub korzyści”^2. Odkąd istnieje ludzkość – istnieje i zabawa – zrodziła się z naturalnych potrzeb życiowych czło- wieka, z jego wrodzonego zasobu energii, chęci oddania swych uczuć i stanów psy- chicznych. J.Huizing – holenderski historyk i badacz kultury – uważa, że „zabawa jest pierwotniejsza od kultury”^3. Według autora zabawa jest pierwotniejsza od kultu- ry, obiektywniej spostrzegalna, konkretnie określona czynność, podczas gdy kultura jest już tylko formą zabawy, jej wyrazem. „Traktując wszelką kulturę jako swoiście pojmowaną zabawę, przydał człowiekowi nowe miano – Homo Ludens- to człowiek traktujący jako zabawę swój twórczy udział w różnych dziedzinach kultury”.^4 Wiele najdawniejszych zajęć człowieka miało charakter zabawy, np. polowania, które eksponowały klasyczne elementy zabawowe jak: tropienie, pościg, ucieczka, walka. Prostsze postaci zabaw – jak twierdzi Eugeniusz Piaseczki (polski etnograf), powstały spontanicznie w różnych punktach kuli ziemskiej, dzięki działaniu tych samych popędów, np. ruchowego, towarzyskiego, łowieckiego i manipulacyjnego, wspólnych wszystkim rasom ludzkim.
(^2) Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s. (^3) Huizing J., Homo Ludens. Zabawa jako źródło kultury, Czytelnik, Warszawa 1985, s. (^4) Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s.
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/
Dobrostan i przyroda
Współcześnie spotykamy bardzo różnorodne zabawki, które często są nieodzow- nym elementem zabawy. W zależności od rodzaju zabawy, wykorzystywane są różne zabawki. I tak:
- w zabawach konstrukcyjnych wykorzystywane są zróżnicowane materiały pod względem wielkości, kształtu i barwy. Ważne jest, aby dziecko w tym okresie mogło skorzystać z jak najbardziej zróżnicowanego materiału do konstruowania, a więc klocków, mas do lepienia, papieru, szmatek itp. Według I.Jankowskiej i J.Smoleńskiej „produkty” zabaw konstrukcyjnych przybierają różną postać od ulepionego ze śniego bałwana, wiaderko do zrobienia babki z piasku, ustawienia wieży z klocków, czy zbudowanie mostu, do wykonania rysunku, ulepienia lu- dzika z plasteliny czy wazonika z gliny^12 ;
- w zabawach ruchowych – „głód ruchu” cechujący dziecko w okresie przed- szkolnym powoduje, że chętnie korzysta ono z przedmiotów i urządzeń, tj. ska- kanki, rower, zjeżdżalnia, karuzela. Kupując zabawkę przeznaczoną do zabaw ruchowych, należy zdawać sobie sprawę- czy będzie ona angażowała ogólna sprawność ruchową, jak np. piłka, lotki, koło do pływania czy np. ćwiczyć rów- nowagę – rower, hulajnoga, wrotki, czy usprawniać ruchy rąk i koordynację wzrokowo- ruchową tj. pchełki, bierki, koszyczki zręczności, badminton, tenis stołowy itp.;^13
- zabawy dydaktyczne- taki rodzaj zabaw, w których chcemy dziecko „czegoś” nauczyć, pobudzić jego rozwój umysłowy. Są one projektowane przez dorosłego i wymagają od dziecka rozwiązania określonego zadania (problemu)^14. Dużą wartość rozwijającą mają zabawy dydaktyczne w postaci układanek, loteryjek, gier planszowych. Ich zadaniem jest rozwijanie czynności umysłowych dziecka, takich jak segregowanie przedmiotów, odkrywanie różnic i podobieństw, a także wyrabianie umiejętności podporządkowania się zasadom gry. Zabawka powinna – kształcić sprawności ruchowe i umysłowe bawiącego się dziecka i bogacić jego życie emocjonalne, przygotowując do czynnego udziału w życiu społecznym, rozwijać wyobraźnię i twórczą inicjatywę, kształcąc przyszłych artystów, aktywnych odbiorców sztuki, badaczy i racjonalizatorów, wyrabiać w dziecku samodzielność i wytrwałość przy realizowaniu podjętych zadań, wzmacniać jego motywację, uczyć współdziałania w zespole i zachęcać do przezwyciężania trudności, przygotowując do „dobrej roboty”.^15
(^12) Jankowska I., Smoleńska J., Dobór zabawek dla dzieci do siódmego roku życia,
WSiP, Warszawa 1982, s.
