Pobierz Zachowania zdrowotne – związek ze zdrowiem i chorobą i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
Zachowania zdrowotne – związek ze zdrowiem i chorobą Fiega Ewa^1 , Krajewska-Kułak Elżbieta^2
- Wydział Medycyny Ratunkowej i Katastrof, Wyższa Szkoła Zawodowa Ochrony Zdrowia TWP w Łomży
- Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Kryteria podziału zachowań zdrowotnych związanych ze zdrowiem Zdrowie fizyczne i stan psychiczny człowieka są ze sobą ściśle powiązane Awicenna W literaturze przedmiotu [ 1 ] można także odszukać podział zachowań zdrowotnych z uwagi na dwa kryteria, tj.: stan zdrowia i ich wpływ na zdrowie. Green oraz Kreuter, za Woynarowska [ 2 ] wyróżnili trzy specyficzne grupy czynników, które kształtują zachowania zdrowotne, a mianowicie:
- predysponujące – zasób wiadomości, postawy, poglądy, wartości
- umożliwiające - możliwości korzystania z ustalonych świadczeń medycznych, jakość wykonywanych świadczeń, zdolność do podejmowania czynności ważnych dla zdrowia, itp.
- wzmacniające, związane są z warunkami życia jednostki, a także z normami obyczajowo – społecznymi; uznanie bądź dezaprobata zachowań prezentowanych przez dane środowisko rodzinne, koleżeńskie, szkołę oraz medyczne. Sęk [ 3 ] przedstawia następujące, podstawowe kryteria klasyfikacji zachowań zdrowotnych:
- poziom organizacji aktywności i świadomości - nawyki (nawyki higieny) oraz intencjonalne czynności (celowe praktyki zdrowotne, takie jak ruch czy dieta)
- stosunek do zdrowia, konsekwencje zdrowotne - zachowania prozdrowotne (sen, dieta, relaks, gimnastyka rekreacyjna) i zachowania antyzdrowotne (palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu)
- sytuacja zdrowotna - zachowania w sytuacji zdrowia (badania kontrolne) i zachowania w sytuacji choroby (dostosowanie się do zaleceń lekarza)
- treść zachowań - zachowania związane ze zdrowiem prozdrowotne (wspomaganie rozwoju) i prewencyjne (badania profilaktyczne)
- zachowania zdrowotne wynikające z roli - zachowania zdrowotne pro- i antyzdrowotne (karmienie piersią, palenie tytoniu) oraz medyczne zachowania pro- i antyzdrowtne (prozdrowotne komunikowanie diagnozy). Istotnym kryterium podziału zachowań prozdrowotnych, za Kasperek [ 4 ], są wymienione w definicji WHO płaszczyzny zdrowia, czyli zdrowie:
- fizyczne - kojarzące się z higieną osobistą i otoczenia, prawidłowym odżywianiem się, podejmowaniem ćwiczeń ruchowych, hartowaniem sprzyjającym podnoszeniu odporności organizmu na szkodliwe bodźce
- psychiczne - utrzymujące się i udoskonalające dzięki różnym sposobom walki ze stresem, kształtowaniu sprzyjających zdrowiu postaw i przekonań, budowaniu zaufania do siebie, wiary we własne siły, optymizmu, wysokiej samooceny
- społeczne - obejmujące działania ukierunkowane na budowanie prawidłowych relacji pomiędzy jednostkami, wyposażenie w umiejętności komunikacji, nawiązywanie kontaktów społecznych, rozwiązywanie konfliktów Kolejne kryterium podziału zachowań, które mogą stanowić podstawę do wyróżnienia konkretnych zachowań służących zdrowiu to podział na sfery dziedziny życia ludzkiego [ 2 ], takie jak: praca, nauka, życie rodzinne, życie towarzyskie, sen, wypoczynek i spędzanie czasu wolnego. Dokonana wyżej próba klasyfikacji zachowań prozdrowotnych nie wyczerpuje istniejących możliwości, ale pokazuje jedynie szeroki zakres, jaki one obejmują. W kontekście wszystkich informacji dotyczących wpływu czynników na zdrowie można stwierdzić, że zachowania niekorzystne dla zdrowia trzeba zmieniać na takie, które sprzyjają zdrowiu. Heszen i Sęk [ 5 ] wyróżniają następujące kryteria klasyfikacji zachowań zdrowotnych:
- wpływ zachowania na zdrowie - korzystne czy niekorzystne
- poziom świadomości i cel działania
- poziom organizacji behawioralnej
- stan zdrowia, wobec którego podejmowane są określone zachowania
- zachowania wynikające z pełnionej roli społecznej
- istota zachowania, obszar życia oraz aktywność.
