Pobierz Zachowanie prospołeczne dzieci sześcioletnich i więcej Schematy w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
MAGDALENA GROCHOWALSKA
Zachowanie prospołeczne dzieci sześcioletnich
Od pewnego c z a su w p s y c h o lo g i i i p e d a g o g ic e obserwu j e s i ę w z ro st z a in te reso w a ń problem am i ż y c ia s p o łe c z n e g o. Przedm iotem stu d ió w c o r a z c z ę ś c i e j s t a j ą s i ę zło ż o n e form y s p o łe c z n e g o zachow ania s i ę d z ie c k a w w ieku p rz e d szko ln ym , w tym ta k ż e je g o u m ie ję t n o ś c i w sp ó łp ra cy i w s p ó łd z ia ła n ia , c z y l i c z y n n o ś c i k o o p e ra cy jn e będące je d n ą z k a t e g o r i i zachowań p r o s p o łe c z n y c h (M .G roch o w alsk a 1 9 8 7 ). Zachow ania t e sta n o w ią ważny s k ła d n ik s t r u k t u r y o so b o w o śc i, k t ó r a k s z t a ł t u j e s i ę od w czesnego o k re su ż y c ia c z ło w ie k a i , mimo n a r a s t a n ia w c z a s i e nowych elem entów , w sk a zu je w różn ych a s p e k ta c h c i ą g ł o ś ć i t r w a ło ś ć. Normy s p o łe c z n e p rzy sw ojon e w d z i e c iń s t w i e s t a j ą s i ę podstaw ą d a ls z e g o rozw oju sp o łe c z n o -m o r a ln e g o j e d n o s t k i. Rozwój s p o łe c z n y to z d o b y c ie d o j r z a ł o ś c i do w sp ó łż y c i a w g r u p ie , podejm owanie nowych r ó l s p o łe c z n y c h. Do o s i ą g n i ę c i a owej d o j r z a ł o ś c i p o tr z e b n y j e s t d łu g o tr w a ły p r o c e s s o c j a l i z a c j i , c z y l i k s z t a łt o w a n ia s i ę s p o łe c z n ie pożądanych cech o so b o w o ści i postaw p r o sp o łe c z n y c h C J.R e y k o w s k i 1 9 7 8 ) o ra z u m ie ję tn o ś c i podejmowania i wy konywania c z y n n o śc i zespołow ych (M .P r z e łą c z n ik o w ą 1 9 8 3 ). D z ie c k o je d n a k n ie r o d z i s i ę i s t o t ą s p o łe c z n ą w tym
z n a c z e n iu , że może łatw o obcować z innym i lu d ź m i. Aby mogło nauczyć s i ę w s p ó łż y c ia sp o łe c z n e g o musi m ieć duże m o ż liw o śc i u c z e n ia s i ę o raz odpow iednie w arunki do te g o (3 .K o r n o w s k i 1 9 8 5 ) , Pedagodzy i p sy c h o lo d z y zg o d n i s ą co do t e g o , że n a jw a żn iejszy m czyn n ik iem wpływającym na rozw ój s p o łe c z n y d z ie c k a j e s t r o d z in a. Jed n a k ż e z czasem podstawowe wpływy r o d z in y z o s t a j ą u z u p e łn ia n e p r z e z od d z ia ły w a n ie i n s t y t u c j o n a l n e , ja k iem u poddane j e s t d z ie c k o w p r z e d s z k o lu , a potem w s z k o l e. W y k o rzy sta n ie odpow ied n ic h środków , form i m etod d z i a ł a n i a , d ostosow anych do p o tr z e b i m o ż liw o śc i d z ie c k a pozw ala ta k o rgan izo w ać p r o c e s wychow ania, aby s p r z y j a ł on w ja k n ajw iększym s t o p n iu u s p o łe c z n ia n iu. P r z e j ś c i e spod w yłączn ego wpływu r o d z in y do gru p y r ó w ie ś n ic z e j pozw ala d z ie c k u p r z e z w y c ię żyć c h a r a k te r y s ty c z n y d la n ie g o egocentryzm na r z e c z zachowań p r o s p o łe c z n