(^13) Jankowska I., Smoleńska J., Dobór zabawek dla dzieci do siódmego roku życia, WSiP, Warszawa 1982, s. (^14) Marchewa – Pichlińska M., Co dorosły o zabawce wiedzieć powinien, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987, s. (^15) Dunin – Wąsowicz M., O zabawce w ręku dziecka, Wydawnictwo Watra, Warszawa 1975, s.
Aneta Mac Zabawa w życiu dziecka a dobrostan
Dlaczego człowiek (dziecko) podejmuje aktywność zabawową? Na przestrzeni lat powstawały liczne teorie zabawy, wyjaśniające genezę i istotę zabawowych czynności dzieci. Zabawa jako zjawisko nie tylko psychologiczne, ale i biologiczne, oraz społeczno-kulturowe, interesowała przedstawicieli wielu nauk. Prekursorem teorii zabaw był niemiecki filozof oraz poeta Schiller. Stwierdził on, że zwierzęta i ludzie nie zużywają całej energii dla zaspokojenia potrzeb biologicznych i w związ- ku z tym powstaje nadmiar sił życiowych, których upust dają w zabawie. Ponadto, wskazał on również na związek zabawy człowieka z jego przeżyciami estetycznymi, które podobnie jak zabawa realizują dążenie do wewnętrznej swobody i wolności w postaci bezinteresownych przeżyć i działań. Do idei Schillera nawiązał Anglik - Herbert Spencer, który stworzył teorię nadmiaru energii, w myśl której zwierzęta „wyższego typu” obdarzone bardziej rozwiniętymi zdolnościami nie obracają całego swojego czasu i wszystkich sił wyłącznie na zaspokojenie bezpośrednich potrzeb, przez co uzyskują „nadmiar sił” życiowych. Gdy organizm nie jest zmuszany przez jakąś potrzebę do odpowiedniej rzeczywistej czynności, wtedy, owa energia wyła- dowuje się przez naśladowanie tej czynności, dzięki czemu powstaje zabawa.^16 Z kolei teoria ćwiczenia przygotowawczego – opracowana przez Karola Grosa nie traktuje zabawy jako nadmiaru energii, ale jako instynkt zmuszający zwierzęta i dzieci do podejmowania określonych ćwiczeń, których celem jest rozwój fizyczny i psychiczny. Zdaniem K.Grossa, dzieci bawiąc się beztrosko ćwiczą te umiejętności i sprawności, które pozwalają im potem przystosować się do warunków środowiska i realizować podstawowe zadania życiowe.^17 Natomiast G. Stanley Hall zauważył, że w zabawach dzieci pojawiają się czynności analogiczne do podejmowanych przez ludzkość w toku historycznego rozwoju. Uważa, że dziecko powtarza w zabawie te czynności, które umożliwiały życie jego przodkom. Jego teoria rekapitulacji (atawi- zmu) traktuje zabawę jako proces uzewnętrzniania się niższych instynktów, które człowiek odziedziczył w spadku po odległych filogenetycznie przodkach.^18 W pierwszej połowie XX wieku powstała teoria funkcji zastępczej E. Clapare’de’a. Zabawa – jego zdaniem – spełnia w życiu dziecka rolę podwójną: kompensacyjną i funkcjonalną. Zabawa daje możliwość zaspokojenia potrzeby działania, jednocze- śnie pozwala na ćwiczenie się w zakresie ogólnych funkcji życiowych i przygoto- wanie do życia dorosłych ludzi.^19 Na uwagę zasługują także teoria rekreacji i relak- sacji (teoria wytchnienia) – reprezentowana przez M.Lazarusa.^20 Według niego zabawa jest formą aktywnego wypoczynku oraz regeneracji sił, odprężenia po pra- cy; oraz teoria przyjemności funkcjonalnej – reprezentowana przez K.Buhlera. Twierdzi on, iż zasadniczym motywem zabawy jest przyjemność, a nie jej rezultat.
