Zagrożenia asymetryczne - definicja, świadomość społeczna i rola we współczesnym świecie, Publikacje z Bezpieczeństwo międzynarodowe

Pobierz Zagrożenia asymetryczne - definicja, świadomość społeczna i rola we współczesnym świecie i więcej Publikacje w PDF z Bezpieczeństwo międzynarodowe tylko na Docsity!

dr Edyta Sadowska Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Wydział Politologii [email protected]

ZAGROŻENIA ASYMETRYCZNE – DEFINICJA,

ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA I ROLA WE

WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

ASYMETRIC THREATS – DEFINITION, SOCIAL

AWARENESS AND ROLE IN THE CONTEMPORARY

WORLD

Streszczenie: Rozpad świata dwubiegunowego, pojawienie się nowych aktorów na scenie międzynarodowej, coraz większa waga strategicznych i środowiskowych dóbr wspólnych w globalnej polityce, stanowią trzon współczesnego obrazu świata. Celem artykułu jest wska- zanie zagrożeń o charakterze niemilitarnym, zagrożeń asymetrycznych i współczesnych wojen hybrydowych, które zrewolucjonizowały naukę o bezpieczeństwie. Stworzenie nowych dok- tryn i strategii bezpieczeństwa adekwatnych do współczesnych warunków staje się konieczno- ścią w kreowaniu nowego bezpiecznego ładu na świecie. Słowa kluczowe: Asymetria, zagrożenie, wojna hybrydowa, bezpieczeństwo Summary: Disintegration of the bipolar world, the appearance of new actors on the international scene and the increasing importance of strategic and environmental common goods in global politics constitute the core of the present image of the world. The purpose of this article is to indicate non-military asymmetrical threats and present hybrid wars that revolutionised the security science. Creation of new doctrines and security strategies appropriate to the modern conditions becomes a necessity in creating new safe order in the world. Keywords: Asymmetry, threat, hybrid war, security

Wstęp

Zakończenie zimnej wojny, rozpad dwubiegunowego ładu światowego, pojawienie się w stosunkach międzynarodowych nowych aktorów – radykalnie odmiennych od tra- dycyjnych, weberowskich podmiotów państwowych doprowadziły do rewolucji politycz- nej w dziedzinach bezpieczeństwa (Koziej, 2011). Dodatkowo postępujące procesy globa- lizacji, technologizacji i rewolucji informacyjnej miały szeroki wpływ na pojawienie się nowych, nieznanych dotąd i nietradycyjnych zagrożeń bezpieczeństwa, zmieniając hie- rarchię dotychczasowych. Asymetryzaja przestrzeni bezpieczeństwa i hybrydowość sta-

Artykuły 19 ją się cechami charakteryzującymi współczesny wymiar bezpieczeństwa, prowadząc do konieczności stworzenia nowych doktryn i strategii adekwatnych do zaistniałej sytuacji. Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na współczesne zagrożenia bezpie- czeństwa państwa. Dynamika rozwijającego się na każdej płaszczyźnie świata wymusza stworzenie nowych naukowych instrumentariów, ram i kwalifikacji prowadzących do poznania współczesnych – hybrydowych i asymetrycznych zagrożeń, w celu utrzyma- nia szeroko rozumianego pokoju we współczesnym świecie. Odejście od bezpieczeństwa rozpatrywanego wyłącznie w kategoriach militarnych i próba skonstruowania nowego katalogu zagrożeń, a także właściwa ich hierarchizacja i umiejscowienie w głęboko zre- konstruowanym ładzie międzynarodowym, przyczyni się do pełniejszego zrozumienia nowej rzeczywistości bezpieczeństwa (Gawliczek, Pawłowski, 2009 por. Wojciechowski, Fiedler, 2009).

