Zabytki Renesansu w Polsce, Opracowania z Elementi di storia dell'arte ed espressioni grafiche

Pobierz Zabytki Renesansu w Polsce i więcej Opracowania w PDF z Elementi di storia dell'arte ed espressioni grafiche tylko na Docsity!

Marek Smoła

Szlakiem renesansu

50. OGÓLNOPOLSKI MŁODZIEŻOWY KONKURS

FILATELISTYCZNY

SZLAKIEM RENESANSU

TARNÓW, 7-10 CZERWCA 2012 R.

oprac.: dr Marek Smoła

1. WPROWADZENIE

Pojęcie "renesans", granice czasowe epoki

Obecnie terminem "renesans" określa się epokę trwającą od XIV do XVI wieku. W różnych krajach epoka ta osiągała różną rozpiętość czasową - we Włoszech rozpoczęła się już w początku wieku XIV i natomiast w Europie północnej rozpoczęła się dopiero w wieku XV. We Włoszech historycy przyjmują jako datę końcową rok 1527, tzw. Sacco di Roma , kiedy to nastąpiło zdobycie i zniszczenie Rzymu przez niemiecko-hiszpańskie wojska cesarza Karola V, walczące m.in. z papieżem Klemensem VII i miastami włoskimi. Renesans północny trwał, zdaniem historyków do końca wieku XVI, choć w niektórych krajach (np. w Polsce) przedłużył się do początku wieku XVII.

Nazwa

Nazwa renesansu pochodzi od francuskiego słowa renaissance , oznaczającego "odro- dzenie". Nazwy tej użył już w XVI wieku Georgio Vassari, pisząc dzieło o sztuce renesansu, pojęcie utrwaliło się jednak dopiero w XVIII wieku dzięki francuskim encyklopedystom. W następnym wieku uczeni określali terminem "renesans" odrodzenie antycznej literatury i od- nowienie studiów nad starożytnością, które miały miejsce w czasach, kiedy panował francuski władca Franciszek I (okres ten przypadł na lata 1515-1547). Nieco później zakres pojęcia "renesans" rozszerzono na zjawiska społeczne. Terminem "odrodzenie" objęto również od- nowienie ludzkości ( renovatio hominis ), czyli jej wzrastanie, unoszenie się na wyższy po- ziom, oraz odnowienie antyku ( renovatio antiquitatis ). Przeszłość starożytna, wiedza, kultura i sztuka antyczna uległy odnowieniu. Zjawiska te rozpoczęły się już w XIV wieku.

Rozwój renesansu

Do rozwoju odrodzenia przyczyniło się wiele czynni- ków historycznych. Po pierwsze - wielka XIV-wieczna zara- za, która zabiła miliony ludzi. Ci, którzy ocaleli, zapragnęli nowej ideologii, która pozwoli im cieszyć się życiem, dopóki mogą. Stąd wziął się humanizm. Po drugie - kryzys papie- stwa oraz reformacja, która objęła wiele krajów. Papież prze- stał być w jej wyniku wspólną władzą duchowną, a łacina stopniowo zaczęła ustępować miejsca językom narodowym. Warto również wspomnieć o powstaniu druku, który przy- spieszał rozpowszechnianie się nowej myśli humanistycznej czy religijnej, a co za tym idzie - upowszechniał idee huma- nizmu i reformacji. Do rozwoju renesansu przyczyniło się również rozbicie Europy cesarsko-papieskiej i powstanie zjednoczonych państw i feudalnych państewek. Krajami wówczas zjednoczonymi były Hiszpania, Francja i Polska.

Erazm z Rotterdamu

2. GŁÓWNE ZJAWISKA POLSKIEGO RENESANSU

Rozwój sztuki drukarskiej:

W okresie renesansu powstała i rozwijała się sztuka drukarska. W roku 1473 pojawił się w Polsce pierwszy zakład drukarski - wędrowny zakład Kaspra Staubego, który do Polski przybył z Niemiec. W 1503 roku powstała drukarnia Kaspra Hochfedera, którą dwa lata póź- niej przejął Jan Haller. To właśnie w tej drukarni po raz pierwszy wydrukowano polskie dzie- ło: Statuty Łaskiego. Duże znaczenie w polskim drukarstwie miała również drukarnia Floriana Unglera, powstała w 1510 roku.