- w sytuacji choroby – czyli działania związane z przyjmowaniem roli chorego (np. poszukiwanie pomocy i diagnozy), z pełnieniem roli chorego (np. realizacja zaleceń lekarskich)
- związane z samoleczeniem (np. stosowanie własnych sposobów leczenia). Ad.5. zachowania wynikające z pełnionej roli społecznej Do tego rodzaju zachowań [ 6 ] zalicza się:
- rodzicielskie zachowania zdrowotne (np. karmienie dziecka piersią)
- rodzicielskie zachowania antyzdrowotne (np. palenie papierosów w obecności dziecka)
- medyczne zachowania prozdrowotne, czyli czynności podejmowane przez pracowników ochrony zdrowia (właściwe komunikowanie diagnozy)
- medyczne zachowania antyzdrowotne (np. błędy jatrogenne). Ad.6. istota zachowania, obszar życia oraz aktywność Wyróżnia się tu [ 6 ] zachowania dotyczące diety, aktywności ruchowej, nienarażenia się na ryzyko. Stanowią one grupę zachowań promocyjnych, związanych z dbaniem o zdrowie (np. strategiczne planowanie zdrowia) oraz profilaktycznych, związanych z zapobieganiem chorobom (np. bezpieczne zachowania seksualne). Przedstawiona powyżej klasyfikacja wydaje się być najpełniejszym sposobem porządkowania zachowań zdrowotnych, uwzględniająca różne kryteria, w przeciwieństwie do innych autorów, którzy proponowali najczęściej jedno główne kryterium. Titkow [cyt. za 5 , cyt. za 6 ] za kryterium podziału zachowań zdrowotnych przyjął rolę pełnioną przez człowieka zagrożonego chorobą i wyróżnił:
- zachowania mające na celu podtrzymanie zdrowia
- zachowania związane z przyjmowaniem roli chorego
- zachowania związanie z pełnieniem roli chorego. Często cytowaną w piśmiennictwie [ 5 , 6 , 7 ] typologią zachowań zdrowotnych jest także propozycja Kolbego, w której za punk wyjścia autor przyjął celowy aspekt zachowań zdrowotnych wraz z dodatkowymi kryteriami i wyróżnił następujące rodzaje zachowań zdrowotnych:
- wellness behaviour – aktywność podejmowana przez osobę zdrową w celu uzyskania wyższego poziomu swojego zdrowia
- preventive health behaviour – aktywność podejmowana przez osobę uważającą się za zdrową w celu zapobieżenia chorobie lub wykryciu jej w asymptomatycznym stanie
- at-risk – aktywność podejmowana przez osobę uważająca się za zdrową, ale znajdującą się w stanie zwiększonego ryzyka dla określonego elementu zdrowia, ukierunkowaną na zapobieganie skutkom tych zagrożeń lub rozpoznaniu ich w asymptomatycznym stanie
- illness behaviour – aktywność podejmowana przez osobę dostrzegającą u siebie chorobę, podejmowane w celu określenia stanu zdrowia i uzyskaniu odpowiednich środku zaradczych
- self - care behaviour - aktywność podejmowana przez osobę uważającą się za chorą, podejmowane w celu poprawy swojego stanu zdrowia, obejmujące minimalny udział terapeuty oraz niewielkie uzależnienie od otoczenia i ograniczanie przypisywanych jej zadań
- sick- role- behaviour - aktywność podejmowana przez osobę uważającą się za chorą, ukierunkowane na poprawę swojego stanu zdrowia przez podjęcie leczenia, pełne uzależnienie od otoczenia i ograniczenie zadań przypisanych osobie
- reproduktive behaviour - każde wyżej opisane sześć zadań podejmowane przez człowieka w celu zabezpieczenia, utrzymania lub poprawy zdrowia płodu lub dziecka, za które dana osoba jest odpowiedzialna.