Współczesne definicje bezpieczeństwa państwa

Podstawowym i najbardziej znanym dotychczas zagrożeniem dla bezpieczeństwa państwa była wojna. Na gruncie zimnowojennych wydarzeń i bipolarnego podziału świa- ta wytworzyły się pierwsze koncepcje bezpieczeństwa państwa. Wyzwaniem dla ówcze- snych strategów była wojna, definiowana przez Clausewitza jako akt przemocy, mający na celu nagięcie woli przeciwnika do naszej woli (1995), która mogła w znaczącym stop- niu naruszyć ład międzynarodowy i bezpieczeństwo państw (Madej, 2007). Realistyczna koncepcja bezpieczeństwa wytworzyła się w otoczeniu siły i potęgi odnoszonej głównie w kierunku kategorii polityczno – wojskowych, a co za tym idzie w stronę agresji mili- tarnej. Rozpad świata bipolarnego w znaczącym stopniu odmienił współczesne relacje mię- dzypaństwowe. Do tej pory mogły one być przewidywalne, gdyż tworzone w dwubiegu- nowym świecie przez państwa zdominowane przez komunizm i te w których narodziła się liberalna demokracja były poznane i rozumiane. Przez lata rywalizacja toczyła się pomiędzy dwoma mocarstwami USA i ZSRR wraz ze swoimi blokami sojuszniczymi. W Europie powstał jeden z głównych frontów pomiędzy NATO a Układem Warszaw- skim. Konflikt ten jest doskonałym przykładem na zobrazowanie końca epoki wojen III generacji. Wzajemne posiadanie przez oba mocarstwa broni nuklearnej wykluczyło jej użycie, gdyż zagwarantowałyby sobie w ten sposób mutual assured destruction. Pozimnowojenny układ sił reorganizując środowisko międzynarodowe zmusił ba- daczy do szerszego spojrzenia na problem, a w szczególności na porzucenie czynników wyłącznie militarnych przy rozpatrywaniu bezpieczeństwa państwa. Cytując J. Ole- chowskiego: „(…) postzimnowojenne turbulencje, procesy globalizacji i towarzyszące im zjawiska, takie jak rozszerzanie zakresu podmiotowego i przedmiotowego stosunków międzynarodowych, poszerza obszar badawczy.” (Olchowski 2009 s. 13, Pietraś 1997). Szeroki wpływ na nowe postrzeganie bezpieczeństwa państwa miał nurt ideali- styczny prowadzący do poszerzenia spektrum badań nad bezpieczeństwem państwa o czynniki ekonomiczne. Doprowadziło to do odejścia od państwowo centrycznego,

Artykuły 21 interdyscyplinarnych i wielowymiarowych. Szerokie rozumienie bezpieczeństwa po- zwoliło na wykształcenie nowej koncepcji zagrożeń – zagrożeń asymetrycznych, które stały się cechą charakterystyczną współczesnego pojmowania bezpieczeństwa państwa. Rewolucja informacyjna i postępujące procesy globalizacji prowadzące do umiędzyna- rodowienia problemów lokalnych potęgują problem, mając szeroki wpływ na powstanie organizacji niepaństwowych w tym także organizacji o charakterze terrorystycznym (Necas, 2004, Liedel 2010, Ditrich 2005).

Wojny hybrydowe

Wojny IV a nawet V generacji, wojny postindustrialne, globalna insurekcja to ter- miny używane coraz częściej do opisania współczesnych konfliktów (Gruszczak 2011, Munker 2004, Łoś, Regina-Zacharski 2010). Wraz z pojawieniem się zagrożeń asyme- trycznych i działań hybrydowych, a także rozmyciem pomiędzy okresami wojny i poko- ju, tradycyjne podejście do konfliktów zbrojnych straciło na aktualności. Podejście do konfliktu wyłącznie militarne staje się nieadekwatne przy konfrontacji z przeciwnikiem o charakterze hybrydowym. Wielki strateg Sun Tzu w swoim dziele Sztuka wojny wspo- mina, iż do wygrania konfliktu konieczne jest rozpoznawania przez strategów sytuacji i dostosowywaniu potrzeb (Sun Tzu, 2004). Jak tłumaczy A. Gruszczak: zasadniczym elementem analizy hybrydowości współ- czesnych wojen jest rozumienie wojny hybrydowej jako nowego podejścia poznawczego w nauce o konfliktach zbrojnych czy też szerzej – współczesnych studiach strategicznych (2011). Etymologicznie hybrydowość oznacza połączenie dwóch różnych elementów w ca- łość (PWN 1980). Jest zatem mieszaniną cech odrębnych w jednej istocie. Dotyczy ona zarówno aktorów w działaniach zbrojnych, metod i form funkcjonowania, a także pola walki i czasu działań. Jest to swoiste połączenie wojen tradycyjnych z działaniami cha- rakterystycznymi dla nowej generacji. M. Kaldor mówi o starciach pomiędzy: „nowy- mi armiami a konfliktami asymetrycznymi, super technologią wojskową i prymitywną bronią, walką o terytoria i zasoby oraz sporów o tożsamość i wartości (2001)”. Współ- czesne wojny zdominowane są przez wiele działań asymetrycznych i hybrydowych stron walczących. Poza działaniami zbrojnymi na polu walki, wojna rozgrywa się w nanosfe- rze, gdzie toczy się bitwa o świadomość ludzką, w sferze informacyjnej o dominację nad mediami, w sferze ekonomicznej i gospodarczej wykorzystując globalną sieć powiązań, w sferze politycznej i tożsamościowej opierając się o wartości zapomniane często przez współczesnych. Narzędziem prowadzenia wojny staje się broń niekonwencjonalna, cy- bernetyczna. Ataki przeprowadzane są nie przez tradycyjne armie, a przez jednostki specjalne. Doskonałym orężem w prowadzeniu wojny we współczesnym świecie staje się informacja, wspierana przez procesy globalizacji i informatyzacji przenosząc konflikt lokalny w sferę globalną. Coraz większego znaczenia nabiera agentura wpływu mają- ca ogromne znaczenie w działaniach na polu dezintegracji społeczeństw, czy tworzenia opozycji (Kruk, 1994). Znaczenia nabierają aktorzy niepaństwowi o rozmytej organiza- cji, najczęściej o charakterze terrorystycznym i kryminalnym.