Akademia Krakowska:

Działalność Akademii Krakowskiej wniosła duży wkład w rozwój polskiego renesan- su. Już w XV wieku kręgi akademickie żywo interesowały się humanizmem włoskim oraz kulturą starożytną. Stopniowo do programu nauczania wprowadzano dzieła antycznych auto- rów: Wergiliusza, Horacego, Owidiusza czy Terencjusza.

Stosunek do antyku:

Renesansowi artyści nie "odkryli" antyku, ponieważ był on znany w średniowieczu. Zmieniła się tylko skala tego zjawiska. W średniowieczu uczeni cenili greckie i rzymskie osiągnięcia naukowe, literackie i filozoficzne, zdarzało się, że do nich sięgali (na przykład: scholastyka czerpała z nauki Arystotelesa). Wiedza ta była jednak dosyć chaotyczna, nieupo- rządkowana, operowano bowiem tylko fragmentami antycznej nauki, nie znano całości. Pew- na nieufność miała źródło w głębokim chrześcijaństwie średniowiecza, które niezbyt chętnie sięgało do dorobku pogańskich uczonych. Renesans natomiast próbował wskrzesić antyk jako całość, w której każda część ma swoje miejsce oraz znaczenie. Starożytna wiedza i kultura w takim ujęciu zyskały nowy sens. Humanistyczny stosunek do człowieka i wiara w jego twór- cze zdolności ( humanitas ) miały swoje źródło w greckim ideale wychowawczym, zwanym paideia.

Humaniści sięgali w głąb antyku, nie interesowali się nim powierzchownie. Chcieli poznać jak najdokładniej i jak najwięcej. W ten właśnie sposób wykształciły się nauki huma- nistyczne, które uprawiano na wszystkich bardziej znaczących uczelniach, również na Aka- demii Krakowskiej. Literatura renesansu w Polsce pozostaje dwujęzyczna. Jednakże w litera- turze pięknej dominowała polszczyzna. Często nawiązywano do wzorów antycznych. Szcze- gólną rolę odegrali mecenasi, którzy stworzyli wielu pisarzom możliwość rozwoju.

Renesans w Polsce - periodyzacja:

Nie dokonując szczegółowej dyskusji, proponuję przyjąć następującą periodyzację polskiego renesansu:  początki renesansowego humanizmu w Polsce (od połowy XV wieku do ok. 1510 ro- ku)  dominacja renesansu (ok. 1510 - 1560)  apogeum renesansu (1560 - 1600)  zmierzch renesansu (1600 - 1630/1650)

3. LITERATURA RENESANSOWA W POLSCE

W okresie renesansu polska kultura przeżywała rozkwit. Polska zajmowała poczesne miejsce na mapie Europy, zaś wpływy włoskie, które nasiliły się wraz ze ślubem Zygmunta Starego z Boną Sforzą, przyczyniły się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej i literatury. Do Polski przybywali sławni poeci i myśliciele. W 1488 r. powstało pierwsze w Europie towarzystwo literackie – Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Polska była wówczas azylem tolerancji religijnej, a Akademia Krakowska stała się jednym z ważniejszych ośrod- ków naukowych Europy.