- health-relatet social action – działania podejmowane samodzielnie lub wspólnie z innymi osobami za pomocą środków instytucjonalnych, prawnych lub ekonomicznych, które mają na celu wpływanie na czynniki warunkujące zdrowie populacji ( np. oddziaływania środowiska). Przedstawiony wyżej podział wzbogaca socjomedyczne punkty widzenia o nowe zagadnienia, prezentując szerokie spojrzenie na zachowania zdrowotne, zaliczając do nich działania związanie nie tylko z leczeniem, również z promocją i profilaktyką zdrowotną. Uwarunkowania zachowań zdrowotnych Dziś zadbaj o zdrowie, byś nie musiał o nim marzyć, gdy będziesz w niemocy. Pliniusz Starszy
zaradzić trudnościom i problemom. Składnik ten opisuje możliwości jednostki w konfrontacji ze stresem
- sensowność (składnik motywacyjno-emocjonalny) - stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens, że przynajmniej część wymagań i problemów, które niesie życie warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania. Jest to najważniejszy składnik poczucia koherencji, gdyż bez niego poczucie zrozumiałości i zaradności mogą być krótkotrwałe, a przy wysokiej sensowności mają tendencje do podwyższania się. W badaniach Szołdry (1999), za Heszen i Sęk [ 5 ] poczucie koherencji korelowało z deklarowaną tendencją do zachowań korzystnych dla zdrowia, takich jak: aktywność ruchowa, zdrowa dieta, zachowania profilaktyczne i rekreacyjne. Ziarko [ 9 ] wykazał, że poczucie koherencji jest czynnikiem powiązanym zarówno z intencją podjęcia zachowań zdrowotnych, jak i realizowanymi zachowaniami zdrowotnymi (dotyczyło to młodych dorosłych). Związek poczucia koherencji z niektórymi zachowaniami pro- i antyzdrowotnymi potwierdzili również Kurowska i Zając [ 10 ] w grupie zdrowych dorosłych oraz chorych na miażdżycę kończyn dolnych. Badania Kowal i wsp. [ 11 ] wskazują na negatywny związek poczucia koherencji i jego komponentów z zaburzeniami odżywiania wśród uczniów szkół średnich, a Bobrowskiego [ 12 ], że wysoki poziom poczucia koherencji stanowi czynnik chroniący przed częstym piciem alkoholu, zmniejsza prawdopodobieństwo używania środków narkotycznych oraz sprzyja nieużywaniu leków nasennych i uspokajających. Dotychczasowe badania Mroziak i wsp. [ 13 ] wskazują, iż pod wpływem interwencji terapeutycznych, poczucie koherencji może zmienić się (wśród grupy pacjentów uzależnionych od alkoholu po okresie terapii zanotowano istotny wzrost). Ad.2. umiejscowienie kontroli zdrowia Autorem koncepcji umiejscowienie kontroli zdrowia jest Rotter [ 14 ], który uważa, iż na ludzkie zachowania w znacznym stopniu wpływają: sposób spostrzegania różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych oraz poczucie sterowania z „wewnątrz” i „zewnątrz”. Umiejscowienie kontroli podzielił na [ 14 ]:
- wewnętrzne - kiedy ludzie uważają wyniki swoich działań za zależne od nich samych, wierzą we własne siły
- zewnętrzne - kiedy jednostki uważają, że ich działania zależą przede wszystkim od czynników zewnętrznych, nie mają więc poczucia panowania nad sytuacją, a świat spostrzegają jako nieprzewidywalny. Opierając się na teorii Rottera, Wallstonowie, za Ogińska-Bulik [ 15 ] opracowali koncepcję umiejscowienia kontroli zdrowia, wyjaśniającą zależność pomiędzy działaniem zdrowotny a umiejscowieniem poczucia kontroli i opierająca się na założeniu, że wewnętrzne poczucie kontroli zdrowia wiąże się z przyjęciem większej za nie odpowiedzialności, co sprzyja zdrowiu. W konsekwencji takiego myślenia, wyróżnili trzy niezależne wymiary umiejscowienia kontroli zdrowia [cyt. za 15 ]:
- wewnętrzne – tj. takie przekonanie, że zdrowie zależy od własnego zachowania
- wpływ innych – tj. takie przekonanie, że własne zdrowie jest wynikiem oddziaływania innych osób, mających większe możliwości