22 Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego 2017, vol. 11, nr 2 Wojna rozumiana jako konflikt zbrojny rozgrywający się w konkretnym miejscu i czasie przenosi się na płaszczyznę wielowymiarową a nawet ponadprzestrzenną i ponadczasową. Celem wojny przestało być wyłącznie zdobycie terytorium, a stała się dominacja w wielu aspektach życia jednostki i społeczeństwa, prowadząca często do powolnej lecz ciągłej dezintegracji państwa, mającej na celu przede wszystkim poróżnie- nie opinii publicznej. Trudno w badaniach nad współczesnymi wojnami hybrydowymi o określenie ich początku i końca, co oznacza, że nie rozwijają się z dotąd przyjętą dyna- miką konfliktów o charakterze tradycyjnym. Doskonałym przykładem wojny hybrydo- wej jest konflikt rosyjsko – ukraiński. Polega on na początkowej wojnie informacyjnej: tworzenie stron internetowych przez Rosjan, portali społecznościowych, wykupywanie udziałów w mediach ukraińskich przez rosyjskich oligarchów, skoordynowana infiltra- cja informacyjna Ukrainy przez Rosjan, integracja środowisk prorosyjskich i wytworze- nie agentury wpływu, prowadzenie przez Rosję działań dezinformacyjnych, tworzenie ochotniczych sił separatystycznych koordynowany przez Rosjan, działania służb spe- cjalnych. M. Banasik i R. Parafianowicz w następujący sposób przedstawiają konflikt rosyjsko-ukraiński: „Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że plan przeprowadze- nia szybkiego rozbicia sił ukraińskich i obalenia władzy w Kijowie został porzucony na rzecz stopniowego osłabiania państwa ukraińskiego i jego sił zbrojnych, połączony z systematycznym zwiększaniem zdobyczy terytorialnych. Dodatkowo trzeba zauwa- żyć, że konflikt rosyjsko – ukraiński wyklucza konieczność używania działań niesyme- trycznych przez państwa słabsze” (Banasik, Parafianowicz 2015, s. 11). J. Darczewska w następujący sposób tłumaczy zastosowane przez Rosjan działania: „[miały one na celu] podporządkowanie elit i społeczeństw innych państw w sposób nie- zauważalny, przy wykorzystaniu różnych tajnych i jawnych kanałów (służb specjalnych, dyplomatycznych, medialnych), oddziaływania psychologicznego, dywersji ideologicz- nej i politycznej” (Darczewska 2014 s. 5). W tym przypadku Rosja – mocarstwo używa niekonwencjonalnych taktyk działania wobec państwa słabszego. W sposób dosłowny problem wojen hybrydowych ujął M. Evans: „[…] stoimy w obliczu dziwnej mieszaniny przednowoczesnego i ponowoczesnego konfliktu – świa- ta asymetrycznych i etnopolitycznych działań zbrojnych – w którym mieszają się me- czety i programy Microsoftu, zaś apokaliptyczni milenaryści obuci w Reeboki i noszący okulary Ray-Bana marzą o zdobyciu broni masowej zagłady” (Evans, 2003 s. 137). Odejście od tradycyjnego postrzegania wojny staje się konieczne w celu zrozumie- nia współczesnych konfliktów. Przeniesienie (większości) działań do sfery świadomości ludzkiej, w której walka toczyć się będzie głównie w oparciu o działania psychologiczne i dezinformacyjne wymusza w ośrodkach strategicznych podjęcie określonych działań, a także stworzenie nowych ram prawnych, metod, instrumentów i środków opartych na głębokiej refleksji nad zmieniającym się postrzeganiem bezpieczeństwa.

