Pobierz ZACHOWANIA ZDROWOTNE UCZNIÓW KLAS TRZECICH W ... i więcej Streszczenia w PDF z Edukacja tylko na Docsity!
Katarzyna Wojciechowska
ZACHOWANIA ZDROWOTNE UCZNIÓW
KLAS TRZECICH W WYBRANYCH SZKOŁACH
PODSTAWOWYCH WOJEWÓDZTWA
KUJAWSKO-POMORSKIEGO
WPROWADZENIE
C
iągłość przeobrażeń dokonujących się we współczesnych czasach niesie ze sobąwiele zmian w różnych dziedzinach życia. Wraz z rozwojem techniki czy medy-
cyny cywilizacja przyniosła ludzkości wiele dobrodziejstw, którym, niestety, towarzy-szą pewne zagrożenia dotykające całe społeczeństwa, a szczególnie dzieci i młodzież.Prawidłowe funkcjonowanie i zdrowa egzystencja jest zaburzona poprzez pojawiającesię u coraz młodszych członków społeczeństwa czynniki ryzyka, takie jak: brak ru-chu, nieprawidłowe odżywianie, odporność na antybiotyki i inne leki, wzrastająceużycie środków uzależniających, stany ciągłego napięcia psychicznego.
Oceniając stan świadomości polskiego społeczeństwa, nie należy się spodziewać szybkiej poprawy jego zdrowotnej kondycji. Powszechne jest bowiem przekonanie,że problem zdrowia to raczej sprawa wyposażenia genetycznego organizmu, a jeże-li pojawi się choroba, wkraczają lekarze odpowiedzialni za przywrócenie zdrowia.Ludzie w dalszym ciągu nie rozumieją, że poprawa stanu zdrowia fizycznego, psy-chicznego i społecznego zależy od zdrowego stylu życia i związanych z tym zachowańzdrowotnych. Wiele zaburzeń występujących u dzieci i młodzieży, takich jak: urazy,otyłość, próchnica zębów, zaburzenia układu ruchu, infekcje układu oddechowegoitd., ma podłoże behawioralne.
UZGODNIENIA TERMINOLOGICZNE
Większość zachowań człowieka w codziennym życiu ma bezpośredni lub pośrednizwiązek ze zdrowiem. Zachowania te mogą być reaktywne, nawykowe lub celowe.Niektórzy autorzy odróżniają termin „zachowania zdrowotne”, odnoszący się do po-stępowania podjętego intencjonalnie w celu przywrócenia, utrzymania lub doskona- *^
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
135
2016-06-
136
Katarzyna Wojciechowska
lenia zdrowia, od „zachowań związanych ze zdrowiem” – automatycznych, nie inten-cjonalnych (Woynarowska, 2000, s. 68). Zachowania zdrowotne dzieli się także na:
•^
sprzyjające zdrowiu
(prozdrowotne, pozytywne), do których można zali-
czyć: aktywność fizyczną, racjonalne żywienie, utrzymywanie czystości ciałai otoczenia, zapewnienie bezpieczeństwa (np. w ruchu drogowym), utrzyma-nie właściwych relacji między ludźmi, radzenie sobie ze stresem;
-^
ryzykowne dla zdrowia
(antyzdrowotne, negatywne) – to przede wszyst-
kim: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, używanie środków psychoak-tywnych, które niektórzy autorzy zaliczają do zachowań autoagresyjnych.
Zachowania zdrowotne kształtują się od wczesnego dzieciństwa w procesie socjali- zacji pod wpływem bardzo różnorodnych czynników, w tym wzorów i instrukcji prze-kazywanych przez rodziców, rówieśników, szkołę, religię, społeczność lokalną, środkimasowego przekazu i reklamy. Dzieciństwo i młodość decydują w istotnym stopniuo zachowaniach zdrowotnych człowieka w wieku dorosłym (Woynarowska, 2000).