y c h. D z i e c i u c z ę s z c z a ją c e do p r z e d s z k o la p rz e z c z t e r y l a t a c z ę ś c i e j d o s t r z e g a ją p o tr z e b ę w spólnego d z ia ła n ia i w większym s t o p n iu p od ejm u ją c z y n n o ś c i o c h a r a k te r z e p rospołeczn y m niż- d z i e c i o b j ę t e wycho waniem przed szk oln ym t y l k o p r z e z rok C S.G u z 1987}« Zachow ania p r o s p o łe c z n e , z g o d n ie z k o n c e p c ją J.R e y k o w - s k i e g o , mogą p r z e ja w ia ć s i ę w t r z e c h k a t e g o r ia c h zachow ań, ja k o : c z y n n o ś c i a l l o / .s o c j o / c e n t r y c z n e , pomocne i koope r a c y jn e. P ierw sz e z n ic h s ą zorganizow an e t a k , aby k to inny o s i ą g n ą ł k o r z y ś ć , p o d cz a s gdy podm iot p o św ię c a ważne dobro o s o b i s t e. W wyniku d z i a ł a n ia d r u g ic h k to ś o d n o s i k o r z y ś ć , a podm iot p o n o s i je d y n ie n a tu r a ln e k o s z t y c z y n n o ś c i C c z a s , w y s i ł e k }. N a to m ia st wynikiem c z y n n o ś c i ko o p e r a c y jn y c h są k o r z y ś c i zarówno p od m io tu , ja k i in n y ch o s ó b , bez p o n o sz e n ia s t r a t. C zyn n o ściam i k o op era cy jn y m i s ą w sp ó łp ra c a i w sp ó ł d z i a ł a n i e. I c h r e a l i z a c j a wymaga od d z ie c k a u m ie ję tn o ś c i u c z e s t n ic z e n ia w z a ję c i a c h z e sp o ło w y c h , wykonywania p o le ceń kierow an ych in d y w id u a ln ie do n ie g o o ra z o dn oszących
sw oich obowiązków z a l i c z a u d z ie la n ie pomocy innym d z i e ciom , członkom z e s p o łu , n ie w ie d z ą c , że ta k a pomoc może u ła tw ić w spólną zabawę. C z y n n o śc i pomocne to k a te g o r ia zachowań p r o sp o łe c z n y c h wym agająca s t a ł e g o ć w ic z e n ia i u tr w a la n ia , a le c z ę s t o podejmowana sa m o d z ie ln ie p rze z d z i e c i. W y k o rzy stu ją c t ę w ła ś c iw o ść n a le ż y p r z y p u s z c z a ć , że z w ię k s z e n ie o d d ziały w ań wychowawczych prow adzących do u tr w a la n ia zachowań pomocnych u ła tw i d z ie c io m p r z e ja w ia n ie zachowań k o o p e r a c y jn y c h. 0 i l e n iem al w s z y s tk ie d z i e c i d o s t r z e g a ją i ro z u m ie ją k o n ie c z n o ść w sp ó łp r a c y , o t y l e ic h r e a l i z a c j a o k a z u je s i ę tru d n a ze w zględu na b ra k s p e c y fic z n y c h z d o l n o ś c i. S tw ie r d z o n o , że p r z e ja w ia n ie p rz e z d z i e c i zachowań p r o s p o łe c z n y c h Cw tym k o o p e r a c y jn y c h ) j e s t w dużym s to p n iu wynikiem s o c j a l i z a c j i , j a k i e j poddane j e s t d z ie c k o w r o d z in ie i w g r u p ie r ó w i e ś n ic z e j. S t o s u ją c odpow iednie z a b i e g i wychowawcze, ju ż k i l k u l e t n i e d z ie c k o można n au czyć p r z e ja w ia n ia ty c h zachow ań. W p r o c e s ie k s z ta łto w a n ia zachowań p r o s p o łe c z n y c h u d z i e c i 6 - l e t n i c h s z c z e g ó ln ie ważne z d a je s i ę być m odelo w a n ie , n a jb a r d z ie j o d p o w ia d a ją ce w ła ściw o ścio m