Początki polskiej literatury renesansowej – poezja polsko-łacińska

Początki literatury polskiej epoki Odrodzenia w Polsce wiążą się twórczością poetów polsko-łacińskich wywodzących się na ogół z kręgu elity dworskiej. Poezję tę zapoczątkowali cudzoziemcy, którzy osiedlili się w Polsce. Jednym z pierwszych był przebywający na dwo- rze Grzegorza z Sanoka włoski poeta Filippo Buonaccorsi – Kallimach , autor elegii, epi- gramatów miłosnych, poematu o św. Stanisławie oraz panegiryku Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka. Wraz z osiadłym w Polsce niemieckim humanistą i poetą Konradem Celtisem założył Nadwiślańskie Bractwo Literackie ( Soda- litas Litteraria Vistulana ), skupiające najwybitniejszych twórców krakowskich. Początek XVI wieku to okres dynamicznego rozwoju poezji polskiej pisanej po łacinie. Wybitnymi twórcami tego typu po- ezji byli m.in. Paweł z Krosna , Jan z Wiślicy ( Wojna pruska ), Miko- łaj Hussowczyk ( Pieśń o żubrze ), Andrzej Krzycki , oraz Jan Danty- szek. Pierwsi humaniści pisali w języku łacińskim, ponieważ język polski był jeszcze zbyt niedoskonały. Tematyka tych utworów doty- czyła radości z obcowania ze światem starożytnym. Tematem jest człowiek, autor który odkrywa sam siebie: pragnienie miłości i niena- wiści. Znaleźli się wśród nich duchowni i świeccy, różnego pochodze- nia społecznego. Jednym z najgłośniejszych był Andrzej Krzycki (1482 – 1537), arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, posiadają- cy wszechstronne zainteresowania. Miłośnik wina, kobiet i ksiąg. Pisał utwory religijne, nieprzyzwoite, erotyki, wiersze refleksyjne i złośliwe, jadowite epigramaty oraz pamflety i paszkwile (tekst ośmieszający jakąś osobę i kompromitujące ją w oczach innych). Pisał łaciną żywą i plastyczną, daleką od klasycznej. Lubił wyrażać swoje poglądy, pisał także o sobie. Innym był Mikołaj Hussowski (1475 - 1533), który wywodził się z ubogiej mieszczańskiej rodzi- ny. Był nadwornym poetą biskupa Ciałka, dla którego na życzenie papieża Leona X napisał „ Pieśń o żubrze ”. Był to niezwykle barw- ny opis puszcz litewskich i pięknego zwierza. Wreszcie wart jest wspomnienia Klemens Janicki (1516-1543) ubogi syn chłopa. Kształcił się w gimnazjum humanistycznym biskupa Jana Lubruń- skiego w Poznaniu. Gdy zabrakło pieniędzy na jego edukację, pod opiekę wziął go biskup Krzycki, który jednak zmarł przedwcześnie. Potem pod opiekę wziął go Piotr Kmiata, dzięki któremu wyjechał do Rzymu. Jednak z powodu choroby musiał wró- cić do Polski. Chorował na puchlinę, która była śmiertelną chorobą. Wielbił dwóch ostatnich poetów antycznych: Wergiliusza i Owidiusza. Renesansowy charakter utworów: pisał o swo- ich przeżyciach. Jego utwory są przepełnione łagodnym smutkiem („Smutki”). Pisał szczerze, bezpośrednio, wzruszająco. W elegii „ O sobie samym do potomności ” opisał swoje życie,

Grzegorz z Sanoka

Andrzej Krzycki

wygląd, ubrania. Wzorował się na starożytnych: przywołuje bogów starożytnych, mitologię, metaforykę.

Początki polskiej literatury renesansowej – literatura mieszczańsko ludowa

Nurt ten nawiązywał do tradycji literatury średniowiecznej, podejmując tematy istnie- jące dotąd w popularnej twórczości ustnej. W odróżnieniu od poetów polsko-łacińskich, przedstawiciele tego nurtu posługiwali się głównie językiem polskim w celu pozyskania ma- sowego czytelnika. Początkowo ich główną zasługą było spopularyzowanie znanych moty- wów z europejskiej kultury poprzez przekłady (głównie z łaciny). Do najwybitniejszych tłu- maczeń należały Rozmowy jakie miał Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym pióra Jana z Koszyczek. Jan z Koszyczek przełożył też Poncjana, czyli historię o siedmiu mędrcach. Oba te utwory zyskały duży rozgłos, były masowo drukowane i często wznawiane. Dziełem anonimowych tłumaczy było dokonanie przekładów takich dzieł jak m.in. Historia o Aleksandrze Wielkim , Historia Trojańska , Historia o Meluzynie , Historia o Magielonie i wie- lu innych. Warto wymienić także Żywot Ezopo- wy oraz Raj duszny. Oba te utwory przełożył z łaciny Biernat z Lublina , twórca, który nie ograniczał się do tłumaczeń, ale tworzył też w języku polskim oryginalne utwory własne, przeważnie bajki. Ciekawy apokryf Żywot Wszechmocnego Syna Bożego Pana Jezu Krysta wyszedł spod pióra Baltazara Opecia. W środo- wisku mieszczańskim powstawały również w tym okresie interesujące utwory anonimowych autorów np. Ludycje wiesne , Tragedia żebracza oraz zbiór facecji mieszczańskich pt. Facecja polskie.