- przypadek – tj. takie przekonanie, że o zdrowiu decyduje los, przypadek czy inne czynniki zewnętrzne. W opinii Zadwornej-Cieślak i Ogińskiej-Bulik [ 6 ], poczucie kontroli kształtuje się w toku nabywania doświadczeń życiowych, a w procesie tym istotną rolę odgrywa równowaga między doświadczeniami stresowymi a pozytywnymi oraz własna aktywność. Ukształtowanie się w człowieku przekonania o możliwości wpływu na własne życie wymaga okazji do uczenia się odpowiedzialnego podejmowania decyzji, w atmosferze bezpieczeństwa zapewnianego przez otoczenie społeczne [ 6 ]. Ad.3. poczucie własnej skuteczności Pojęcie „ poczucie własnej skuteczności” za Juczyński [ 16 ] wprowadził Bandura w celu określenia przekonań jednostki, że jest ona zdolna do osiągania celu zamierzonego w danej sytuacji przy spełnieniu trzech warunków, że:
- spodziewana zmiana zachowania przedstawia dla danej osoby wartość
- zachowując się w określony sposób osiągnie cel
- potrafi z sukcesem zachować się w określony sposób. Oczekiwanie można więc podzielić na trzy typy: dotyczące sytuacji, w wyniku działania i własnej skuteczności [ 14 ]. W przypadku każdej zmiany sytuacji osoba może sformułować różne oczekiwania, ale rozstrzygające wydaje się być oczekiwanie własnej skuteczności, czyli subiektywne przeświadczenie o tym, że jednostka jest w stanie podjąć i kontynuować działanie w rozmaitych sytuacjach oraz doprowadzić do oczekiwanej zmiany.
Niebrzydowski [ 22 ] poczucie własnej wartości traktuje jako poczucie szacunku wobec samego siebie oraz wiary w skuteczność i wartość ludzkich poczynań. Zdaniem autora [ 22 ] niskie poczucie własnej wartości osłabia motywację do działania i obniża odporność na przeciwności życiowe, a wysokie - wiąże się ze zgodą jednostki na to, co ona sama myśli i czuje, świadomością swoich obaw, myśli, uczynków w akcie potwierdzenia swojego „ja”, takiego, jakim jest ono naprawdę. Poczucie własnej wartości wiąże się także ze zdrowiem fizycznym i dobrym samopoczuciem, i może odegrać istotną rolę w środowisku pracy. W badaniach Ogińskiej – Bulik [ 23 ] okazało się ono powiązane ze stanem zdrowia funkcjonariuszy policji, jak i pracowników sektora usług społecznych. Ad.5. optymizm Optymizm – to kolejny, istotny składnik wpływający na różne aspekty funkcjonowania człowieka, także w obszarze zdrowia. Scheier i wsp. [ 24 ] twierdzą, iż optymistyczne nastawienie pomaga w utrzymaniu zachowań korzystnych dla zdrowia i wiąże się z oczekiwaniami dotyczącymi działań jednostki - jeśli człowiek oczekuje pozytywnego ich skutku, to podejmie wysiłki prowadzące do jego uzyskania, a jeśli postrzega, że pozytywny efekt jest niemożliwy do osiągnięcia, najczęściej wycofuje się z dążenia do celu. Optymiści, w porównaniu do pesymistów, częściej stosują aktywne style radzenia sobie, co wiąże się z lepszym przystosowaniem do stresujących zdarzeń, pesymiści zaś częściej stosują style unikowe [ 24 ]. Juczyński [ 25 ] zauważa, iż optymizm ułatwia radzenie sobie z chorobą, jak również odgrywa rolę w zmianie zachowań zdrowotnych (np. optymiści szybciej zdrowieją - po operacji by-passów, w przeciwieństwie do operowanych pesymistów). Ad.6. wartościowanie zdrowia i jego ocena Kowalski [ 26 ] podkreśla, że w kształtowaniu wartości zdrowia istotne są dwa wymiary:
- teoretyczny – związany z nauczaniem o zdrowiu, jako wartości oraz uwarunkowaniach i konsekwencjach zachowań związanych ze zdrowiem
- praktyczny – tj. polegający na kształceniu zamierzonych zachowań w sytuacji wyborów zdrowotnych, celowe zajmowanie postawy wobec wartości zdrowia, rozważania jej miejsca w hierarchii wartości, kształcenia do rozpoznawania sposobów manipulacji w obszarze wartości zdrowia.