24 Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego 2017, vol. 11, nr 2

Zagrożenia asymetryczne

Zmiany w układzie sił po rozpadzie bipolarnej konstrukcji rzeczywistości doprowa- dziły do powstania nowych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa w tym zagrożeń asy- metrycznych. Powołując się na greckie pochodzenie słowa asymetria tłumaczy się go jako brak symetrii. T. Szubrycht twierdzi: „[konflikt zbrojny asymetryczny] kiedy państwo i jego siły zbrojne konfrontowane są z przeciwnikiem, którego cele, organizacja, ośrodki walki i metody działania nie mieszczą się w konwencjonalnym pojęciu wojny. Wojna asyme- tryczna nie zna pojęcia pola walki, frontu, odbywa się w rozproszeniu bez zachowania ciągłości geograficznej i chronologicznej” (Szubrycht 2011, s. 26). Zagrożenia asymetryczne polegają przede wszystkim na strategii, na odniesieniu się do tych płaszczyzn u przeciwnika w których państwo atakujące ma przewagę. W takich konfliktach odmiennie postrzegany jest również przeciwnik: przestaje być znany a staje się rozproszony, nieznany i w ten sposób niwelujący możliwość odwetu. (Madej 2005) Definiowanie zagrożeń asymetrycznych w ujęciu wojskowym opiera się na wykorzy- stywaniu przez przeciwnika niekonwencjonalnych sposobów działania, wynikających z nieproporcjonalności w potencjałach wojskowych. W ujęciu politologicznym nato- miast, badacze wychodzą poza schemat działania wojsk regularnych i tradycyjnie ro- zumianych konfliktów zbrojnych i przenoszą ciężar definicji na działania podmiotów niepaństwowych, wymieniając między innymi: terroryzm, przestępczość zorganizowa- ną, handel bronią, handel narkotykami, stosowanie technologii teleinformatycznych. Następuje w tej materii zupełne oderwanie od czasu i miejsca (transnarodowość i atery- torialność) podejmowanych w ten sposób działań. Takie działania nabierają charakteru totalnego, bez określonego pola starć i czasu, a także w stosunku do podmiotów o cha- rakterze rozproszonym, bez wskazanego ośrodka decyzyjnego. Powstały zupełnie odmienne linie tarć na arenie międzynarodowej, do gry dołączy- li aktorzy niepaństwowi, wywierający nierzadko ogromny wpływ na kształt polityki światowej. Zakończenie walki o hegemonie obniżyło ryzyko wybuchu wojny światowej, doprowadzając jednakże do rozproszenia i powstania wielu zagrożeń asymetrycznych, które choć istniały już we współczesnym świecie, to nie stanowiły dotąd realnego zagro- żenia i postrzegane były jako problemy drugorzędne. Podziały ideologiczne świata, które zdominowały okres zimnowojenny przeobraziły się też w podziały w warstwie społeczno – ekonomicznej. Podział współczesnego świata na kraje rozwinięte – bogate i biedne generuje czynniki mające wpływ na wzrost zagro- żeń asymetrycznych jak chociażby: terroryzm, handel narkotykami, a także generuje drobne konflikty, które za sprawą mediów nabierają charakteru globalnego. Cytując M. Madeja: „To potwierdza wpływ podziałów na płaszczyźnie socjoekonomicznej na wykształcenie się podmiotów stanowiących źródła zagrożeń asymetrycznych oraz moż- liwości rozwoju ich zdolności do działania (Madej 2007, s. 80)„. Coraz większego znaczenia nabierają różnice kulturowe we współczesnym, zgloba- lizowanym świecie, zwłaszcza tarcia występujące na podłożu religijnym. Generuje to powstawanie grup o charakterze terrorystycznym i fanatycznym, które posługują się