(^16) Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Tom III, Scholar Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000, s. (^17) Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne, PWN, Lublin 1998, s. (^18) Truskolaska J., Osoba i zabawa, elementy filozofii i pedagogiki zabawy, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s. (^19) Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s. (^20) Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s. 66,
Aneta Mac Zabawa w życiu dziecka a dobrostan
CHARAKTERYSTYKA PODJĘTYCH BADAŃ
Pragnąc zbadać interesujące mnie zagadnienie postawiłam przed sobą następują- ce cele i problemy badawcze:
- Opisać zabawy podejmowane przez dzieci w wieku przedszkolnym. 1.1. Jakie są najczęściej podejmowane przez dzieci w wieku przedszkolnym zabawy? 1.2. Jakie są preferowane zabawy przez dzieci w wieku przedszkolnym?
- Wskazać osoby inicjujące zabawę i towarzyszące dzieciom w ich zabawach. 2.1. Kto najczęściej inicjuje zabawę dzieciom? 2.2. Kto towarzyszy dzieciom podczas zabawy?
- Ustalić, jakie są preferowane zabawki przez dziecko w okresie przedszkol- nym. 3.1. Jakie są preferencje dzieci w wieku przedszkolnym odnośnie zabawek? 3.2. Jak dzieci w wieku przedszkolnym uzasadniają swoje wybory dotyczące zabawek?
- Ustalić ilość, rodzaj i źródło posiadanych przez dzieci w wieku przedszkol- nym zabawek. 4.1. Jaką ilość zabawek posiadają dzieci w wieku przedszkolnym? 4.2. Jaki jest rodzaj zabawek posiadanych przez dzieci w wieku przedszkol- nym? 4.3. Jakie jest źródło posiadanych przez dzieci w wieku przedszkolnym za- bawek? W badaniach zastosowałam metodę sondażu diagnostycznego, a techniką była ankieta oraz rozmowa. Badaniom poddałam dzieci w wieku 5 lat (30 dziewczynek i 30 chłopców), zastosowałam wobec nich technikę rozmowy. Natomiast na pytanie kwestionariusza rozmowy uzyskałam odpowiedzi od 60 rodziców dzieci w wieku przedszkolnym. Obydwie grupy badawcze zamieszkiwały województwo wielkopol- skie (okolice Poznania). Badania przeprowadziłam na przełomie stycznia i lutego 2013 roku.
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/
Dobrostan i przyroda
ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH
Jak się okazuje, najczęściej podejmowanymi zabawami przez dzieci w wieku przedszkolnym w opinii ich rodziców są zabawy konstrukcyjne (33%) – wykres 1.
0 5 10 15 20 25 30 35
zabawy konstrukcyjne
zabawy ruchowe
zabawy tematyczne
zabawy dydaktyczne
Wykres 1. Rodzaje zabaw podejmowane przez dzieci w wieku przedszkolnym zdaniem ich rodziców
Źródło: badania własne
H.Bee twierdzi, że zabawy konstrukcyjne to forma zabawy absorbująca niemal połowę czasu, jakie dzieci w wieku od 3 do 6 lat poświęcają na czynności zabawo- we.^25 Potwierdzają to słowa badanych: „moje dziecko najbardziej lubi budować coś z klocków…(mama 5-letniej Natalii)… syn przez większość czasu buduje różne pojazdy z klocków lego…(tata 5-letniego Kacpra)…nie ma to jak wyjście do pia- skownicy, syn cały czas siedzi i buduje fortece i zamki, mosty razem z kolegami, a jak jest zimno to lepi z modeliny…(tata 5-letniego Oliwiera).” W przypadku młodszych dzieci, zdaniem P.A. Rudika, zabawy tego rodzaju, ma- ją zazwyczaj charakter indywidualny: dziecko samo wznosi wieżę, znajdując zado- wolenie w procesie budowania, a jeszcze większą przyjemność w rozrzuceniu zbu- dowanego.^26 Natomiast w miarę wzrostu dzieci, zabawy te coraz bardziej się kom- plikują. Można zauważyć w nich nie tylko pomysłowość, „techniczne mistrzostwo”, ale również określony indywidualny styl w budowlach. Według W. Okonia dzieci starsze już tak łatwo nie rozrzucają swych budowli, interesuje je już nie tylko sam proces budowania, ale głównie jego wynik, są one zdolne do długotrwałego wysiłku,
(^25) Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004, s. 213 (^26) Rudik P.A., Zabawy dzieci i ich znaczenie pedagogiczne, cyt. za Okoń W., O zabawach dzieci, Pań- stwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1950, s. 91-
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/
Dobrostan i przyroda
ska, „kształtują się kombinacje różnych form ruchu: biegu i skoku, biegu i kopnięcia piłki, chwytu i rzutu.”^30 Okazuje się ponadto, że istnieje związek między płcią dziecka a podejmowanymi przez nie zabawami ruchowymi w relacji rodziców. Otóż, dziewczynki znacznie częściej niż chłopcy, podejmują zabawy ze śpiewem (45%) oraz taniec (33%), na- tomiast chłopcy, zdaniem ich rodziców, częściej podejmują zabawy z piłką (76%) i zabawy bieżne (56%). Szczegółowe dane przedstawia wykres 2.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