Poprzez wybór i realizowanie określonych zachowań zdrowotnych, szczególnie intencjonalnych, jednostka podkreśla swoją autonomię i wolną wolę w dokonywa-niu wyborów spośród alternatywnych możliwości działań (Ostrowska, 1997, s. 16).Z drugiej strony, przejawiane przez człowieka zachowania zdrowotne stanowią re-zultat socjalizacji naturalnej i zinstytucjonalizowanej, gdyż wzory tych zachowań sąwłasnością kultury, w kręgu której żyje, tzn. są akceptowane w danym społeczeństwiejako sprzyjające zdrowiu, i takie, które w danym układzie społecznym postrzeganesą jako zagrażające zdrowiu. W związku z tym jednostce potrzebne jest społeczneprzyzwolenie na uczestnictwo społeczne w formie utrwalonej kulturowo i uznanejza właściwą dla kategorii, z którą dana jednostka jest zidentyfikowana (płci, wieku,położenia społecznego). Jeżeli jednostka ujawnia zachowania kwalifikowane jako nie-sprzyjające zdrowiu, spotyka się ze społeczną dezaprobatą (Roman, 2002, s. 178).
Rodzaje zachowań zdrowotnych można uporządkować, przypisując je określonej kategorii, których typologię zaproponowała Roman. Są to:
•^
zachowania terapeutyczne ujawniane przez człowieka w celu odzyskania tra-conej wartości zdrowia;
-^
zachowania profilaktyczne, których celem jest ochrona posiadanej wartościzdrowia przed jej utratą;
-^
zachowania kompensacyjne, które mają doprowadzić do sublimacji utraconejczęściowo lub trwale wartości zdrowia (Roman, 1998).
Woynarowska wyjaśnia jeszcze inne terminy pokrewne związane z zachowaniami i działaniami ludzi w zdrowiu i chorobie:
•^
„niedziałanie zdrowotne” – polega na niepodejmowaniu działań skierowa-nych na zdrowie w sytuacjach, w których takie działania powinny być podjęte(np. niezaprzestanie palenia tytoniu, mając świadomość jego szkodliwości dlazdrowia); 136
2016-06-
138
Katarzyna Wojciechowska
i pokonywania sytuacji trudnych. Jest to człowiek zdrowy w sensie społecznym,czyli posiada predyspozycje psychofizyczne, które pozwalają na spełnianie kierowa-nych do niego oczekiwań w związku z pełnionymi przez niego funkcjami i rolamispołecznymi, a jednocześnie ma możliwość życia w sposób satysfakcjonujący (Śliwa,2001, s. 62). Zgodnie zatem z definicją zdrowia pomnażać jego potencjał będziejednostka, na której styl życia składać się będą zachowania prozdrowotne w wymia-rze fizycznym, psychicznym i społecznym. Wśród zachowań tych można wyróżnićcztery grupy:
•^
zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym:•^
dbałość o ciało i najbliższe otoczenie;
-^
aktywność fizyczna;
-^
racjonalne żywienie;
-^
hartowanie się;
-^
sen – odpowiedni czas jago trwania i jakość;
•^
zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym:•^
korzystanie i dawanie wsparcia społecznego;
-^
unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem;
•^
zachowania prewencyjne:•^
samokontrola zdrowia i samobadanie;
-^
poddawanie się badaniom profilaktycznym;
-^
bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogo-wym, w szkole, w miejscu pracy);
-^
bezpieczne zachowania w życiu seksualnym;
•^
niepodejmowanie zachowań ryzykownych:•^
niepalenie tytoniu;
-^
ograniczenie używania alkoholu;
-^
nienadużywanie leków niezaleconych przez lekarza;
-^
nieużywanie
innych
substancji
psychoaktywnych
(Woynarowska,
2008, s. 52).