Literatura polska po roku 1543

Rok 1543 jest rokiem przełomowym w historii polskiego renesansu. Był to rok śmierci Mikołaja Kopernika oraz ogłosze- nia jego dzieła „ De revolutionibus orbium coelestium ”. W tym roku umarł też Klemens Janicki , największy poeta polsko- łaciński. Pokolenie następnej generacji pisarzy i publicystów stworzyło najwybitniejsze dzieła polskiego renesansu w stosun- kowo krótkim czasie. Najstarszym z nich był Marcin Bielski , autor „ Żywotów filozofów ” (przekład z języka czeskiego), dzieła, które zyskało dużą popularność oraz wielokrotnie było przekładane na inne ję- zyki. Do jego dzieł należały też m.in. Kronika wszystkiego świata , Kronika polska , Komedyja Justyna i Konstancyjej oraz Rozmowa nowych proroków dwu baranów o jednej głowie. Rówieśnikiem Bielskiego był Stanisław Gąsiorek zwany Kleryką, autor licz- nych wierszy panegirycznych oraz zbiorku Fortuna.

Rycina z Żywota Ezopa Fryga

Marcin Bielski

Literatura mieszczańska schyłku renesansu

Najwybitniejszym przedstawicielem literatury mieszczańskiej końca XVI wieku był wspomniany wyżej Sebastian Fabian Klonowic (m.in. Flis i Worek Judaszów ). Do innych poetów tego nurtu należeli Walenty Roździeński, Adam Władysławiusz oraz Franciszek Śmiadecki. Literaturę mieszczańską tego okresu charakteryzowało dążenie plebejuszy do obrony własnej godności poprzez zwalczanie szlacheckiej dominacji nad innymi stanami.

Literatura sowizdrzalska

Była to popularna literatura jarmarczna i straganowa, powstawała na pograniczu rene- sansu i baroku. Tworzona była przez ludzi spoza społeczeństwa feudalnego, ustosunkowa- nych negatywnie i krytycznie do panującego porządku. Literatura ta programowo przeciw- stawiała się literaturze szlacheckiej i mieszczańskiej, nierzadko parodiując ją. Jej twórcy wy- wodzili się ze środowiska wędrownych klechów i rybałtów, wędrownych nauczycieli prze- mierzających kraj w poszukiwaniu chleba, niedokończonych żaków Akademii Krakowskiej, a także kantorów, służby kościelnej oraz pisarczyków wiejskich i miejskich. Literatura ta wyra- żała wyzywającą postawę wobec świata, zawiedzione nadzieje i niezaspokojone ambicje. Jej głównymi przedstawicielami byli m.in. Jan z Kijan , Jan Dzwonowski, Jan z Wychylówki i wielu innych.

4. ARCHITEKTURA RENESANSOWA W POLSCE

Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza Jagiellończyka, Jana Ol- brachta. Propagatorami humanizmu byli także polscy dyplomaci, którzy zetknęli się z nowy- mi prądami na europejskich dworach oraz młodzież studiująca na uniwersytetach w Italii. Zygmunt I w latach 1498 - 1501 przebywał na węgierskim dworze swojego brata Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, gdzie poznał nowe idee. Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów. Wpływy włoskie stały się jeszcze bardziej widoczne po ślubie Zygmunta z Boną. Początkowo tradycje średniowiecza i nowe prądy współistniały ze sobą przenikając się nawzajem. Mecenat - przede wszystkim dworu oraz naśladujących króla magnatów, dostojników kościelnych i bogatych mieszczan, a także roz- kwit państwa - to czynniki sprzyjające rozwojowi nauki i sztuki.