rczwojowym d z ie c k a w tym w iek u. Ten r o d z a j o d d z ia ły w a n ia wychowaw c ze g o wpływa na d z ie c k o p rz e z je g o chęć u p o d o b n ien ia s i ę do a t r a k c y jn e j dlań o s o b y. Początkow o j e s t to je d y n ie n a ślad ow an ie zew nętrznych zachow ań. Z czasem p r z e c h o d z i do przejm ow ania k r y ją c y c h s i ę za tym i zachow aniam i norm i w a r t o ś c i , c z y l i do i d e n t y f i k a c j i. Z a l e t ą m odelow ania j e s t t o , że d o s t a r c z a d z ie c k u k o n k retn y ch wzorów zachowań, adekw atnych do dan ej s y t u a c j i C S.G uz 1 9 8 4 ). C zy n n o ści podmiotu n ie muszą być wiernym odtworzeniem c z y n n o śc i modela (k o le g ó w , r o d z ic ó w , wychowawców), a wy s t a r c z y , że będą p o s ia d a ły te n sam c h a r a k te r i m ia ły te n sam motyw (M .P r z e ta c z n ik o w a 1983; U .B ro n fen b ren n er 1 9 7 0 ).
Modelowanie może być tym wpływem wychowawczym, k t ć r y pomoże wytworzyć pożądane u d z i e c i zachow ania s p o łe c z n e , w zb o g a ca ją c z a k r e s i m o ż liw o ś c i oddziaływ ań n a u c z y c ie le k p r z e d s z k o la. Ja k o m etoda bardzo p r o s ta do z a sto so w a n ia może i powinna s i ę z n a le ź ć ju ż w p ra cy z d zieć m i n a j m ło dszy m i.
METODA I MATERIAŁ BADAŃ
W p r o c e s ie wychowania zmierzamy do t e g o , aby d z iec k o p r z y sw o iło s o b ie i z in t e m a liz o w a ło różn e normy. S z c z e g ó ln e zn a c z e n ie m ają t u t a j normy k s z t a ł t u j ą c e gotow ość do b e z in te r e so w n e g o d z i a ł a n ia na r z e c z in n ych l u d z i , u ła t w ia ją c e w s p ó łż y c ie w g r u p ie. A n a liz a l i t e r a t u r y p rze d m io tu pozw ala s t w i e r d z i ć , że rozw ój s p o łe c z n y d z ie c ka w w ieku przedszkoln ym j e s t zdeterminowany wieloma czy n n ik a m i, w tym wpływem o t o c z e n ia. Celem p r z e d sta w io n e j p r a c y j e s t zaobserwowanie w j a kim s to p n iu z a sto so w a n ie m odelow ania pozw ala k s z t a ł t o wać je d n ą z c e c h sp o łe c z n y c h u d z i e c i 6 - l e t n i c h. R e fe r o wane p o n iż e j w y n ik i o b ejm u ją w ąski fragm ent badań i do t y c z ą o k r e ś le n ia s k u te c z n o ś c i m odelowania w o d n ie s ie n iu do b e z p o śr e d n ie g o e f e k t u , ja k i e f e k t u z g e n e r a liz o w a n e g o , a l e w z a k r e s ie je d n e j k a t e g o r i i zachowań (u d z ie la n ia p om ocy). P rz e d p r z y stą p ie n ie m do badań w ła ściw y ch przeprow a dzono b a d a n ia w stępne o c e n ia ją c e s y t u a c je k o n tr o ln e wy s t ę p u ją c e w e k sp e ry m e n c ie. O b ję to n im i d z i e c i n ie w ystę p u ją c e w b adan iach w ła ś c iw y c h. B adania t e p o z w o liły na l e p s z ą o r g a n iz a c ję ekspery m en tu , d ob ra n ie odp ow iedn iej s k a l i punktow ej do ocen y zachowań w s y t u a c ja c h k o n tr o ln y c h o ra z u s t a l e n i e form y z a c h ę ty k iero w an ej do d z i e c i p rzez o so b y w y s tę p u ją c e w e k sp e ry m e n c ie.