Ad.7. podatność na stres i radzenie sobie ze stresem W piśmiennictwie psychologicznym, za Ogińska – Bulik i Juczyński [ 15 ] wyróżnia się trzy podstawowe nurty ujmowania stresu: stres jako bodziec, stres jako reakcja, stres jako transakcja. W ostatnim czasie ujęcie stresu odnosi się przede wszystkim do nurtu postrzegania stresu jako transakcji. Reprezentują powyższe, za Ng i Jeffery [ 27 ], dwie wiodące myśli psychologiczne stresu: poznawczo-transakcyjna koncepcja stresu autorstwa Lazarusa i Folkman i teoria zachowania zasobów Hobfolla. Badania przeprowadzone przez Ng i Jeffery [ 27 ] na próbie ponad 12 tys. osób dorosłych wskazały, że im wyższy postrzegany poziom stresu przedstawiali badani, tym więcej podejmowali zachowań niekorzystnych dla zdrowia, takich jak: mały poziom aktywności fizycznej, dieta wysokotłuszczowa, czy palenie papierosów. Również Juczyński [ 25 ] w swoich badaniach dowiódł, że nasilenie stresu korelowało negatywnie z wszystkimi formami zachowań zdrowotnych, w tym: nawykami żywieniowymi, świadomym nastawieniem psychicznym, praktykami zdrowotnymi, działaniami ochraniającymi zdrowie, unikaniem sytuacji szkodliwych i zachowaniami medycznymi. Zmienna ta okazała się także predykcyjną dla zachowań zdrowotnych, ponieważ im badani odczuwali wyższy poziom stresu, tym prezentowali zachowania mniej korzystne dla zdrowia [ 25 ]. W literaturze przedmiotu [ 28 ] zwraca się także uwagę na fakt, iż zachowania szkodliwe dla zdrowia mogą być jednym ze sposobów radzenia sobie ze stresem. Osoby nie posiadające odpowiednich zasobów pozwalających na kreatywne radzenie sobie z trudnością, poszukują innych, często destruktywnych strategii, doprowadzających, np. do używania substancji psychoaktywnych. Ostatnio wprowadzono do piśmiennictwa pojęcie osobowości stresowej typu D, która charakteryzuje się negatywną emocjonalnością i hamowaniem społecznym [ 28 ]. Wyniki badań Ogińskiej-Bulik [ 28 ] dowiodły, że osoby, które przedstawiają niekorzystne zachowania zdrowotne, np. zażywanie narkotyków, palenie papierosów, picie alkoholu w porównaniu z osobami, które podejmują je w mniejszym stopniu, charakteryzują się wyższym nasileniem negatywnych emocji i większą skłonnością do powstrzymywania się od ich wyrażania oraz dystansowania się od innych ludzi. W grupie tej zanotowano wyższy odsetek badanych, którzy charakteryzowali się osobowością typu D, a ten typ osobowości wiąże się ze skłonnością do: hazardu, pracoholizmu, zakupolizmu, jedzenioholizmu [ 28 ].
że najlepszym czynnikiem prognozującym zachowanie jest cel behawioralny (Ajzen i Fishbein, 1980). Zakłada ona, że ludzie zachowują się rozsądnie i biorą pod uwagę dostępne informacje o sytuacji oraz rozważają konsekwencje swoich zachowań. Model ten nie mówi jednoznacznie o własnej skuteczności, jako o czynniku występującym w powstawaniu intencji zmiany zachowania, ale można doszukać się jej elementów w wyznacznikach intencji, przyjętych w tym modelu, np. w ocenie podjęcia zachowania. W grupie modeli postintencjonalnych [ 30 - 46 ] wyróżnia się:
- model rozpoczynania działania ( Goal Setting Pursuit ) opisuje zmienne, które zwiększają szanse na wystąpienie zachowania. Na decyzję próbowania (kluczowy etap rozpoczynania zachowania) ma wpływ między innymi poczucie własnej skuteczności ( Bagozzii, Edwards , 1998)
- model etapów zmian, model transteoretyczny ( Transtheoretical Model – TTM /Stages of Change) , wyróżniono pięć stadiów w procesie zmiany zachowania. Procesy przejścia z fazy do fazy zależą między innymi od: bilansu kosztów i zysków czy poczucia własnej skuteczności (Prochaska, Di Clemente , 1983)