zabawy bieżne
zabawy z piłką
taniec zabawy ze śpiewem
zabawy skoczne
dziewczynki chłopcy
Wykres 2. Zabawy ruchowe podejmowane przez dzieci w wieku przedszkolnym zdaniem rodziców (porównanie dziewczynki – chłopcy)
Źródło: badania własne
U dzieci w wieku przedszkolnym zaznacza się dymorfizm płciowy, polegający na zróżnicowaniu sprawności i zainteresowań ruchowych dziewcząt i chłopców. Zdaniem M. Kielar – Turskiej niebagatelną rolę w tym względzie odgrywają wzorce społeczne z najbliższego otoczenia. Kolejny rodzaj zabaw podejmowane przez dzieci w wieku przedszkolnym to za- bawy tematyczne. W opinii rodziców w ten sposób bawi się 23% dzieci. W tego rodzaju czynności zabawowej „realne doświadczenie dziecka zostaje uzupełnione
(^30) Kielar-Turska M., Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia w: Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcz- nik akademicki, Tom 1, Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s.
Aneta Mac Zabawa w życiu dziecka a dobrostan
czynnością jego wyobraźni i fantazji.”^31 Tematyka zabaw twórczych jest bardzo różnorodna i w pełni odpowiada różnorodności życia, które otacza każde dziecko. Badani najczęściej wskazywali, że dzieci bawią się: „w sklep” (15%), „w dom” (13%), „w lekarza, w szpital” (12%), „w przedszkole” (10%), a także odgrywają sceny spotykane w bajkach (13%) lub filmach (8%). Zabawy te nazywane są też naśladowczo – czynnościowymi, ponieważ, jak widać, ich treść stanowią czynności zapożyczone z otaczającego świata dzięki naśladownictwu. Jednak należy zazna- czyć, że nie są sztucznym i szablonowym odtworzeniem rzeczywistości. „Zazwy- czaj zabawy te wymyślają dzieci samodzielnie, a najbardziej wrażliwe spośród nich starają się w zabawach z rówieśnikami naśladować różne czynności dorosłych, któ- rzy wywarli na nich takie, czy inne wrażenie.”^32 Ponadto, zabawy tematyczne starszych dzieci przedszkolnych są przeważnie za- bawami zespołowymi. Jak twierdzą badani w większości (82%) dzieci do tego ro- dzaju aktywności zaprasza inne dzieci (lub rzadziej) rodziców. Według M. Prze- tacznik – Gierowskiej i G. Makiełło – Jarży „dziecko improwizuje jakby przedsta- wienie, do którego szuka aktorów i partnerów, najchętniej inne dzieci, a gdy nie ma okazji do zabawy z rówieśnikami, wciąga do niej dorosłych”.^33 Poza tym podczas tego typu zabaw, co należy podkreślić, dziecko stopniowo przyzwyczaja się do działań w zespole, uczy się kierować swoim zachowaniem odpowiednio do wyma- gań wspólnej zabawy, rozwija w sobie poczucie zbiorowej odpowiedzialności oraz uczucie przyjaźni i koleżeńskości, uczy się ograniczać swoje egoistyczne dążenia, znajduje w grupie właściwe zastosowanie dla swoich indywidualnych umiejętności i zdolności. Zabawy te także rozwijają zdolności naśladowania, pomysłowość, wyob- raźnię, umiejętność kojarzenia wiadomości i faktów, logicznego rozumowania, przerzucania się myślą do przeszłości, do teraźniejszości i przyszłości, stanowią wdzięczne pole do własnych pomysłów dziecka.^34 Przedszkolak często wcielając się w różne postacie, role, odtwarza je wiernie, a nawet wzbogaca i rozbudowuje we- dług własnych pomysłów. Do zabaw tego typu dzieci chętnie, jak podkreślają ich rodzice, używają różnego rodzaju rekwizytów, na które składają się zabawki, jak i rozmaite przedmioty, którym dziecko nadaje znaczenie symboliczne, tj. umowny sens dostosowany do celu i treści zabawy. Podkreślić należy, że tylko na pozór w zabawie „wszystko jest wszystkim”, faktycznie rekwizyty wiąże pewne podobień- stwo z realnymi przedmiotami.^35 Ostatni rodzaj zabaw, na który wskazali rodzice dzieci w wieku przedszkolnym to zabawy dydaktyczne (12%) czyli zabawy, których istotą według W. Okonia jest
(^31) Przetacznik - Gierowska M., Makiełło – Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992, s. (^32) Okoń W., O zabawach dzieci, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1950, s. (^33) Przetacznik - Gierowska M., Makiełło – Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992, s. (^34) Dyner W., Zagadnienie zabawy w przedszkolu, PZWS, Warszawa 1971, s. 61 (^35) Przetacznik - Gierowska M., Makiełło – Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992, s.
