Pobierz Zakres stosunków regulowanych przez prawo cywilne i więcej Egzaminy w PDF z Systematyka tylko na Docsity!
3 Prawo cywilne
3.1. Wprowadzenie
Zakres stosunków regulowanych przez prawo cywilne
Prawo cywilne jest to gałąź prawa obejmująca normy prawne regulujące stosunki prawne
o charakterze majątkowym oraz niektóre stosunki prawne o charakterze osobistym pomiędzy
równorzędnymi podmiotami. Tak więc chcąc rozpoznać, czy określony stosunek prawny jest
regulowany normami prawa cywilnego, należy po pierwsze zwrócić uwagę na to, czy jego
podmioty są wobec siebie równorzędne, oraz czy jego przedmiotem są sprawy majątkowe
lub ochrona dóbr osobistych 55. Jeżeli spełnione są te dwa warunki, stosunek prawny jest
regulowany normami prawa cywilnego.
Przykład
1. Umowa najmu, zawarta pomiędzy właścicielem mieszkania a najemcą, jest regulowana normami prawa cywilnego, ponieważ podmioty są równorzędne wobec siebie, a stosunek prawny dotyczy spraw majątkowych. 2. Decyzja naczelnika urzędu skarbowego w sprawie podatku, skierowana do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, nie jest regulowana normami prawa cywilnego, ponieważ naczelnik urzędu skarbowego ma uprawnienia władcze wobec podatnika – pomiędzy stronami tego stosunku prawnego nie zachodzi więc równorzędność. Dlatego ten stosunek prawny nie może być za- liczony do stosunków prawnych regulowanych normami prawa cywilnego, mimo że dotyczy spraw majątkowych.
Prawo cywilne nie jest jedyną gałęzią prawa regulującą stosunki prawne o charakterze
majątkowym, nie jest ono również jedyną gałęzią prawa, która reguluje stosunki praw-
ne, jakie zachodzą pomiędzy równorzędnymi podmiotami. Prawo cywilne jest jednak
jedyną gałęzią prawa, która reguluje stosunki majątkowe pomiędzy równorzędnymi
podmiotami.
55 Część norm prawa cywilnego reguluje ochronę dóbr osobistych. Dobra osobiste są to pewne wartości
niemajątkowe, nieodłącznie związane z człowiekiem, np. zdrowie, wolność, nazwisko, wizerunek, tajemnica korespondencji, twórczość naukowa czy artystyczna. W celu ochrony dóbr osobistych w prawie cywilnym wykorzystuje się dwie grupy środków: środki o charakterze niemajątkowym i środki o charakterze mająt- kowym. Środki o charakterze niemajątkowym zobowiązują z reguły sprawcę naruszenia dóbr osobistych do złożenia oświadczenia o określonej treści i w odpowiedniej formie bądź do przeproszenia poszkodowa- nego w określony sposób. Z kolei środki o charakterze majątkowym mają postać tzw. zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniędzy na wskazany cel społeczny. Prawo cywilne nie jest jedyną gałęzią prawa, która zawiera normy prawne dotyczące ochrony dóbr osobistych. Normy prawne z tego zakresu zawarte są również w innych gałęziach prawa, np. w prawie karnym.
72 3. Prawo cywilne
Rola prawa cywilnego w gospodarce
Prawo cywilne odgrywa dużą rolę w życiu społecznym, ale przede wszystkim w gospodarce.
Jego znaczenie wynika z zakresu zagadnień, jakie są regulowane normami prawa cywilnego.
Normy prawa cywilnego odnoszą się m.in. do własności oraz zobowiązań, które powstają
m.in. w wyniku zawierania umów. Dzięki zawieraniu umów możliwe jest wykonywanie
czynności, które są niezbędne przy prowadzeniu działalności gospodarczej, np. dokonywa-
nie sprzedaży. Podstawowe potrzeby człowieka dotyczą odżywiania i mieszkania. Potrzeby
te są zaspokajane poprzez dokonanie czynności regulowanych normami prawa cywilnego
(np. zakup chleba, wynajęcie czy zakup mieszkania). Tak więc prawo cywilne jest niezmiernie
ważne nie tylko dla osób prowadzących działalność gospodarczą.