- podejście procesualne do zmiany zachowań zdrowotnych (HAPA - Health Action Process Approach), zakłada dwie fazy zmian zachowania – motywacyjną i wolicjonalną, a samoskuteczność jest zmienną występującą w obu fazach. Uszczegółowiono w nim rolę własnej skuteczności zakładając, że istnieją jej specyficzne rodzaje: własna skuteczność w inicjowaniu działania ( preaction self- efficacy ), własna skuteczność w utrzymaniu działania ( maintenanceself-efficacy ) oraz własna skuteczność w ograniczeniu nawrotów ( recovery self-efficacy ); ( Schwarzer ,
W grupie modeli społeczno-poznawczych [ 30 - 46 ] wyróżnia się: - model ASE de Vriesa i Mudde jest połączeniem teorii uzasadnionego działania, teorii społeczno-poznawczej i modelu transteoretycznego. Jego głównym założeniem jest to, że zachowanie można zrozumieć znając jego predyktory, którymi są: postawy ( A - attitudes) , wpływ społeczny (S-social influence) oraz samoskuteczność (E - efficacy), rozumiana w tym modelu według założeń i definicji Bandury ( de Vries i Mudde , 1998)
- teorię społeczno-poznawczą Alberta Bandury, gdzie własna skuteczność jest podstawą motywacji i działania. Inne czynniki wpływające na zachowanie, wspomniane w tej
teorii, pełnią rolę motywatorów i drogowskazów zachowania, ale są zakorzenione we własnej skuteczności podstawowym przekonaniu o własnej mocy osiągnięcia pożądanych rezultatów swojego zachowania ( Bandura, 1976)
- teorię samoskuteczności - opartą na przekonaniu o własnej zdolności zorganizowania i kontroli swojego zachowania w celu doprowadzenia do określonego, oczekiwanego przez siebie wyniku tego zachowania ( Bandura , 1997). Bandura [ 35 , 37 ] wyróżnia również cztery główne źródła informacji mających podstawowe znaczenie dla planowania i wdrażania działań z zakresu edukacji zdrowotnej, na podstawie których osoba buduje przekonanie o własnej skuteczności:
- doświadczenia obserwacji ( vicarious experiences ) - osoby budują oczekiwanie co do własnej skuteczności na podstawie obserwacji udanych prób innych osób w otoczeniu
- osiągnięcia ( performance accomplishments ) wynikające z doświadczenia własnych sukcesów ( mastery experiences ) - w wyniku tego zwrotnie wzmacnia się początkowa motywacja do podejmowania zachowań, w tym także zdrowotnych
- poziom pobudzenia emocjonalnego ( emotional arousal ), słabe pobudzenie emocjonalne – niski poziom napięcia psychoruchowego oraz niski poziom emocji, takich jak np. lęk czy złość, towarzyszące zachowaniu, stanowią informację, że poczucie kompetencji danej, w tym samoskuteczności, w danej sytuacji jest wysokie.
- słowna perswazja ( verbal persuasion ) - rozmowy z autorytetami, czy innymi ważnymi osobami. Piśmiennictwo
- Majchrowska A.: Wybrane elementy socjologii. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziału pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu Akademii Medycznej, Wyd. Czelej, Lublin, 2003.
- Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2007.
- Sęk H.: Zdrowie behawioralne. [w:] Psychologia. Podręcznik Akademicki, Strelau J. (red), GWL, Gdańsk, 2000, 533 - 553,539.
- Kasperek E.: Zachowania prozdrowotne nauczycieli, Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań, 1999.
- Dolińska-Zygmunt G.: Podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie, Wyd. Instytutu Psychologii PAN, Warszawa, 2000.
- Reykowski J.: Psychologia ogólna. Emocje, motywacja, osobowość, Wyd. PWN, Warszawa, 1992
- Sparks R. W.: Istota poczucia własnej wartości, Wyd. Ravi, Łódź, 1995.
- Kofta M., Doliński D.: Poznawcze podejście do osobowości, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna t.2., Strelau J. (red.), Wyd. GWP, Gdańsk, 2004, 561 - 600.
- Niebrzydowski L.: Psychologia ludzkich potrzeb, aspiracji i możliwości, Krajowa Rada Self – Esteem, Łódź 1999.