W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:

 okres I – 1500 - 1550, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z Florencji  okres II - 1550 - 1600, czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim  okres III - 1600 - 1650, manieryzm, pojawienie się elementów baroku

Okres I

W 1499 r. spłonęła część zamku na Wawelu. Aleksander Jagiellończyk w 1504 powie- rzył odbudowę zamku Rosenbergowi. Najwcześniej (w latach 1502 - 1507) zostało odbudo- wane skrzydło zachodnie. Po koronacji Zygmunta Starego pracami kierował Franciszek Flo- rentczyk , włoski rzeźbiarz i architekt, który już w latach 1502 - 1505 zaprojektował przy- ścienną, arkadową niszę nagrobną Jana I Olbrachta w katedrze wawelskiej, w której zastoso- wał łuk triumfalny zamiast popularnego w gotyku baldachimu. Po śmierci Florentczyka ( r.) budową zamku kierowali: Bartolomeo Berrecci i Benedykt z Sandomierza. Ok. 1516 r. ukończono budowę skrzydła północnego a w 1536 r. wewnętrzny dziedziniec. W trzech skrzydłach zamku rozmieszczono sale i komnaty poprzedzone od strony dziedzińca trójpoziomo- wym krużgankiem, czwarte skrzy- dło, zamykające dziedziniec od południa, nie posiada części mieszkalnej. Jest to ściana kurty- nowa z traktem komunikacyjnym. W dwóch dolnych poziomach zamku mieszczą się pomieszcze- nia gospodarcze (parter) i komnaty mieszkalne zaprojektowane w układzie amfiladowym. Poprze- dzające je krużganki wzorowane są na budowlach wczesnoflorenc- kich z arkadami opartymi na gło- Dziedziniec Zamku Królewskiego na Wawelu wicach kolumn. Na trzecim po-

dostosowuje się coraz bardziej do warunków lokalnych. Widoczne jest zróżnicowanie w za- leżności od regionu i warsztatu, z którego wywodzą się twórcy. Architektura tego okresu nabiera coraz wyraźniejszych cech manieryzmu (odejście od wyraźnego przyporządkowania elementów architektonicznych od funkcji konstrukcyjnej, zerwanie z ideą uporządkowania, ładu i harmonii poprzez znaczną dowolność w kompozycji układów widoczną przede wszystkim w ornamentyce o skomplikowanych, bogatych i efek- townych zestawieniach). W Polsce wyróżnia się jego trzy odmiany: a) włoski, obejmujący swoim zasięgiem przede wszystkim południe Polski, jego naj- bardziej znanym twórcą był Santi Gucci; b) niderlandzki, obejmujący obszar Pomorza; c) kalisko-lubelski, którego najbardziej znane przykłady zabytków zachowały się w Kazimierzu Dolnym. Już w okresie gotyku pojawiły się wyprowadzane ponad dach osłony. Ozdobne formy nadano attykom w północnych Włoszech. W architekturze polskiej detal ten zostaje znacznie rozbudowany i staje się charakterystycznym elementem polskiego renesansu. W miastach przebudowywane są ratusze, we wczesnym okresie renesansu krystalizuje się układ kamieni- cy mieszczańskiej. W XVI wieku, zwłaszcza nad Wisłą powstaje szereg spichlerzy związa- nych z rosnącym eksportem zboża. Na terenie kraju powstają również nowe, liczne, możnowładcze rezydencje. Wokół wewnętrznego, arkadowego dziedzińca rozplanowana zostaje zwarta, czworoboczna bryła z basztami na narożach. Przykładowe rozwiązania to: zamek w Płakowicach w pobliżu Lwówka Śląskiego, zbudowany w drugiej połowie XVI wieku przez Ramfalda Talkenberga z Podskala; zamek w Brzegu , przebudowany z gotyckiej warowni w latach 1544 - 1560; za- mek królewski w Niepołomicach, gotycki zamek myśliwski Kazimierza Wielkiego, rozbu dowany przez Zygmunta I i odbudowany po pożarze (w latach 1550 – 1571) przez Zygmunta Augusta, zamek w Baranowie Sandomierskim , zbudowany w latach 1591 – 1606 według projektu Santi Gucciego; zamek w Krasiczynie , czy zamek w Brzeżanach z 1554 r.

W 1555 r. pożar zniszczył gotyckie Sukiennice. Nowy obiekt zaprojektował Jan Maria Pa- dovano jako długą (ok. 120,0 m), trójnawową bazylikę z kramami w bocznych, niższych na- wach. Budowla otrzymała sklepienie kolebkowe z lunetami. Przy krótszych elewacjach zloka- lizowano loggie a nawę wyższą zwieńczono attyką. Jej arkadowy podział zwieńczony grze- bieniem z szeregu wolut stał się wzorem dla wielu późniejszych rozwiązań. Przy realizacji obiektu z Padovano współpracowali: Stanisław Flak, Włoch Pankracy i Santi Gucci , który najprawdopodobniej zaprojektował maszkarony.