Systematyka prawa cywilnego
Systematyka prawa cywilnego oznacza uporządkowanie i podział zawartych w nim prze-
pisów prawnych. W prawie cywilnym wyróżnia się cztery części, tj. część ogólną, prawo
rzeczowe, prawo zobowiązaniowe i prawo spadkowe. Charakterystykę poszczególnych części
przedstawia tabela Tabela 13.
Tabela 13. Charakterystyka poszczególnych części prawa cywilnego
Nazwa Charakterystyka
Część ogólna
Obejmuje wspólne dla całego prawa cywilnego przepisy i definicje pojęć, a także ogólne założenia, wspólne dla przepisów prawa cywilnego i niektórych innych gałęzi prawa. Określa również podmioty prawa cywilnego i znaczenie upływu czasu.
Prawo rzeczowe
Zawiera normy prawne, które odnoszą się do prawnych form korzystania z rzeczy, w tym przede wszystkim normy prawne regulujące prawo własności.
Prawo zobowiązaniowe
Reguluje stosunki prawne między wierzycielem a dłużnikiem. Ich podstawowym źródłem są umowy zawierane pomiędzy różnymi podmiotami.
Prawo spadkowe Reguluje przejście majątkowych praw i obowiązków osób zmarłych na inne osoby.
W prawie cywilnym, podobnie jak w innych gałęziach prawa, istnieją instytucje prawne ,
czyli grupy powiązanych ze sobą norm prawnych, które regulują typowe dla tej gałęzi pra-
wa stosunki społeczne. Instytucje te zostaną omówione w dalszej części rozdziału, a do
najważniejszych z nich należą: osoba fizyczna, osoba prawna, rzecz, własność i współwła-
sność, posiadanie i dzierżenie, użytkowanie wieczyste, ograniczone prawa rzeczowe, księgi
wieczyste, umowa i testament.
Źródła prawa cywilnego
Najważniejszym aktem normatywnym regulującym stosunki cywilnoprawne w Polsce jest
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. Szczególne znaczenie Kodeksu cywilnego
(k.c.) wśród źródeł prawa cywilnego wynika z następujących przesłanek:
- Kodeks cywilny zawiera przepisy o charakterze ogólnym, które są często wykorzystywane
w innych źródłach prawa cywilnego;
- Kodeks cywilny obejmuje swoim zakresem normy prawne dotyczące największej grupy
stosunków cywilnoprawnych.
74 3. Prawo cywilne
Zasady prawa cywilnego
Zasady prawa cywilnego są to podstawowe reguły (idee), na których opierają się wszystkie
stosunki prawa cywilnego. Najważniejsze z nich zostały przedstawione w tabeli Tabela 14.
Tabela 14. Podstawowe zasady prawa cywilnego
Nazwa zasady Charakterystyka
Zasada ochrony własności Każdy podmiot, któremu przysługuje prawo własności, może oczekiwać ochrony własności przez państwo.
Zasada równorzęd- ności stron
Pozycja prawna żadnego z podmiotów stosunku cywilnoprawnego nie może być uprzywilejowana, nawet wówczas gdy pozycja ekonomiczna czy społeczna tego podmiotu jest dużo korzystniejsza niż pozostałych.
Zasada autonomii woli stron
Zasada ta obowiązuje w przypadku czynności prawnych jednostronnych, dwustronnych i wielostronnych i głosi ona, że treść stosunku prawnego, który jest zgodny z prawem i zasadami współżycia społecznego, zależy jedynie od woli stron. W przypadku umów zawieranych przez dwa lub większą liczbę podmiotów zasada autonomii woli stron jest określana jako zasada swobody umów*.
Zasada ochrony osoby ludzkiej
Każdy człowiek ma przyznaną zdolność prawną i ma zagwarantowane swobodne korzystanie ze swoich dóbr osobistych.
Zasada odpowie- dzialności za długi Dłużnik odpowiada za zobowiązania całym swoim majątkiem.
Zasada odpowie- dzialności za szkodę Każdy, kto wyrządził ze swojej winy szkodę, ma obowiązek jej naprawienia.