Aneta Mac Zabawa w życiu dziecka a dobrostan
zabawy ze śpiewem. W domu dzieci raczej nie podejmują tego typu zabaw lub robią to rzadko, natomiast w przedszkolu 12% dzieci wskazało, że są to ich ulubione za- bawy. Między innymi były to: „Stary niedźwiedź mocno śpi”, „My jesteśmy krasno- ludki”, „Kółko graniaste”. Również zarówno w domu, jaki w przedszkolu dzieci preferują zabawy tema- tyczne. Ulubione zabawy tematyczne w przedszkolu to zabawy „w dom”, „w leka- rza”, i „w przedszkole”. Natomiast w domu dzieci uwielbiają bawić się „w księż- niczki”, „w piratów”, „w dinozaury”, „w Gwiezdne Wojny”, „w wyścigi samocho- dowe” i „w wojnę”. Jak widać większość z tych zabaw odzwierciedla oglądane bajki i filmy w telewizji, bądź kinie. W najmniejszym zakresie dzieci podejmują zabawy dydaktyczne. Z przeprowadzonych przeze mnie badań wynika, że istnieje związek między ulubionymi zabawami podejmowanym w domu przez dzieci w wieku przedszkol- nym a ich płcią. Otóż okazuje się, że dziewczynki preferują zabawy tematyczne, natomiast chłopcy zabawy ruchowe. Jeśli przeanalizujemy ponadto, tematykę zabaw podejmowanych przez chłopców i dziewczynki to też widoczne są tutaj zasadnicze różnice. Dziewczynki wybierają zabawy „w dom”, „w lekarza”, „w księżniczki” a chłopcy „w wojnę”, „w piratów”, „w rycerzy”. Jest to oczywiście wynikiem różnych zainteresowań dzieci w zależności od płci. Należy tu podkreślić, że bardzo często preferencje odnośnie zabaw odpowiadają właśnie zainteresowaniom dziecięcym. Dzieci podejmując zabawę nie zastanawiają się nad jej „korzyściami”, bawią się w nią, bo przynosi im przyjemność, radość, liczy się dla nich „tu i teraz”. Porównując odpowiedzi udzielone przez rodziców i dzieci w wieku przedszkol- nym dotyczących najczęściej podejmowanych zabaw, można zauważyć różnice. Powstałe różnice mogą wynikać z faktu, że zabawa dziecka w tym wieku jest „za- bawą chwilową” i dziecko zmienia swoje preferencje odnośnie zabaw. Inną przy- czyną odmiennych sądów, może być fakt, że rodzice nie wiedzą, w co ich dziecko lubi się bawić, ponieważ bardzo często nie uczestniczą w jego zabawie. Czasami bywa też tak, że dziecko nie bawi się w swoją „ulubioną” zabawę, ponieważ brakuje mu „towarzysza”, który w danej zabawie jest niezbędny, jak również może brako- wać mu odpowiednich „przedmiotów” lub odpowiedniego miejsca do zabawy. Po- nadto, rodzice nie zawsze znajdują czas, aby porozmawiać z dzieckiem o toczącej się zabawie. Bardzo często widząc bawiące się dziecko, np. samochodem, nie zdaje sobie sprawy, że w dziecięcym pokoju odbywa się właśnie ważny i trudny zarazem „wyścig samochodowy”. Kolejnym pytaniem badawczym, jakie postawiłam, było pytanie o osoby inicju- jące zabawę i towarzyszące dzieciom w ich zabawach. Zadałam pytanie o osobę rozpoczynającą zabawę zarówno rodzicom, jak i dzieciom w wieku przedszkolnym. Odpowiedzi ilustruje wykres 4.