na u d z ie la n iu pomocy w t e j samej s y t u a c j i , co w p rezen towanym u tw o r z e ,' a l e d z i e c k u ,c z y l i in n e j o so b ie n iż p rz e d sta w io n y model (.o so b a d o r o s ł a ). O bie s y t u a c je d o ty c z y ł y normy - u d z ie la n ie pomocy ( c z y l i normy w y stę p u ją c e j w w ie r s z u i t e a t r z y k u ). Zarówno osoba d o r o s ła , ja k i d z ie c k o u c z e s t n ic z ą c e w eksp ery m en cie b y ły n ie znane g r u p ie. U d z ia ł d z i e c i w s y t u a c ja c h k o n tr o ln y c h odbywał s i ę in d y w id u a ln ie , poza s a l ą p rze zn a czo n ą do z a ję ć grupo w ych. Zachowanie s i ę badanych wobec n apotkanych osób p o tr z e b u ją c y c h pomocy o ce n ia n o w sp o sób n iew idoczn y d la d z i e c i , w edług s k a l i punktow ej u s t a l o n e j w b adan iach w stęp n y ch. I l o ś ć u zysk an y ch punktów u z a le ż n io n o od r o d z a ju z a c h ę ty k ie ro w a n e j ze s tr o n y o so b y p o t r z e b u ją c e j pomocy do d z i e c k a ; mogło ono u z y sk a ć od p o w ied n io: 10 punktów - pomoc s p o n ta n ic z n a , bez z a c h ę ty , 6 punktów - z a c h ę ta s tw ie r d z a ją c a k o n ie c z n o ść pomocy, n ie s k i rowana b ez p o śre d n io do d z ie c k a , 3 pun kty - z a c h ę ta skierow an a b ezp o śre d n io do d z i e c k a , 0 punktów - b rak pomocy, mimo d ł u g i e j z a c h ę ty. U zyskan e w y n ik i charakteryzow an o s t o s u j ą c w a r to ś c i
procen tow e i ś r e d n ie a r y tm e ty c z n e. W c e lu porów nania
ś r e d n ic h wskaźników o b lic z o n o w a r ia n c ję , a n a stę p n ie sprawdzono i s t o t n o ś ć s t a t y s t y c z n ą te s te m t o r a z te ste m z (C z .N o w a c zy k 1 9 8 5 ).
ANALIZA WYNIKÓW
A n a liz a porównawcza zachowań w y stę p u ją c y c h w s y t u a c j i u d z ie la n ia pomocy o s o b ie d o r o s ł e j , a w ięc b a d a ją c a e f e k t b e z p o śr e d n i m odelow ania, w y k a za ła , t e d z i e c i w g ru p ie e k sp e ry m e n ta ln e j o w ie le c z ę ś c i e j podejmowały zachow ania p r o s p o łe c z n e ( 6 4 % ) n iż d z i e c i w g r u p ie k o n tr o ln e j (2 4 % )•
Wśród d z i e c i u d z ie la ją c y c h pomocy o s o b ie d o r o s ł e j bez z a c h ę ty z n a jd u ją s i ę je d y n ie d z i e c i poddane w cz e śn ie jsz y m wpływom wychowawczym (g r u p a E ). Obie porównywane grupy r ó ż n ią s i ę ta k ż e w a r to ś c ią ś r e d n ic h wskaźników o b lic z o n y c h d la t e j s y t u a c j i. Ś r e d n i w skaźnik d z i e c i o b ję ty c h modelowaniem (g ru p a E ) j e s t wyż s z y ( 3 , 5 2 ~) od w skaźnika d z i e c i pozbaw ionych m odelow ania (g ru p a К - 0 , 8 4 ). R ó ż n ic a j e s t i s t o t n a s t a t y s t y c z n i e ( t = 3 , 3 4 ). A n a liz u ją c otrzym ane w y n ik i stw ie rd z o n o r ó ż n ic e l i c z e b n o ś c i d z i e c i zach ow u jących s i ę p r o