Zamek w Baranowie Sandomierskim

Zamek w Niepołomicach

Miejskie ratusze podczas przebudowy otrzymują nowe portale, szersze okna i drzwi a zewnętrzne ściany wieńczy się attykami. Tak przebudowano ratusze w: Tarnowie , Sando- mierzu , Chełmie (rozebrany), Poznaniu. Budowane są także nowe obiekty, np. w Szydłow-

cu , czy Zamościu. Domy mieszczańskie budowane najczęściej jako dwukondygnacyjne (w większych miastach wyższe) w poziomie parteru miały najczęściej przejazdową sień, do której przylega- ły pomieszczenia pracowni rzemieślniczej, kantorka, sklepu itp. Na piętrze mieściły się poko- je mieszkalne a w podwórzu stajnie, magazyny, mieszkania czeladników, kuchnie itp. Elewa- cje wieńczą rozbudowane attyki. Kamienice zlokalizowane wokół rynku poprzedzone są naj- częściej podcieniami. Na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce często spotykane są kamienice o elewacjach szczytowych lub półszczytowych. W dobie renesansu powstają plany miast idealnych. Zrealizowane zostały dwa rozwią- zania: Zamość według projektu Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żół- kiew dla Żółkiewskiego. Zamość zbudowany został od podstaw w latach 1579 - 1600 na pla- nie siedmioboku. W centrum zlokalizowano Rynek Wielki z ratuszem a dwa rynki pomocni- cze (Rynek Solny i Wodny) w osi północ-południe. Na zachód od centrum, także w osi syme- trii, zaplanowany został pałac Zamoyskich i kolegiata (obecnie katedra). Przy ulicach zapla- nowanych na siatce prostokątów wybudowano kamienice z podcieniami i attykami (rozebra- nymi w XIX wieku, częściowo przywróconymi). Całość otoczono bastionowymi fortyfika- cjami. W murach obronnych umieszczono trzy bramy: Janowicką (Starą Lubelską), Szcze- brzeską i Lwowską. Nieco odmiennie niż terenie pozostałej części kraju rozwija się renesans w Gdańsku. Mistrzowie niderlandzcy na grunt Pomorza przenieśli odmianę renesansu, która ukształtowała się na terenie ich kraju pod wpływem renesansu Francji i Niemiec. Rozkwit tego stylu przy- pada na drugą połowę XVI wieku. Do najciekawszych realizacji tego manierystycznego stylu należą: Brama Zielona , zbudowana w latach 1564 – 1568 przez Hansa Kramera; Brama Wyżynna z wystrojem z płyt piaskowca ozdobionych ornamentem roślinnym, budowę bramy ukończył Willem van den Blocke w 1588 r.; Arsenał , dzieło Antoniego van Obberghena zbu- dowane w latach 1602 - 1606 r.; Ratusz Staromiejski , zbudowany w latach 1587 - 1595, najprawdopodobniej według projektu Antoniego van Obberghena. W okresie renesansu wzniesiono stosunkowo niewiele nowych kościołów, częściej natomiast przebudowywano już istniejące, średniowieczne świątynie.

Ratusz w Tarnowie Ratusz w Sandomierzu

Do najbardziej znanych przykładów obiek- tów architektury tego okresu należą m.in. maniery- styczne elewacje kamienic z początków XVII wie- ku w Kazimierzu Dolnym. Jedną z nich jest ka- mienica Celejowska , przy ul. Senatorskiej, ukoń- czona przed 1630 r. Zdobi ją rustykalna dekoracja dwóch kondygnacji mieszkalnych, na tle której wyraźnie widoczne są rzeźbione obramowania okien i bramy. Powyżej wysoka, dwukondygnacyj- na attyka ozdobiona w dolnej partii półkolistymi niszami oddzielonymi od siebie pilastrami a w gór- nej grzebieniem, w którym umieszczono wnęki z rzeźbami przedstawiającymi postacie Chrystusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja. Drugi budynek to Pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem , kamienice braci Przybyłów: Mikołaja i Krzysztofa. Dwukondygnacyjne kamienice miesz- czą się przy rynku. Gotyckie budynki zostały prze- budowane ok. 1615 r. i ozdobione dużymi płasko- rzeźbami przedstawiającymi świętych, patronów braci, umieszczonymi na tle boniowanych elewacji wśród innych, bogatych motywów rzeźbiarskich. Powyżej wysokie attyki podzielone gzymsami na dwa poziomy. W niższej części podział i zdobienia attyk są do siebie zbliżone - pola oddzielone pila- strami zdobią płaskorzeźby. Górne części attyk róż-