Człowiek od wczesnego dzieciństwa uczy się i modeluje swój styl życia, w tym za- chowania zdrowotne. Proces ten uzależniony jest od wielu czynników, które możnapodzielić na cztery grupy:
Czynniki związane ze środowiskiem fizycznym, w którym ludzie żyją i pra-cują (na przykład środowisko naturalne i jego zanieczyszczenia, stopień in-dustrializacji, dostępność i cena żywności, opieka zdrowotna itd.). 138
2016-06-
139
Zachowania zdrowotne uczniów klas trzecich w wybranych szkołach podstawowych...
Czynniki kulturowe, w tym przede wszystkim miejsce zdrowia w hierar-chii wartości, poczucie ryzyka, dostępność, spójność i rzetelność informacji,wzory ze strony osób znaczących.
Wpływ grup ludzi, w których odbywa się proces wychowania i socjalizacjidziecka. Główną rolę odgrywa tu rodzina, a następnie grupa rówieśników.
Czynniki osobiste, w tym własne przekonania w sprawach zdrowia, jegokontroli, potrzeby działań profilaktycznych, także własna aktywność, wy-trzymałość w sytuacjach zagrożenia (traktowanie ich raczej jako wyzwaniai próba kontrolowania) oraz zdolność do radzenia sobie ze stresami i sytu-acjami trudnymi (Woynarowska, 1998, s. 113).
W Polskim Programie Zdrowie dla Wszystkich zwrócono uwagę na behawioral- ne uwarunkowania chorób i zjawisk zdrowotnych (choroby krążenia, nowotwory,nadumieralność mężczyzn) oraz wysunięto twierdzenie, że poprawa tych zjawiskmoże nastąpić przede wszystkim poprzez zmianę stylu życia oraz kształtowanie wła-ściwych zachowań zdrowotnych i porzucenie szkodliwych nawyków. Doświadczenieuczy, że eliminowanie takich zachowań z życia jest bardzo trudne. Wynika to bo-wiem z faktu, że pełnią one często funkcję mechanizmów samoobronnych w sytu-acjach walki ze stresem. Dlatego każdy proces wychowania zdrowotnego powinienbyć w dużym stopniu zorientowany właśnie na szeroko zakrojone działania, którepowinny ostatecznie doprowadzić do tego, aby nie tylko wzmacniać zachowania po-tęgujące zdrowie, ale także eliminować te zagrażające zdrowiu (Ś
liwa, 2001, s. 62).
MATERIAŁ I METODA BADAWCZA
Badania związane z próbą określenia zachowań zdrowotnych dzieci prowadzonow sześciu szkołach podstawowych usytuowanych w trzech różnych środowiskach lo-kalnych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Próbę stanowili uczniowietrzecich klas w liczbie 337 osób. Źródłem dokładnego i obiektywnego poznania za-chowań zdrowotnych dzieci była obserwacja prowadzona zgodnie z przygotowanąschedułą obserwacyjną. Przedmiotem obserwacji uczyniono zachowania zdrowotneuczniów ujawniane w ciągu całego dnia pobytu w szkole i poza nią, na przykład nawycieczce, spacerze, podczas prac porządkowych na terenie szkoły i innych. Zakresobserwowanych zachowań obejmował:
•^
higienę osobistą i czystość otoczenia;
-^
bezpieczeństwo i pierwszą pomoc;
-^
odżywianie i zdrową żywność;
-^
aktywność ruchową, pracę i wypoczynek, czas wolny;
-^
profilaktykę uzależnień. 139
2016-06-
141
Zachowania zdrowotne uczniów klas trzecich w wybranych szkołach podstawowych...
Jednym z warunków racjonalnego odżywiania się jest regularność spożywania po- siłków. Każde dziecko powinno w ciągu dnia mieć możliwość spożycia 5 posiłkówrozłożonych w odstępach 4-godzinnych. Niespożycie posiłku po czasie dłuższym niż4 godziny powoduje uczucie głodu. Obniża to zdolność do koncentracji uwagi, ak-tywności ucznia, pogarsza jego nastrój, zwiększa drażliwość, co często prowadzi dokonfliktów w szkole i w domu (Sokołowska, 2002, s. 18).