s p o łe c z n ie i n ie p r z e ja w ia ją c y c h te g o ty p u zachow ań. R ó ż n ica m iędzy g r u pami j e s t i s t o t n a s t a t y s t y c z n i e ( z = 3 , 1 0 ). W yniki u zyskane w d r u g ie j s y t u a c j i , b a d a ją c e j e f e k t zg e n era liz o w a n y - u d z ie la n ie pomocy d z ie c k u , p o t w ie r d z iły w y s tę p u ją c e r ó ż n ic e m iędzy g ra p a m i. Pomocy napotkanemu d z ie c k u u d z i e l i ł o 36 % badanych z grupy e k sp e ry m e n ta ln e j i 12 $ z gru p y k o n t r o l n e j. P o d k r e ś li ć n a le ż y , że w s z y s t k ie d z i e c i zachow ujące s i ę p r o s p o łe c z n ie w g r u p ie kon t r o l n e j u d z i e l i ł y pomocy d o p ie r o po d r u g ie j z a c h ę c ie s ło w n e j, a w g r u p ie e k sp e ry m e n ta ln e j 8 % d z i e c i u d z i e l i ł o pomocy bez z a c h ę ty. P a k t, że d z i e c i z grupy e k sp e ry m e n ta ln e j rów nież w t e j s y t u a c j i c z ę ś c i e j u d z i e l a ł y pomocy p o tw ie r d z a o b l i czon y ś r e d n i w sk aźn ik - d l a grupy E = 1 ,8 8 , d la gru p y К = 0 , 3 6. R ó ż n ic a j e s t i s t o t n a s t a t y s t y c z n i e ( t = 2 , 3 5 ). Także w t e j s y t u a c j i m iędzy grupami stw ie r d z o n o różne l i c z e b n o ś c i d z i e c i u d z ie la ją c y c h i n ie u d z ie la ją c y c h pomocy. D y c h o to m iz a c ja zm iennej - u d z ie la n ie pomocy - poz w o l i ł a na porów nanie r ó ż n i c , k tó r e o k a z a ły s i ę i s t o t n e s t a t y s t y c z n i e Cz = 2 , 1 0 ). Podsumowując r ó ż n ic e w zachow aniu obu grup można p o w ie d z ie ć , że d z i e c i z grupy e k s p e r y m e n ta ln e j,
KONKLUZJE PEDAGOGICZNE Sam f a k t u c z ę s z c z a n ia d z ie c k a do p r z e d s z k o la n ie w y s ta r c z y do o s i ą g n i ę c i a p r z e z n a u c z y c ie la założonych, zadali wychowawczych. Rozwojem społecznym d z ie c k a z a c z y namy k iero w ać ju ż od p ie rw sz y ch d n i je g o p o b y tu w g r u p ie p r z e d s z k o ln e j. U w z g lę d n ie n ie w ła s n e j a k ty w n o śc i d z ie c k a w ydaje s i ę s z c z e g ó ln ie ważne d la te g o p r o c e s u. P od sta w ę, na k t ó r e j o p ie r a n a u c z y c ie l sy stem m etod wychowania s p o łe e z n o -m o r a ln e g o , sta n o w ią d o św ia d c z e n ia d z ie c k a g r o madzone w p r z e d s z k o lu i poza nim. Ze w zględu na t o , że k i l k u l e t n i e wychowanie p r z e d s z k o ln e może w pewnym s to p n iu kompensować p o ja w ia ją c e s i ę n ie k ie d y b r a k i śro d o w isk a r o d z in n e g o , w p r a c y n a u c z y c ie la s z c z e g ó ln ie ważne j e s t świadome p ostęp o w a n ie i odpow iedn ie stym ulow anie rozwo jem d z ie c k a. P r z y j ę c i e o k r e ś lo n e g o system u m etod wycho wania sp o łe e z n o -m o r a ln e g o u ła t w i t ę p ra c ę P ow szech nie sto so w a n ą m etodą j e s t n