- Ogińska- Bulik N.: Stres zawodowy u policjantów. Źródła – Konsekwencje – Zapobieganie, Wyd. WSH-E, Łódź, 2003.
- Scheier M.F. Weintraub J.K., Carver C.S.: Coping withstress: divergent strategies of optimists and pessimists, J. Pers. Soc. Psychol., 1986, 51, 6, 1257 - 1264.
- Juczyński Z.: Przekonania i oczekiwania wyznacznikami zachowań związanych ze zdrowiem. [w]: Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki. Juczyński Z., Ogińska – Bulik N. (red), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2003, 49 - 61.
- Kowalski M.: Zdrowie i kultura zdrowotna – różne aspekty poznawcze [w]: Zdrowie - wartość – edukacja. Kowalski M.. Gaweł A. (red.), Oficyna Wyd. Impuls, Kraków, 2006, 13 - 105.
- Ng D.M., Jeffery R. W.: Relationships between perceived stress and heath behaviors in a sample of working adults, Health Psychology, 2003, 22, 6, 638 - 642.
- Ogińska – Bulik N.: Osobowość typu D. Teoria i badania, Wydawnictwo WSH-E, Łódź, 2009.
- Nowakowska M.: Społeczno-kulturowe uwarunkowania zmian w rozumieniu kategorii zdrowia i choroby, Sztuka leczenia, 2010,20,1-2, 43 - 49.
- Gromulska L., Piotrowicz M., Cianciara D.: Własna skuteczność w modelach zachowań zdrowotnych oraz w edukacji zdrowotnej, Przegl. Epidemiol., 2009, 63, 427 - 432.
- Prochaska J.O., DiClemente C.C., Norcross J.C.: In search of how people change: Applications to addictive behaviours, Am. Psychol., 1992, 47, 1102 - 1114.
- Kristal A.R., Glanz K., Curry S.J., Patterson R.E.: How can stages of change be best used in dietary interventions? J. Am. Diet. Assoc., 1999, 99, 679 - 684.
- Horwath C.C.: Applying the transtheoretical model to eating behaviour change: challenges and opportunities, Nutr. Res. Rev., 1999, 12, 281 - 317.
- Nestle M., Wing R., Birch L., DiSogra L., Drewnowski A., Arbor A., Middleton S., Sigman-Grant M., Sobal J., Winston M., Economos C.: Behavioural and social influences on food choice, Nutrition Reviews, 1998, 56, 5, S50-S64.
- Bandura A.: Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall, 1986.
- Łuszczyńska A.: Zmiana zachowań zdrowotnych. Dlaczego dobre chęci nie wystarczają? Wyd 1. Wyd. GWP, Gdańsk, 2004.
- Bandura A.: Social Learning Theory. Englewood Cliffs. NJ: Prentice-Hall, 1976.
- Becker M.H., Rosenstock I.M.: Comparing social learning theory and the health belief model. [w:] Advances in health education and promotion. Ward W.B., (red.), CT, JA Press, Greenwich , 1987, 245 - 249.
- Rogers R.W.: Cognitive and physiological processes in fear appeals and attitude change: A revised theory of protection motivation. [w:] Social Psychophysiology. Cacioppo J. Petty R, (eds.), Guilford Press, New York, 1983, 153 - 176.
- Ajzen I., Fishbein M.: Understanding attitudes and Predicting Social Behavior. Englewood Cliffs, NJ, Prentice Hall, 1980.
- Baggozi R.P., Edwards E.A.: Goal setting and goal pursuit in the regulation of body weight, Psychol. Health, 1998, 13, 593 - 621.
- Ileszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2007.
- Prochaska J.O., Di Clemente C.C.: Stages and processes of self-change of smoking: Toward an integrative model of change, J. Consult. Clin. Psychol., 1983,51, 390 - 395.
- Schwarzer R.: Social-cognitive factors in changing health-related behavior, Curr. Dir. Psychol. Sci., 2001, 10, 47 - 51.
- Sandvik C., Gjestad R., Brug J., et al.: The application of a social cognition model in explaining fruit intake in Austrian, Norwegian and Spanish schoolchildren using structural equation modeling, Int. J. Beh. Nutr. Phys. Act., 2007, 4, 57.
- De Vries H., Mudde A., Lcijs I.: The European Smoking prevention Framework Approach (EFSA): an example of integral prevention, Health Educ. Res., 2003, 18, 611 - 626.