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/
Dobrostan i przyroda
0 10 20 30 40 50 60 70
samo dziecko
mama
tata
rodzeństwo
kolega/koleżanka
rodzic dziecko
Wykres 4. Osoba najczęściej inicjująca zabawę zdaniem dziecka i rodzica Źródło: badania własne
Jak wynika, z odpowiedzi badanych, zarówno rodziców, jak i dzieci, osobą inicjującą zabawę jest głównie dziecko. W niewielu przypadkach osobą taką jest ktoś z rodzeństwa lub koleżanka, bądź też kolega. Mniej niż 10% badanych przyzna- ło, że zabawę inicjuje któryś z rodziców. Co więcej, zdaniem dzieci, ojciec nigdy nie inicjuje zabawy. Może wynikać to z faktu, że w większości przypadków to wła- śnie ojciec ma najmniej czasu, aby zajmować się dzieckiem, nie mówiąc już o wspólnej zabawie z nim. Natomiast, jeśli chodzi o osoby towarzyszące podczas zabawy dzieciom, to okazuje się, że w opinii rodziców ponad połowa dzieci bawi się sama, następnie z rodzeństwem (15%), a także z mamą (9%), tylko jeden rodzic wskazał ojca, jako osobę towarzyszącą dziecku. W percepcji dziecka sprawa wygląda nieco inaczej (wykres 5), a mianowicie ponad połowa badanych dzieci wskazuje na kogoś z ro- dzeństwa, jako na towarzysza zabaw, a tylko 10 % uważa, że bawi się samo. Ojciec i matka to także osoby, zdaniem dziecka, które podejmują aktywność podczas za- bawy.
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/
Dobrostan i przyroda
Preferowanymi zabawkami dzieci w przedszkolu są między innymi klocki (33%), samochody (15%), lalki (14%), puzzle (13%), układanki (10%), kuchnia i akcesoria kuchenne (9%) oraz pacynki (6%). Badane dzieci wskazując na konkretne ulubione zabawki tak uzasadniały swój wybór: „…klocki są kolorowe i faj- ne….(Martyna, lat 5), …klockami bo mi się nie nudzi bawić, bo zawsze mogę coś innego z nich mieć…(Michał, lat 5), …samochody tu są fajne, bo są fajne i szyb- kie… (Krzysiu, lat 5), …bo samochodem można jeździć i się ścigać… (Franek, lat 5), …lubię lalki te duże bo można je ubierać i przytulać… (Dominika, lat 5), …bawię się lalkami zawsze, bo one są ładne… (Małgosia, lat 5), …puzzle są cieka- we… (Marcin, lat 5), …puzzle lubię bo się je układa… (Sandra, lat 5), …układanki kolorowe są i są fajne… (Martyna, lat 5), …kuchnią się lubię bawić tu, bo jest fajna i obiad można gotować… (Ania, lat 5), …pacynki lubię, są ładne i można nimi udawać… (Karolina, lat 5).”
