Pobierz Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego Polski Threats of ... i więcej Notatki w PDF z Gospodarka tylko na Docsity!
kpt. mgr inż. Adrian Bralewski Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Cywilnego Szkoła Główna Służby Pożarniczej
Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego Polski
Abstrakt Artykuł stanowi rozważania na temat zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski. Jego celem jest przegląd i hierarchizacja zagrożeń bezpieczeństwa ekono- micznego pod względem ich istotności i wpływu na bezpieczeństwo państwa. Zakres artykułu obejmuje: przegląd funkcjonujących w literaturze definicji bezpieczeństwa ekonomicznego oraz wybór definicji odpowiadającej poruszanej w artykule tema- tyce; identyfikację potencjalnych zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski na podstawie literatury przedmiotu; hierarchizację zidentyfikowanych zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego z wykorzystaniem metody porównań wzajemnych.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo ekonomiczne, typologie, zagrożenia, metoda porównań wzajemnych, hierarchizacja
Threats of Economic Security of Poland
Abstract The article presents some thoughts concerning the threats of the economic se- curity of Poland. The aim of the article is to review and to set up the hierarchy of the risks of the economic security in relation to their significance on the overall security of the state. The subject of this article is based on three following steps: the first is the review of the existing, in the literature, definitions of the economic security, along with the choice of the definition corresponding to the subject of the article, the second is to identify the potential threats of economic security of Poland, which were pointed out by other authors (as a result of the 21 threats list) and the third is the use of the mutual comparison method to set up the hierarchy of the identified security threats.
Keywords: economic security, typology, threats, mutual comparison method, hi- erarchy
Zeszyty Naukowe SGSP 2018, Nr 68/4/
210 Adrian Bralewski
Wstęp
Bezpieczeństwo w ujęciu potocznym często rozumiane jest jako stan braku zagrożeń. Takie postrzeganie definicji bezpieczeństwa krytykowane jest przez środowisko naukowe ze względu na trudności w identyfikacji stanu, w którym występuje całkowity brak zagrożeń. Jak pisze B. Kaczmarczyk „(…) w tego rodzaju pojmowaniu istotne są występujące «przekłamania», czyli błędy bądź nieprawdziwe informacje, które mogą przedstawiać rzeczywistość w zupełnie innym świetle niż faktyczny. Taki stan daje wiarę i nadzieję człowiekowi, by mógł zachować pewność co do jego wyobrażenia o bezpieczeństwie w śro- dowisku, w którym funkcjonuje, tym samym oddalając od siebie prawdę (…)” [1, s. 17]. Potoczne rozumowanie bezpieczeństwa prowadzi zatem do swoistego wypaczenia jego definicji. Środowisko naukowe skłania się ku definiowaniu bezpieczeństwa jako stanu bądź procesu, w którym umożliwio- ny jest niezakłócony rozwój podmiotu, którego bezpieczeństwo to dotyczy. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego zawiera definicję bezpieczeństwa, określonego jako „stan, który daje poczucie pewności i gwa- rancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb człowieka. Jest to sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych” [2, s. 14]. W odniesieniu do przytoczonych podejść czy też definicji bezpieczeństwa, szczególną uwagę należy zwrócić na typologie bezpieczeństwa. Wielu autorów wskazuje na rodzaje bezpieczeństwa w zależności od zastosowanego kryterium:
- w ujęciu obszaru, którego dotyczy: bezpieczeństwo globalne, bezpieczeń- stwo międzynarodowe, bezpieczeństwo regionalne, bezpieczeństwo na- rodowe,
- w ujęciu stosunku do państwa: bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne,
- w ujęciu obszaru tematycznego: bezpieczeństwo ekonomiczne, bezpie- czeństwo ekologiczne, bezpieczeństwo militarne, bezpieczeństwo cyber- netyczne itp.