Artykuły 25 nietradycyjnymi metodami i formami walki. Z przeciwnikiem tego typu w żaden spo- sób nie da się walczyć zgodnie z założeniami tradycyjnymi. Jedynym rozwiązaniem jest podejmowanie działań nieregularnych nastawionych na walkę z wrogiem działającym w przestrzeni niekonwencjonalnej używającym często środków walki informacyjnej (Żebrowski 2013). Jak tłumaczy C. Rutkowski w odniesieniu do terroryzmu jako jedne- go z podstawowych zagrożeń asymetrycznych: „Asymetria – jest dziś narzędziem i siłą terrorystów, źródłem ich sukcesu […] Wykorzystanie asymetrii pozytywnej oraz prze- ciwdziałanie asymetrii negatywnej powinno stanowić kanwę projektowania wizji oraz koncepcji strategicznych składających się na strategię militarną oraz strategię bezpie- czeństwa państwa, a także plan każdego działania. Asymetria musi zacząć służyć NAM a nie terrorystom. Musimy ją odwrócić i nauczyć się tworzyć ją celowo oraz sprawnie wykorzystywać. To sprawa zasadnicza” (Gotowała 2006, s. 17). Konieczne staje się zatem zrozumienie współczesnego świata i odbieranie go w ka- tegoriach asymetrycznych w celu utrzymania i zwiększenia poziomu bezpieczeństwa.

Zakończenie

Dynamiczna zmiana, głównie pod względem jakościowym środowiska bezpieczeń- stwa w XX i XXI wieku doprowadziła do konieczności stworzenia nowych ram teore- tycznych, definicji, a przede wszystkim do zmiany w postrzeganiu bezpieczeństwa w do- bie zagrożeń asymetrycznych. Tradycyjne rozumienie stosunków międzynarodowych daleko odeszło od roli jaką dotąd pełniło weberowskie państwo. Modele prowadzenia wojny wykształcone przez wielkich strategów jak SunTzu, Tukidydes czy Clausewitz choć tworzą cenne podwaliny do budowania współczesnych strategii stają się często nie- wystarczające. Wojny hybrydowe i związane z nimi zjawiska asymetryczne są pojęciem nowym za- równo na gruncie nauk politologicznych czy nauk o bezpieczeństwie. Współczesne kon- flikty, jak chociażby wspomniany w publikacji konflikt rosyjsko – ukraiński, zwracają uwagę na konieczność rozwoju badań w tym kontekście. Wojny informacyjne i działania w cyberprzestrzeni nie zmuszają do otwartego wywołania konfliktu, nie przynoszą strat ekonomicznych i wizerunkowych i są stosunkowo tanie, co zwiększa ryzyko ich użycia. Taki rozwój świata prowadzi w sposób bezpośredni do zmian w postrzeganiu rze- czywistości w kontekście walki zbrojnej. Coraz częściej konieczne jest wykorzystywanie działań nieregularnych, wyszkolonych grup szybkiego reagowania walczących z wro- giem często rozmytym i wręcz nierzeczywistym. Współczesne pole bitwy to nie masy ludzkie i hekatomba krwi. Wojna rozgrywa się w świecie wirtualnym, nierzeczywistym, z drugiego końca świata, z pokoju hotelowego. Na tym polega problem zagrożeń asyme- trycznych często tak nieuchwytnych, że nie sposób podjąć z nimi bezpośredniej walki. Konieczne staje się udzielenie odpowiedzi na pytanie jakimi środkami można walczyć? I w jaki sposób można zabezpieczać państwo przed zagrożeniami hybrydowymi i asy- metrycznymi. Skupienie się nad wytworzeniem nowych doktryn, a także metod i form dających instrumentarium do badania zjawiska pozwoli na utrzymanie pełnego bezpie- czeństwa państwa.

Artykuły 27 Zięba R. (1989), Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy Między- narodowe, z. 10. Żebrowski A., Bezpieczeństwo informacyjne Polski a walka informacyjna, Roczniki Kolegium Analiz Eko- nomicznych nr 29/20.