Istotne jest też kulturalne zachowanie się podczas spożywania posiłków. Zwią- zane jest to z: estetyką przygotowania dań, spożywaniem posiłków w miejscach dotego przeznaczonych w towarzystwie innych osób, wygospodarowaniem czasu na je-dzenie, unikaniem pośpiechu, zdenerwowania. W tym obszarze obserwowano: chęćsięgania przez dzieci po pokarm o dużej wartości odżywczej, umiejętność wyboruproduktów do przygotowania zdrowego dania, umiejętność przygotowania posiłku,estetycznego podania i kulturalnego spożywania.
Ocenie zachowań zdrowotnych uczniów kończących edukację wczesnoszkolną poddano też stosunek badanych do aktywności ruchowej. Zmiany, jakie zachodząw
organizmie
pod
wpływem
systematycznie
wykonywanych
ćwiczeń,
są
wszechstronne. Aktywność ruchowa wpływa na poprawę motoryki dziecka.Korzystne zmiany zachodzą również w tkankach organizmu. U dzieci i młodzieżyruch odgrywa ważną rolę
we wzrastaniu i dojrzewaniu organizmu. W wieku do-
rosłym przeciwdziała osteoporozie, pod warunkiem że jest odpowiednio dozowanyi ukierunkowany. U osób starszych pod wpływem aktywności ruchowej wzmocnieniuulega struktura kości, przez co są one bardziej odporne na urazy. Odpowiednio „daw-kowany” ruch i wysiłek fizyczny zapewniają prawidłowy rozwój fizyczny i psychicznyuczniów. Od jak najmłodszych lat należy wdrażać nawykowe formy odreagowywaniastresów poprzez ruch i wysiłek fizyczny. W wyniku ruchu uruchamiane zostają w orga-nizmie pewne mechanizmy obronne – odpornościowe. Pod wpływem zwiększonegowysiłku fizycznego aktywizuje się w organizmie mechanizm polegający na zwalczaniuprzez białe krwinki drobnoustrojów i obcych substancji, przeciwdziałając rozwojowichoroby. Dokładne określenie zapotrzebowania organizmu na wysiłek fizyczny niejest łatwe. Zmienia się ono w zależności od wieku, płci, stanu zdrowia, rodzaju wy-konywanej pracy i wielu innych czynników obciążających organizm w różnej mierzew zmieniających się okolicznościach życiowych. Rozwiązanie problemu pośrednioułatwia przestrzeganie dwóch głównych zaleceń: regularnego zaprawiania się w wysił-ku fizycznym oraz bezwzględnego reagowania na nasilające się zmęczenie jako sygnałdo zaprzestania wysiłku (Jaczewski, 1998, s. 182–183). Można w przybliżeniu okre-ślić łączny czas zajęć ruchowych dla dzieci w młodszym wieku szkolnym na 3–3,5godziny dziennie, uwzględniając czas na przebycie drogi do szkoły i ze szkoły, aktyw-ność ruchową w czasie przerw śródlekcyjnych, uczestniczenie w zajęciach wychowa-nia fizycznego i pozalekcyjnych oraz obowiązki domowe.
Istotnym elementem zdrowego stylu życia jest umiejętność racjonalnego gospo- darowania czasem. Tryb życia dziecka powinien być taki, aby zapewnił dobre samo-
141
2016-06-
142
Katarzyna Wojciechowska
poczucie i pełny wypoczynek. Mówiąc o zachowaniach dzieci związanych z racjonal-nym organizowaniem czasu, należy podkreślić znaczenie snu, który spełnia w życiuczłowieka, szczególnie w okresie wczesnoszkolnym, niezmiernie doniosłe funkcje.Obserwacji poddano takie kategorie zachowań, jak: chęć przebywania na świeżympowietrzu, uczestnictwo w zabawach i grach ruchowych, dbanie o prawidłową posta-wę w ławce szkolnej, umiejętność organizowania wypoczynku czynnego.