0 5 10 15 20 25 30
lalki
maskotki
laptop
żołnierzyki
figurki "Gwiezdne Wojny"
kuchnia
Wykres 7. Ulubione zabawki dzieci w domu
Źródło: badania własne
W domu natomiast dzieci jako najbardziej lubiane zabawki wskazują lalki (24%), samochody (14%), pluszowe maskotki (15%), zabawki – zwierzątka (9%), laptop – zabawka (5%), klocki (7%), żołnierzyki (5%), pistolety (3%), figurki „Gwiezdne Wojny” (4%), kucyki (6%), kuchnia i akcesoria kuchenne (8%). Najbar- dziej charakterystyczne uzasadnienia dzieci odnośnie preferowanych zabawek to: „…lalka, bo mogę ją przebierać, mam domek dla lalki… (Hania, lat 5), …mam super samochód, bo on się ściga… (Rafał, lat 5), …mój misiu, bo mam go od ma- my… (Sonia, lat 5), …moje zwierzątko, bo to jest moje ulubione zwierzę… (Szy- mon, lat 5), …mój laptop, bo wydaje dźwięk… (Franek, lat 5), …klocki, bo można z
Aneta Mac Zabawa w życiu dziecka a dobrostan
nich zbudować różne rzeczy… (Angelika, lat 5), …moimi żołnierzykami lubię się bawić w wojnę… (Zygmunt, lat 5), …pistoletem się strzelam z kolegami i się zabi- jamy… (Mateusz, lat 5), …lubię Gwiezdne Wojny i te figurki mam więc je lubię… (Nikodem, lat 5), …kucyki, bo są różowe… (Daria, lat 5), …lubię gotować dla lalek i kuchnię lubię najbardziej… (Małgosia, lat 5).” Innymi zabawkami dziecko bawi się w wieku przedszkolnym bawi się podczas zabawy w przedszkolu, inne „przedmioty” służą do zabawy w domu. Jak wynika z badań, większość dzieci w tym wieku ma swoją „ulubioną” zabawkę, którą z jakiś ważnych dla niego powodów wyróżnił z całego swojego „warsztatu zabawkowego”. Ponadto, jak się okazuje istnieje związek pomiędzy preferowanymi zabawkami przez dzieci a ich płcią. Dziewczynki głównie wybierały: lalki, kucyki, kuchnie, a także klocki. Natomiast chłopcy: samochody, żołnierzyki, pistolety oraz figurki „Gwiezdne Wojny”. Zarówno chłopcy, jak i dziewczynki wskazywali na klocki, zwierzątka, laptopy – zabawki oraz maskotki. Jednym z celów moich badań było także ustalić ilość posiadanych przez dzieci w wieku przedszkolnym zabawek i rodzaj oraz źródło ich pochodzenia. Jak wynika, z odpowiedzi rodziców (wykres 8), ponad połowa z nich twierdzi, że dzieci posiadają bardzo dużo zabawek (powyżej 100), 40% badanych twierdzi, że dzieci mają dużo zabawek (powyżej 50), pozostali rodzice (5%) uważają, że ich pociechy nie mają zbyt wielu przedmiotów służących do zabawy (poniżej 50), na- tomiast żaden z rodziców nie stwierdził, bardzo małej ilości zabawek (poniżej 10). Zbyt duża ilość zabawek powoduje, zdaniem rodziców, że dziecko nie odczuwa przyjemności z posiadania ich, przerzuca je „z kąta w kąt” i bawi się tylko chwilę, następnie porzuca zabawkę i o niej zapomina. Czym zatem kierują się rodzice kupu- jąc kolejną zabawkę swojemu dziecku?
40% 55%
5% 0%
bardzo dużo dużo mało bardzo mało
Wykres 8. Ilość posiadanych przez dziecko zabawek zdaniem rodziców Źródło: badania własne
Otóż okazuje się, że najwięcej badanych podczas zakupu zabawki zwraca uwagę na bezpieczeństwo dziecka. Nie kupują w związku z tym zabawek pozbawionych atestu, bądź takich, które „dosłownie rozpadają się w rękach” i dziecko łatwo może się skaleczyć. W następnej kolejności rodzice kierują się wybierając zabawkę „proś- bą dziecka”, spełniają ich zachcianki, niektórzy mówią wprost: „wiem, że to kolejna zabawka, która będzie się kurzyła leżąc na półce w jej pokoju, ale ona tak pięknie prosi, a mam tylko ją, jak jej kupuję to jest taka zadowolona, uśmiechnięta. To daje
Aneta Mac Zabawa w życiu dziecka a dobrostan
Natomiast rodzice 5-letnich dzieci twierdzą, że w większości (75%) to właśnie oni kupują swoim pociechom zabawki, 12% wskazuje na inne osoby jako źródło pochodzenia przedmiotów do zabawy (w tym głównie dziadków), a 13 % stwierdza, że ich dzieci bawią się zabawkami po starszym rodzeństwie. Porównując odpowiedzi udzielone przez dzieci i ich rodziców na temat źródła posiadanych zabawek, można zauważyć pewne różnice. Najbardziej istotną jest wskazanie przez dzieci „Świętego Mikołaja” jako osoby, która obdarowuje zabaw- kami, natomiast nie pojawia się, z oczywistych względów, w odpowiedziach rodzi- ców. Dzieci w wieku przedszkolnym w większości nie zdają sobie sprawy, kto kryje się pod postacią owego „Świętego” i to właśnie jego upatrują jako źródło upragnio- nych i wymarzonych zabawek.