- inne. Mnogość rodzajów bezpieczeństwa wskazuje na szeroki zakres stosowania definicji bezpieczeństwa. Aspekt bezpieczeństwa występuje zarówno w sferze zabezpieczeń technicznych czy szeroko pojętej inżynierii bezpieczeństwa, jak
„Bezpieczeństwo ekonomiczne jest to taki stan rzeczywistości, w któ- rym możliwy jest harmonijny rozwój gospodarki oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu życia obywateli poprzez niezakłócony do- stęp do surowców, rynków zbytu, kapitału, nowoczesnych technologii czy informacji”. [4, s. 91–93] T. Szubrycht
„Bezpieczeństwo ekonomiczne kraju wyraża się w zdolności gospodar- ki do suwerennego przezwyciężania skutków wynikających z ekspan- sji napięć w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych”. [5, s. 74] R. Zieliński
„Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa – stan rozwoju gospodarki, który zapewnia jego wysoką sprawność oraz zdolność do skutecznego przeciwstawienia się zewnętrznym naciskom”. [6, s. 397] Z. Stachowiak, S.T. Kurek
„Bezpieczeństwo ekonomiczne jest ważnym elementem bezpieczeń- stwa narodowego, nawet jeśli granice między państwami są mniej ważne niż kiedykolwiek wcześniej. Bez względu na to, jak patrzymy na bezpieczeństwo narodowe, nie może być mowy o pominięciu eko- nomicznej żywotności naszego narodu. Bez kapitału nie ma biznesu; bez biznesu nie ma zysku; bez zysku, nie ma pracy. Bez pracy nie ma podatków i nie ma zdolności wojskowych”. [7, s. VII] S.R. Ronis
„Bezpieczeństwo ekonomiczne państwa określa się jako stan, w którym zapewnione są warunki gospodarcze konieczne do przetrwania oraz do zapewnienia dobrobytu i zrównoważonego rozwoju społeczeństwa żyjącego w granicach danego państwa, jak również do przetrwania i sprawnego funkcjonowania instytucji państwa”. [8] A. Kalata, Z. Nowakowski, I. Protasowicki
Wszystkie przytoczone definicje różnią się między sobą brzmieniem, jednak ogólna myśl przewodnia każdej z nich skupia się na zachowaniu możliwości rozwoju gospodarki danego kraju. Wynika z tego, że pojęcie
212 Adrian Bralewski
bezpieczeństwa ekonomicznego jest ściśle powiązane z bezpieczeństwem gospodarczym, a co za tym idzie, zagrożenia bezpieczeństwa gospodarczego mogą być tożsame z zagrożeniami bezpieczeństwa ekonomicznego. Często pojęcia te stosowane są wymiennie. Na potrzeby artykułu oraz związanej z nim analizy zagrożeń bezpieczeństwa najbardziej prawidłowa wydaje się definicja przytoczona przez T. Szubrychta. Oprócz przytoczonej isto- ty funkcjonowania bezpieczeństwa ekonomicznego („harmonijny rozwój gospodarki oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu życia obywateli”), wskazuje ona na elementy, które mogą wpływać na poziom bezpieczeństwa ekonomicznego („niezakłócony dostęp do surowców, rynków zbytu, kapi- tału, nowoczesnych technologii czy informacji”). Stanowi to wstępną grupę elementów, których zakłócenie może stanowić zagrożenie bezpieczeństwa ekonomicznego kraju.
2. Identyfikacja zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski
Identyfikacja potencjalnych zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego pro- wadzi do stworzenia szerokiej listy zagrożeń. Istotne z punktu widzenia niniejszego opracowania jest wskazanie tych, które mogą mieć faktyczne przełożenie na bezpieczeństwo ekonomiczne Polski, co stanowiło pierw- szy krok analizy. W drugim kroku dokonano hierarchizacji tych zagrożeń w oparciu o metodę porównań wzajemnych. Rozpoczynając identyfikację zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego, warto przyjrzeć się liście zagrożeń wymienionych przez M. Ciszka. Wskazuje on, że źródłem zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego mogą być:
- niekorzystne proporcje w tworzeniu i podziale produktu krajowego brutto (PKB),
- błędne kierunki polityki finansowej i gospodarczej kraju,
- zasoby i struktura bogactw naturalnych kraju,
- infrastruktura produkcyjna,
- infrastruktura transportowa i łączność,
- zasoby ludzkie [9, s. 47−58]. PKB opisuje zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku) [10]. Niekorzystne pro- porcje w podziale i tworzeniu PKB mogą przejawiać się w nieproporcjonalnym
Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego Polski 213
świadczonych praktyków, czy brak pracowników w danym rejonie chcących podjąć pracę za zaoferowaną przez pracodawcę płacę. Przytoczone powyżej podejście do zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicz- nego częściowo pokrywa się z zagrożeniami, które przywołuje K. Księżo- polski. Wskazuje on, że całościowy zbiór zagrożeń bezpieczeństwa dzieli się na cztery podzbiory (rys. 1): zagrożenia finansowe, zagrożenia surowcowo- -energetyczne, zagrożenia żywnościowe oraz zagrożenia wynikające z dostępu do czystej wody. Tak zaprezentowane elementy zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego pozwalają na szerokie możliwości dopasowania zagrożeń będących wynikiem decyzji politycznych i funkcjonowania aktorów finan- sowych, problemów wynikających z dostępności surowców energetycznych, zmiennego dobrobytu socjalnego (w tym żywieniowego) oraz dostępu środ- ków niezbędnych do życia [13].