Bardzo ważne miejsce w przygotowaniu dzieci w okresie wczesnej edukacji do podejmowania zachowań korzystnych dla zdrowia przypada profilaktyce uzależ-nień. Na podjęcie próby używania substancji odurzających przez dzieci i młodzież,a następnie regularne ich przyjmowanie, wpływa wiele czynników często wzajemnieze sobą powiązanych. Trzy z nich wymienia się najczęściej: ciekawość, dostępnośći odurzanie się przez rówieśników. W związku z doniesieniami o obniżaniu wiekuinicjacji tytoniowej należy profilaktykę antynikotynową rozpoczynać już w przed-szkolu, kontynuować w szkole i propagować w rodzinie. Innym rodzajem uzależnie-nia, przeciwko któremu należy podejmować działania profilaktyczne wśród dzieciw młodszym wieku szkolnym, jest uzależnienie od alkoholu i związane z nim proble-my alkoholowe. W ostatnich latach nasilił się problem szerokiego i łatwego dostępudo narkotyków, dopalaczy oraz leków niezleconych przez lekarza poprzez pojawieniesię handlarzy w okolicach szkół, a nawet w samych szkołach wśród uczniów (Woyna-rowska, 2000, s. 212). Zapobieganie i zwalczanie używania substancji psychoaktyw-nych oraz zmniejszenie związanych z nimi szkód zdrowotnych jest bardzo trudnymi złożonym procesem. Szkoła zatem prowadzi wiele projektów w tym zakresie, copozwoliło na obserwowanie zachowań dzieci podczas takich inicjatyw.
Zadaniem promocji zdrowia jest też rozwijanie u dzieci świadomości ekologicznej i zagrożeń, jakie niesie degradacja środowiska naturalnego, aby jako ludzie doroślinie czuli się bezsilni i podejmowali działania, które leżą w ich zasięgu (Kopeć-Ślęzak,1999, s. 414–437). W związku z tym obserwacji poddano też zachowania ucznióww zakresie kultury ekologicznej.
ANALIZA WYNIKÓW
W toku przeprowadzonej obserwacji zgromadzono bogaty materiał empiryczny, któ-ry w postaci danych liczbowych i procentowych zestawiono w tabeli 1.
Wyniki obserwacji pozwalają stwierdzić, że badaną grupę dzieci charakteryzuje postawa prozdrowotna. Większość dzieci przestrzega racjonalnych zasad zachowańzdrowotnych we wszystkich badanych obszarach lub robi to po przypomnieniu.Wartości procentowe wskazują, że ilość dzieci, które mają ukształtowane nawykizdrowotne, oscyluje między 90,5% w obszarze higieny, 93,8 % w obszarze aktyw-ności ruchowej i profilaktyki uzależnień, 94% w ramach bezpieczeństwa, a 97,3%w zakresie odżywiania.
142
2016-06-
144
Katarzyna Wojciechowska
na
wyku ważna jest systematyczność i zaangażowanie. Jeżeli wcześnie opanowane na- wyki przez dłuższy czas nie są ćwiczone, to ulegają osłabieniu, a nawet całkowitemuwygaszeniu (Żuchelkowska i Wojciechowska, 2000, s. 61).
PODSUMOWANIE
Reasumując, można stwierdzić, że uczniowie kończący edukację wczesnoszkolnąwykazali wysoki poziom obserwowanych zachowań zdrowotnych we wszystkichbadanych obszarach. Świadczy to o posiadanej przez uczniów wiedzy o zdrowymstylu życia i rozwoju zainteresowań własnym zdrowiem. Badani mają ukształtowanewłaściwe postawy wobec zdrowia, co pozwala im dokonywać właściwych wyborówzachowań sprzyjających zdrowiu. W większości ich zachowania są zgodne z zasadamizdrowego stylu życia, tzn. podejmują aktywność fizyczną, stosują zasady racjonalne-go odżywiania, poddają się zabiegom hartowania. Potrafią też zareagować właściwiew przypadku zagrożenia oraz w kontakcie z niebezpiecznymi, toksycznymi przed-miotami. Dobrze sobie radzą w sytuacjach stresowych oraz bardzo dobrze są przygo-towani do udzielania pomocy poszkodowanym.