PODSUMOWANIE Zabawy są częścią natury ludzkich zachowań, wpływają na rozwój, na osobo- wość oraz wizerunek całych społeczności i kultur. Podejmowane są w każdym wie- ku, w niemalże każdym miejscu, z wykorzystaniem najrozmaitszych, zarówno tych prostych, jak i najbardziej wymyślnych przedmiotów. Pozwalają bawiącemu chociaż na chwilę „stracić kontrolę” i powrócić do spontanicznych, naturalnych zachowań. Krąg ludzi zaangażowany w zabawę, zaczyna żyć własnym rytmem, w którym rzą- dzą prawa wspólnie ustalone przez bawiące się osoby. Jak powszechnie wiadomo zabawa dziecka różni się w sposób zasadniczy od zabawy ludzi dorosłych. O ile, bowiem człowiek dojrzały, bawiąc się zmierza ku innej rzeczywistości, o tyle dziec- ko tworzy sobie nowe „zabawowe” rejony i tym samy zmierza do wypracowania zupełnie nowych form psychicznej aktywności. Dziecko w wieku przedszkolnym nie tylko może, ale przede wszystkim powinno się bawić. Przecież zabawa to dla niego ogromna praca, którą wykonuje każdego dnia. W zabawie uczy się wszystkiego, jak postępować w kontakcie z innymi ludź- mi, rozwija mowę, sprawność ruchową, manualną, wyobraźnię a także uczy się panować nad emocjami. Zabawa jest także dla dziecka najprostszym, najłatwiej- szym i najbardziej przystępnym sposobem zapoznania się z często niezrozumiałym światem dorosłych.
PIŚMIENNICTWO
- Baley S., Psychologia wychowawcza w zarysie, PWN, Warszawa 1958
- Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004
- Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Tom III, Scholar Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000
- Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego, PWN, Warszawa 1986
- Dunin – Wąsowicz M., O zabawce w ręku dziecka, Wydawnictwo Watra, War- szawa 1975
- Dunin-Wąsowicz M., Zabawka w życiu dziecka, Książka i Wiedza, Warszawa 1977
ZDROWIE I DOBROSTAN NR 2/
Dobrostan i przyroda
- Dyner W., Zagadnienie zabawy w przedszkolu, PZWS, Warszawa 1971
- Elkonin D.B., Psychologia zabawy, WSiP, Warszawa 1984
- Huizing J., Homo Ludens. Zabawa jako źródło kultury, Czytelnik, Warszawa 1985
- Hurlock E., Psychologia dziecka, PWN, Warszawa 1985
- Jankowska I., Smoleńska J., Dobór zabawek dla dzieci do siódmego roku życia, WSiP, Warszawa 1982
- Kielar-Turska M., Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia w: Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 1, Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002
- Mały słownik języka polskiego, 1968
- Marchewa – Pichlińska M., Co dorosły o zabawce wiedzieć powinien, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987
- Okoń W., O zabawach dzieci, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1950
- Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987
- Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1 987
- Przetacznik - Gierowska M., Makiełło – Jarża G., Psychologia rozwojowa i wy- chowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992
- Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., Psychologia rozwoju człowieka. Za- gadnienia ogólne, PWN, Lublin 1998
- Rudik P.A., Zabawy dzieci i ich znaczenie pedagogiczne, cyt. za Okoń W., O zabawach dzieci, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1950
- Sułkowski B., Zabawa – studium socjologiczne, PWN, Warszawa 1984
- Szuman S., Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1946
- Truskolaska J., Osoba i zabawa, elementy filozofii i pedagogiki zabawy, Wy- dawnictwo KUL, Lublin 2007
STRESZCZENIE
W niniejszym artykule zaprezentowane zostały wyniki badań własnych dotyczą- ce zabaw dzieci w wieku przedszkolnym. W opisie aktywności zabawowej brano pod uwagę w szczególności: najczęściej podejmowane oraz preferowane zabawy przez dzieci w wieku przedszkolnym, osoby inicjujące zabawę i towarzyszące dzie- ciom w ich zabawach, a także preferencje dzieci w odniesieniu do zabawek i moty- wy wyboru określonych przedmiotów służących do zabawy, jak również ilość, ro- dzaj i źródło posiadanych przez dzieci w wieku przedszkolnym zabawek.