Rys. 1. Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego państwa Źródło: [13]
Za zagrożenia sfery finansowej należy uznać wszelkie ruchy mogące zakłócić posiadanie przez państwo środków finansowych wystarczających do wypełniania podstawowych funkcji państwa. Do podzbioru tego należy zaliczyć takie elementy, jak: zachowanie poziomu zadłużenia zagranicznego umożliwiającego regulowanie zobowiązań, utrzymanie stabilności gospodarki w warunkach występowania kryzysów finansowych, zapewnienie uczciwego funkcjonowania gospodarki przez przeciwdziałanie „rajom podatkowym” i „praniu brudnych pieniędzy”. Z powyższego wynikają z kolei następujące zagrożenia: zwiększanie poziomu zadłużenia międzynarodowego, kryzys finansowy czy pranie pieniędzy.
Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego Polski 215
Kolejna grupa zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego odnosi się do sfery surowcowo-energetycznej. Jak już wspominano, rozpatrywać ją można przez pryzmat dostępności do danego surowca energetycznego. Do zagrożeń tej sfery można zaliczyć: zablokowanie importu surowca, który nie ma substy- tutu w kraju, czy zwiększenie ceny surowca energetycznego. W realiach Polski przekłada się to na pozyskiwanie ropy naftowej i gazu ziemnego z innych państw. Oba surowce importowane głównie z Rosji, często stanowią kartę przetargową w rozgrywkach politycznych Rosji. Z tego też powodu, jak pisze J. Mazurkiewicz, działania zmierzające do dywersyfikacji źródeł importu gazu zyskały w Polsce wymiar prawny w postaci Rozporządzenia Rady Ministrów [14]. Stanowi ono, że minimalny poziom dywersyfikacji dostaw gazu ziem- nego importowanego przez przedsiębiorstwo energetyczne z jednego źródła w danym roku kalendarzowym nie może być wyższy niż 70% − w latach 2017–2022 i 33% w latach 2023–026 [15]. Zagrożenia żywnościowe odnoszą się do dostępności żywności. Problem braku żywności dotyczy przede wszystkim państw Afryki. Niemniej jednak jest to także problem globalny, który stwarza dwa kolejne zagrożenia: pierwsze wynikające z fizycznego braku żywności (w tym, np. embarga na towary żyw- nościowe – znany przykład polskich jabłek, na które zostało nałożone embargo w Rosji [16]), drugie zagrożenie wynika z niestabilnych, częstokroć rosnących cen żywności. Podobnie jak zagrożenia żywnościowe, tak i brak dostępu do czystej wody rozpatrywany powinien być jako zagrożenie dla bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. Brak dostępu do czystej wody stanowi problem ze względu na brak tego substytutu zarówno w obszarze codziennego życia, jak i w procesach produkcyjnych. Inni autorzy wskazują na znacznie większą pulę zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego, których dokładne omówienie stanowić może materiał do dalszych rozważań. W literaturze można odnaleźć dodatkowo takie zagro- żenia, jak: niejasne przepisy gospodarcze, wysokie koszty pracy, rozbudo- wany aparat urzędniczy czy niesprzyjający system podatkowy, globalizację, agresję ekonomiczną, wzrost niestabilności kursu walutowego, zamrażanie aktywów przez państwa, ograniczenia w transferze technologii, działalność korporacji transnarodowych, działalność zorganizowanych grup przestęp- czych, ingerencja polityki w obszar działalności gospodarczej, migracje czy zmiany klimatu. Do dalszych rozważań zostaną wykorzystane zagrożenia wskazane w tabeli 1.