Zachowania prozdrowotne, w tak szerokim zakresie ujawnione przez badanych, będą trwałe tylko wtedy, gdy będą ściśle powiązane z warunkami środowiskowymi,w których żyją uczniowie. Oznacza to, że potwierdzeniem przekazywanych w szkoleinformacji o ochronie zdrowia powinny być zachowania zdrowotne, które dzieckoobserwuje w otoczeniu. Stąd niezwykle ważny postulat o pilnej potrzebie rozwija-nia i umacniania współpracy szkoły z rodzicami, aby w domu i w szkole stworzyćwarunki sprzyjające umacnianiu nawyków i rozwijaniu zachowań pomnażającychzdrowie. Edukację należy skierować tak, by uczniowie, wykorzystując nabytą wiedzęi umiejętności, umieli w sposób dla siebie skuteczny działać na rzecz swego zdrowiai dokonywać właściwych prozdrowotnych wyborów.
BIBLIOGRAFIA
Bartkowiak, Z. (1981).
Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania
. Warszawa.
Demel, M. (1980).
Pedagogika zdrowia
. Warszawa.
Drabik, J. i Wróblewska, A. (1995). Styl życia rodziców dzieci u progu szkoły podsta-wowej. W: Z. Czaplicki i W. Muzyka (red.). S
tyl życia a zdrowie.
Olsztyn.
Gaweł, A. (2003).
Pedagodzy wobec wartości zdrowia.
Kraków.
Jaczewski, A. (1998).
Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania.
Warszawa.Kopeć-Ślęzak, J. (1999). Problematyka zanieczyszczeń środowiska w aspekcie pro-
144
2016-06-
145
Zachowania zdrowotne uczniów klas trzecich w wybranych szkołach podstawowych...
mocji zdrowia. W: J. Karski (red.).
Promocja zdrowia.
Warszawa.
Kuński, H. (2000).
Promowanie zdrowia.
Łódź.
Ostrowska, A. (1997). Prozdrowotne style życia.
Promocja Zdrowia, Nauki Społeczne
i Medycyna
,^
IV.
Roman, E. (1998).
Młodzież studiująca wobec wartości własnego zdrowia.
Poznań.
Roman, E. (2002). Stosunek dzieci i młodzieży do wartości zdrowia. Wzory za-chowań prozdrowotnych. W: Z. Żukowska i R. Żukowski (red.).
Zdrowie i sport
w edukacji globalnej.
Warszawa.
Siciński, A. (1976). Styl życia – problemy pojęciowe i teoretyczne. W:
A. Siciński
(red.).
Styl życia koncepcje i propozycje.
Warszawa.
Sokołowska, M. (2002). Realizacja ścieżki edukacyjnej – edukacja prozdrowotna. Edukacja Zdrowotna i Promocja Zdrowia, 4. Szukalski, W. (2001). Zdrowotne walory aktywności ruchowej
. Lider,
Śliwa, M. (2001).
Wychowanie zdrowotne. Zarys teorii i metodyki.
Katowice.
Woynarowska, B. (1998).
Profilaktyka w pediatrii.
Warszawa.
Woynarowska, B. (2000).
Zdrowie i szkoła.
Warszawa.
Woynarowska, B. (2008).
Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki.
Warszawa.
Żuchelkowska, K. i Wojciechowska, K. (2000),
Promocja zdrowia w edukacji dzieci
przedszkolnych
. Bydgoszcz.
145
2016-06-