nią się wyraźnie: kamienica pod św. Krzysztofem zwieńczona jest delikatnym grzebieniem złożonym ze sterczyn o zróżnicowanej wysokości, kamienica pod św. Mikołajem masywniejszą dekoracją złożoną z pól zwieńczonych trójkątnymi tympanonami oddzielonymi od siebie płaszczyznami z fantazyjnym ornamentem. Innym przykładem budowli tego okresu jest Kościół Matki Boskiej Łaskawej ojców Jezuitów w War- szawie z bogatą elewacją, ciekawymi piwnicami, bar- dzo wysoką wieżą, oraz interesującą kopułą nad absy- dą, a także Kaplica Myszkowskich w Krakowie z 1614 r., wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej, z zewnątrz ozdobiona boniowaniem a wewnątrz kontra- stowym zestawieniem kolorystycznym użytych mate- riałów, czy Kościół Wniebowzięcia NMP w Ucha- niach z lat 1603-1635. Spora grupa zabytków tego okresu znajduje się we Lwowie. Są wśród nich np. kaplice przy katedrze Wniebowzięcia NMP: wolno stojąca kaplica Boimów (Ogrójcowa), zbudowana w latach 1609–1617 na dawniejszym cmentarzu. Kaplica łączy elementy manieryzmu włoskiego i niderlandzkiego z motywami orientalnymi. Przykry- ta została kasetonową kopułą i ozdobiona bardzo bogatą dekoracją rzeźbiarską. W wieńcu kaplic, po stronie północnej znajduje się również kaplica Kampianów , zbudowana ok. 1619 według projektu Pawła Rzymianina dla tej bogatej, mieszczańskiej rodziny. Warto tu również

Kamienice Ormiańskie w Kazimierzu Dolnym

Kamienice pod św. Mikołajem i św. Krzysztofem

Kaplica Boimów

wspomnieć kamienice przy lwowskim Rynku: kamienicę Królewską (nazywana także ka- mienicą Korniakta ), przebudowaną przez Piotra Barbona i Pawła Rzymianina pod koniec XVI w. z dwóch gotyckich kamienic na zamówienie Konstantego Korniakta (elewacje i dowy dziedziniec utrzymane zostały w stylu renesansowym (parter pozostawiono jako gotyc- ki a I piętro przebudowano w stylu empire), czy tzw. Czarną Kamienicę (nazywana także kamienicą Anczowskiego lub kamienicą Kijowską ), o elewacji z płyt z ciemnego piaskowca o mocno sfazowanych krawędziach w tzw. diamenty, zwieńczona attyką.