216 Adrian Bralewski
Przedstawione w tabeli 1 zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego pozostają spójne z podejściem prezentowanym przez K.M. Księżopolskiego i K. Pronińską, którzy w książce Bezpieczeństwo ekonomiczne w perspektywie politologicznej − wybrane problemy przedstawiają różne wymiary bezpieczeń- stwa ekonomicznego. Są to: wymiar finansowy, surowcowo-energetyczny, żywnościowy, polityki państwa wobec bezpieczeństwa ekonomicznego [17]. Zidentyfikowane zagrożenia pozostają w spójności z badaniami innych au- torów w kierunku analizy problemów rozwoju gospodarczego.
3. Hierarchizacja zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski
Z punktu widzenia osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, istnienie za- grożeń bezpieczeństwa powszechnego jest oczywiste. Równie oczywista jest konieczność podjęcia działań, które mają na celu przeciwdziałanie tym za- grożeniom. Z racji ciągłego ograniczania środków oraz konieczności uza- sadniania swoich decyzji warto zastanowić się nad tym, które z zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego mogą być ważniejsze od pozostałych. Znaj- duje to uzasadnienie w tworzeniu hierarchii tych zagrożeń oraz ustalaniu priorytetów działań zmierzających do ich niwelacji. W tym celu posłużono się metodą porównań wzajemnych, dzięki której porównano wszystkie ziden- tyfikowane zagrożenia między sobą. Analizy dokonano przez zastosowanie matrycy zaprezentowanej na rysunku 2. Ocena polegała na wyborze w danej komórce matrycy zagrożenia, które zdaniem oceniającego jest bardziej do- tkliwe dla bezpieczeństwa ekonomicznego Polski. Dla przykładu: w komórce o współrzędnych AB dokonywano oceny zagrożeń: „niekorzystne proporcje w tworzeniu i podziale PKB” z „błędnymi kierunkami polityki finansowej i gospodarczej kraju”. W matrycy wstawiona została wartość literowa zagro- żenia, które zdaniem oceniającego ma większy wpływ na bezpieczeństwo ekonomiczne Polski. Jeśli dane zagrożenia zostało ocenione jako mające większy wpływ, wówczas otrzymywało ono w podsumowaniu wartość 1. Jeśli zagrożenie zostało ocenione jako mniej istotne dla bezpieczeństwa eko- nomicznego państwa, wówczas otrzymywało ono wartość 0. W przypadku, gdy zagrożenia zostały ocenione jako równie ważne (np. A/B), wówczas oba zagrożenia otrzymywały w podsumowaniu wartość po 0,5.
218 Adrian Bralewski
Źródło. opracowanie własne
1
1
Powyższa ocena została dokonana wyłącznie w oparciu o subiektywne oceny autora.
Rys. 2. Analiza zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego z zastosowaniem metody porównań wzajemnych
Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego Polski 219
(szczególnie dotkliwe dla takich państw, jak Francja i Włochy w świetle toczącego się kryzysu migracyjnego) nie dotknęły w odczuwalny sposób Polski. Globalizacja zaś powinna stać się nie tyle zagrożeniem, co szansą na odpowiednio wysoki rozwój gospodarczy Polski. Globalizacja wiąże się ze swobodnym przepływem towarów, usług, pracy, kapitału i wiedzy pomiędzy krajami [19, s. 9]. Wśród krajów rozwiniętych (do których zaliczana jest Pol- ska) są to warunki konieczne do dalszego rozwoju, stwarzające możliwości wykorzystania zdobyczy globalnych i dostosowanie ich do własnych potrzeb.