agroda i k a r a. M etody te w pływ ają na k s z t a łt o w a n ie s i ę s p o łe c z n e g o s y s temu w a r t o ś c i. P o p r z e z wywołany u d z ie c k a s t a n pobudze n ia em ocjon aln ego w sk a z u ją m u ,ja k n a le ż y p o stę p o w a ć. Jed n a k d la podejm owania zachowań p r o s p o łe c z n y c h n ie j e s t k o n ie cz n e sto so w a n ie wzmocnień zew nętrzn ych (w p o s t a c i n agrody i k a r y ). P ostęp o w a n ie p r o s p o łe c z n e d z i e c i możemy k s z ta łto w a ć p r z e d s ta w ia ją c im w ynik d z i a ł a n ia z a s p o k a ja ją c e g o cudze p o tr z e b y , a n ie p rz y n o sz ą c e g o w ła sn eg o zysk u N a g r a d z a ją c d z ie c k o , k o n cen tru jem y je g o uwagę na s o b ie samym. M ó w ią c :"z o b a c z ja k a ona j e s t w e so ła " czy " t e j p a n i j e s t w ygod n iej"., ukazujem y konsekw en cje t a k ie g o a n ie i n nego p o stę p o w a n ia , k i e r u j ą c uwagę d z ie c k a na p o tr z e b y in n y c h. Mało skutecznym sposobem o d d z ia ły w a n ia w ydaje s i ę być m o ra lizo w a n ie i odwoływanie s i ę do u s ta lo n y c h norm sp o łe c z n e g o p o stę p o w a n ia. M etody t e n ie w y ja ś n ia ją d z ie c k u
skutków jego postępowania, a jedynie ukazują określone działanie. Grupą metod bardziej skutecznych jest dawanie przy kładu, modelowanie. Obserwowanie prospołecznych zacho wań sprzyja ich podejmowaniu. Postępowanie (a nie wypo wiedzi) rodziców i nauczycieli stanowią dla dziecka przykład, jak należy się zachować. Celowe wydaje się włączanie do metod pracy z dzieć mi modelowania, jako. jednego z rodzajów oddziaływań wychowawczych. Metoda ta dostarcza dziecku już konkret nych wzorów zachowań prospołecznych adekwatnych do okre ślonych sytuacji. Szczególnie dużo powinno być organi zowanych różnorodnych sytuacji modelowych, ułatwiających generalizację bodźca. Dziecko musi swobodnie przenosić poznane modele zachowań pa sytuacje podobne. Należy przy tym zwracać uwagę na fakt aktywnego i spontanicz nego udziału dzieci w tych sytuacjach. Postulując kształtowanie w przedszkolu określonych zachowań, z czasem postaw, mamy na myśli ich elementar ny charakter, uwzględniając w naszych działaniach wła ściwości rozwojowe dziecka. Kształtowanie owych zacho wań przebiega przede wszystkim w procesie rozwijania umiejętności współżycia i współdziałania w zespole, czyli umiejętności podstawowych dla organizacji życia w grupie przedszkolnej. Głębokie zinterioryzowanie normy udzielania pomocy, jako łatwiejszej do realizacji dla dzieci 6-letnich, może okazać się przydatne w trakcie nawiązywania no wych kontaktów społecznych oraz w trakcie organizowania własnej działalności w zespole. Należałoby szczególnie intensywnie kształtować za chowania prospołeczne przed podjęciem przez dziecko nauki w szkole. Wykrycie nowych metod pracy i środków wykorzystywanych w działalności wychowawczej w tym