Kamienica królewska we Lwowie

Kamienica Czarna we Lwowie

Polski powróciły również pozostałe głowy. W 1927 r. cała ocalona trzydziestka została umieszczona w kasetonach zrekonstruowanego wg projektu Adolfa Szyszko-Bohusza stropu sali Poselskiej. Wymowa stropu jest alegoryczna, głowy przedstawiają osoby różnych stanów np. królów, żołnierzy, dworzan. Ostatnio poddano je konserwacji w 1992 r. W latach 1925-1927 Xawery Dunikowski wykonał cykl 12 "głów wawelskich", m.in. Adama Mickiewicza, Anny Jagiellonki, Henryka Walezego, które nigdy nie znalazły się w stropie sali Poselskiej, niemniej jednak do dziś stanowią własność Zamku Wawelskiego. Malarstwo renesansowe natomiast zdecydowanie wolniej od rzeźby zaczęło pojawiać się w Polsce. Jeszcze w latach czterdziestych nie słychać tu o żadnym Włochu tworzącym w naszym kraju. Z tej też przyczyny polskie malarstwo, choć rozwijało się wolniej niż rzeźba, było bardziej niezależne od włoskiego malarstwa epoki renesansu, a zewnętrzne wpływy na nie wywierali przede wszystkim niemieccy artyści malarze przybyli do naszego kraju. Tak więc, malarstwo tamtego okresu skupiało się głównie na problematyce konstrukcji prze- strzeni i bryły przedstawianych przedmiotów korzystając z badań nad perspektywami linearną i barwną. Charakteryzowało się ono zwrotem ku naturze i próbami wiernego jej naśladowania na drodze rzetelnej obserwacji, a tworzenie pejzaży dawało artystom możliwość rozwoju na drodze eksperymentowania z barwą i światłem. Mimo to najbardziej wyzwolone od tradycyjnych prądów twórczych było w Polsce malarstwo ścienne i miniaturowe. W Krakowie powstaje wówczas wiele pracowni miniatorskich, z których kręgu wywodzi się najwybitniejszy malarz polskiego renesansu Stanisław Samostrzelnik , cysters z klasztoru w Mogile pod Krakowem. Jego działalność artystyczna skupiała się przede wszystkim wokół tworzenia miniatur, choć zajmował się także malarstwem ściennym (polichromie w mogilskim klasztorze) i, najprawdopodobniej, sztalugowym. Ponadto ozdobił on ilumina- cjami wiele królewskich ksiąg religijnych (na przykład modlitewniki Zygmunta Starego i kró- lowej Bony) oraz rozliczne dokumenty. Istnieje również przypuszczenie, iż Samostrzelnik był także autorem portretu biskupa Tomickiego, który to portret byłby jedynym dziełem tablico- wym, jakie przetrwało do naszych czasów. Oczywiście w dobie renesansu w Polsce tworzyli także inni wybitni malarze, czego przykładem może być osoba Macieja z Drohiczyna (lata 1484 do 1528) - prawdopodobnego twórcy miniatur zdobiących Graduał Jana Olbrachta. W malarstwie renesansowym, prócz tego, co zostało powiedziane do tej pory, bardzo istotną rolę odgrywał portret dworski, magnacki, a także mieszczański. I tak, najwybitniej- szym portrecistą tworzącym w naszym kraju był przybyły z Magdeburga Marcin Kober , który, łącząc osiągnięcia dworskiego portretu środkowoeuropejskiego z lokalnymi tenden- cjami, namalował wiele wybitnych portretów, w tym portret Zygmunta III (1592, na blasze), Anny Austriaczki, Anny Jagiellonki czy portret trumienny Stefana Batorego. Kober tworzył również popularne wów- czas miniatury królewskie. Nieoryginalną, bo średniowiecznego pochodzenia dziedziną malarstwa renesansowego, była sztuka iluminacji, zdobień ksiąg, czy to rękopiśmiennych, które jeszcze wcale często powstawały, czy też drukowanych. Jednym z naj- wspanialszych przykładów w tej dziedzinie jest tzw. Kodeks Behema , pochodzący z początku XVI wieku kopiarz, zawie- rający przywileje i statuty miasta Krakowa oraz ustawy ce- chowe. Spisany został w 1505 roku w trzech językach: pol- skim, łacińskim i niemieckim z inicjatywy notariusza miej- skiego Baltazara Behema. Tekst kodeksu obejmuje 372 kart formatu 32,7 x 24,3 cm i udekorowany jest 27 barwnymi miniaturami niezidentyfikowanego artysty, w większości ukazującymi dzień powszedni rzemieślników i kupców Kra-

Ilustracja z Kodeksu Behema

kowa. Obecnie jest przechowywany na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Księgi drukowane bardzo często natomiast zawierały drzeworyty. Reasumując należy stwierdzić, że epoka renesansu przyniosła całej Europie, w tym również i Polsce szereg zabytków uznawanych dziś za dzieła sztuki klasy światowej. Rene- sans promował bowiem człowieka jako takiego i człowieka jako artystę, dzięki czemu po- wstała wówczas olbrzymia ilość dzieł zarówno z zakresu sztuk plastycznych, jak i muzyki czy literatury, które współcześnie zadziwiają pięknem i perfekcją wykonania. Największy jednak budzi dziś charakterystyczna dla ludzi renesansu wszechstronność, która winna być wzorem do naśladowania dla każdego współczesnego człowieka.