Tabela 2. Ocena końcowa zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski. Zagrożenie Ocena Ingerencja polityki w obszar działalności gospodarczej 19 Agresja ekonomiczna 17 Błędne kierunki polityki finansowej i gospodarczej kraju 17 Zasoby i struktura bogactw naturalnych kraju 17 Zasoby ludzkie 12, Wzrost niestabilności kursu walutowego 11 Rozbudowany aparat urzędniczy 10 Niesprzyjający system podatkowy 9, Działalność zorganizowanych grup przestępczych 9 Niejasne przepisy gospodarcze 9 Niekorzystne proporcje w tworzeniu i podziale produktu krajowego brutto (PKB) 9 Ograniczenia w transferze technologii 9 Szpiegostwo technologiczne 9 Zamrażanie aktywów przez państwa 9 Wysokie koszty pracy 7, Działalność korporacji transnarodowych 7 Infrastruktura produkcyjna 6 Globalizacja 3 Migracje 3 Infrastruktura transportowa i łączność 2, Zmiany klimatu 1 Źródło: opracowanie własne
Zagrożenia bezpieczeństwa ekonomicznego Polski 221
4. Wnioski 1. Wyodrębnienie bezpieczeństwa ekonomicznego wynika z podziału te- matycznego rodzajów bezpieczeństwa. 2. W kontekście prowadzonych rozważań zidentyfikowanych zostało 21 zagrożeń, które mogą mieć potencjalne przełożenie na bezpieczeństwo eko- nomiczne Polski. Zaliczamy do nich: niekorzystne proporcje w tworzeniu i podziale produktu krajowego brutto (PKB), zamrażanie aktywów przez państwa, błędne kierunki polityki finansowej i gospodarczej kraju, ogra- niczenia w transferze technologii, zasoby i strukturę bogactw naturalnych kraju, szpiegostwo technologiczne, infrastrukturę produkcyjną, działalność korporacji transnarodowych, infrastrukturę transportową i łączność, dzia- łalność zorganizowanych grup przestępczych, zasoby ludzkie, ingerencję polityki w obszar działalności gospodarczej, niejasne przepisy gospodar- cze, migracje, wysokie koszty pracy, zmiany klimatu, rozbudowany aparat urzędniczy, agresję ekonomiczną, niesprzyjający system podatkowy, wzrost niestabilności kursu walutowego i globalizację. Liczba zagrożeń oraz ich zmienny charakter wymusza potrzebę ich hierarchizacji, prowadzącą do ustalenia priorytetów w przeciwdziałaniu zagrożeniom. 3. Analiza zagrożeń bezpieczeństwa ekonomicznego Polski budzi wiele niejasności co do ich znaczenia. Sprawia to, że niejasne stają się kierunki, w których należałoby kreować bezpieczeństwo ekonomiczne. W celu porównania, które z zagrożeń ma największy wpływ na bezpieczeństwo ekonomiczne Polski zastosowano metodę porównań wzajemnych. Meto- da opiera się na matrycy, w której dokonywane są porównania wszystkich czynników sposobem „każdy z każdym”. 4. Wyniki analizy obrazują, że zagrożeniem, które może w największym stopniu oddziaływać na bezpieczeństwo ekonomiczne Polski, jest inge- rencja polityki w obszar działalności gospodarczej. Tak wysoka ocena znajduje potwierdzenie w publikacjach innych autorów [17]. 5. Zagrożeniem, które ma najmniejszy wpływ na zagrożenie ekonomiczne Polski mają zmiany klimatu.
222 Adrian Bralewski
[15] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 kwietnia 2017 r. w sprawie minimalnego poziomu dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego z zagranicy (Dz.U. 2017 poz. 902). [16] Ambroziak Ł., Wpływ rosyjskiego embarga na polski handel rolno-spo- żywczy, „Przemysł Spożywczy” 2015, 7, s. 2−7. [17] Księżopolski K.M., Pronińska K., Bezpieczeństwo ekonomiczne w per- spektywie politologicznej – wybrane problemy, ELIPSA, Warszawa 2012. [18] Persson T., Tabellini G., Political Economics. Explaining Economic Policy, The MIT Press, London 2000. [19] Rybiński K., Globalizaja w trzech odsłonach, wyd. Difin, Warszawa 2007.