Zasada ochrony dobrej wiary
Chroni tego, kto działa w mylnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu co do uprawnień osoby, od której nabywa odpłatnie rzecz lub inne prawo. Przykład Przedsiębiorca tuż przed podpisaniem ze spółką z o.o. umowy sprzedaży materiałów biurowych sprawdził w KRS, że do zaciągania zobowiązań w imieniu tej spółki uprawniony jest jeden członek zarządu. Dlatego umowa sprzedaży została zawarta przez przedsiębiorcę i jednego członka zarządu spółki. Jednak okazało się, że w KRS nie była ujawniona informacja o tym, że do zaciągania zobowiązań w imieniu spółki potrzeb- ne jest współdziałanie dwóch członków zarządu. W tym przypadku znajduje zastosowanie zasada ochrony dobrej wiary – przekonanie przedsiębiorcy o tym, że może zawrzeć umowę z jednym członkiem zarządu, było wprawdzie mylne, ale usprawiedliwione informacjami o spółce zawartymi w KRS.
- Zasada swobody umów jest szczegółowo omówiona w podrozdziale 3.4. Prawo zobowiązań.
SPrawdź Siebie
1. Wymień i omów kryteria, które pozwalają na wyodrębnienie stosunków prawa cywilnego spośród wszystkich stosunków prawnych. 2. Wyszukaj informacje o kilku procesach sądowych dotyczących dóbr osobistych i na ich podstawie podaj trzy przykłady dóbr osobistych. Podaj źródła, z których korzystałeś. 3. W której części Kodeksu cywilnego są zawarte przepisy wspólne dla całego prawa cywilnego? 4. Wyszukaj informacje o zasadzie autonomii woli stron i na ich podstawie przygotuj notatkę, w której wyjaśnisz, jak rozumiesz tę zasadę. Podaj źródła, z których korzystałeś.
3.2. Część ogólna prawa cywilnego^75
3.2. Część ogólna prawa cywilnego
Podmioty stosunków cywilnoprawnych
Podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być osoby fizyczne, osoby prawne oraz
jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, a posiadające zdolność prawną.
Osoby fizyczne
W prawie mianem osoby fizycznej określa się każdego człowieka. Każdy człowiek od uro-
dzenia aż do śmierci posiada zdolność prawną.
! Zdolność prawna^ jest to możliwość posiadania praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego.
Od zdolności prawnej należy odróżnić zdolność do czynności prawnych , która ozna-
cza możliwość do samodzielnego zaciągania zobowiązań i nabywania praw wynikających
z prawa cywilnego.
Przykład Ośmioletnie dziecko posiada zdolność prawną, może więc ono otrzymać dom w spadku po swo- im dziadku. Poprzez dziedziczenie ośmioletnie dziecko nabędzie prawo własności domu i będzie występowało jako podmiot prawa cywilnego. Jednak ośmioletnie dziecko nie ma możliwości do samodzielnego sprzedania tego domu, ponieważ nie posiada ono zdolności do czynności prawnych.
Każdą osobę fizyczną (czyli każdego człowieka) można zaklasyfikować do jednej z trzech
grup pod względem posiadanej przez nią zdolności do czynności prawnych:
- osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych;
- osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych;
- osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych.
Podstawowym kryterium zaliczenia konkretnej osoby do jednej z ww. grup jest wiek.
Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskują osoby pełnoletnie (osoby, które ukończyły
18 lat) oraz osoby małoletnie (osoby, które nie ukończyły 18 lat), które zawarły związek
małżeński. Osoby, które ukończyły 13, a nie ukończyły 18 lat, posiadają ograniczoną
zdolność do czynności prawnych. Zdolności do czynności prawnych nie posiadają osoby,
które nie ukończyły 13 lat. Osoby, które spełniają kryterium wieku, mogą być pozbawione
zdolności do czynności prawnych, czyli mogą zostać ubezwłasnowolnione. Ubezwłasno-
wolnienie może być całkowite lub częściowe. Ubezwłasnowolnienie całkowite pozbawia
osobę fizyczną zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolnione całkowicie mogą
być osoby, które posiadały pełną lub ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Na-
tomiast wskutek ubezwłasnowolnienia częściowego osoba posiadająca dotychczas pełną
zdolność do czynności prawnych uzyskuje jedynie ograniczoną zdolność do czynności
prawnych. Decyzje dotyczące ubezwłasnowolnienia podejmuje sąd. Ubezwłasnowolnienie
całkowite ma miejsce w sytuacji, gdy osoba posiadająca pełną lub ograniczoną zdolność
do czynności prawnych, wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego bądź
innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie
jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Jeżeli stan osoby pełnoletniej nie uzasadnia
ubezwłasnowolnienia całkowitego, a osoba ta wymaga jedynie pomocy w prowadzeniu
jej spraw, wówczas sąd decyduje o ubezwłasnowolnieniu częściowym. Dla osób ubezwła-
snowolnionych całkowicie, które nie pozostają pod władzą rodzicielską, ustanawiany jest
opiekun, a dla osób ubezwłasnowolnionych częściowo ustanawiany jest kurator.
3.2. Część ogólna prawa cywilnego^77
Przykład
1. Art. 165 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.: „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną […]”. 2. Art. 3 ust. 1 Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk: „Akademia ma osobowość prawną”. 3. Art. 12 Ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym: „Uczelnia ma osobowość prawną”.
Osoby prawne mogą występować jako podmioty prawa cywilnego, ponieważ posiadają
zdolność prawną , co oznacza możliwość posiadania praw i obowiązków wynikających
z przepisów prawa cywilnego. Zdolność prawna, jaką posiadają osoby prawne, jest określa-
na jako tzw. specjalna zdolność prawna. Rozróżnienie zdolności prawnej osób fizycznych
i osób prawnych jest związane z tym, że osoby prawne nie mogą dokonywać czynności cha-
rakterystycznych dla osób fizycznych (np. osoby prawne nie mogą sporządzić testamentu).
Ponadto zakres działania osób prawnych jest ograniczony przez przepisy prawne i przez
sporządzone na ich podstawie statuty lub umowy.
! Statut (umowa) osoby prawnej to dokument, który określa organizację, zakres i sposób dzia- łania osoby prawnej.
Zapisy zawarte w statucie (umowie) muszą być zgodne z obowiązującym prawem oraz
dostosowane do celów, zadań i skali działania osoby prawnej.
Od chwili powstania osoby prawne posiadają zdolność do czynności prawnych , która
oznacza możliwość samodzielnego zaciągania zobowiązań i nabywania praw wynikających
z prawa cywilnego – jest to pełna zdolność do czynności prawnych. Wszelkie działania
osób prawnych są podejmowane przez ich organy (np. zarząd spółki czy radę nadzorczą
spółdzielni). Organy osób prawnych tworzy jedna lub kilka osób fizycznych, które zostały
do nich powołane. Organizacja i tryb działania organów osób prawnych wynikają z właści-
wych przepisów prawnych oraz ze statutu (umowy) osoby prawnej. Powstanie osoby prawnej
oznacza uzyskanie przez nią osobowości prawnej, co następuje najczęściej z chwilą wpisania
jej do właściwego rejestru.
Przykład
1. Art. 12 k.s.h.: „Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji albo spółka akcyjna w orga- nizacji z chwilą wpisu do rejestru staje się spółką z ograniczoną odpowiedzialnością albo spółką akcyjną i uzyskuje osobowość prawną”. 2. Art. 11 § 1 Ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze: „Spółdzielnia nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania jej do Krajowego Rejestru Sądowego”.
Wpis do rejestru jest poprzedzony określoną procedurą, która wymaga m.in. złożenia
odpowiednich dokumentów. Procedura rejestracyjna 57 dla różnych grup osób prawnych
przebiega odmiennie. Uzyskanie wpisu do rejestru oznacza powstanie osoby prawnej w sensie
formalnym. Faktyczne rozpoczęcie przez nią działalności następuje po wykonaniu licznych
czynności o charakterze organizacyjnym (np. zatrudnienie personelu, wyposażenie obiektów
w niezbędne środki techniczne).
Osoba prawna przestaje istnieć najczęściej z chwilą jej wykreślenia z właściwego rejestru.
Wykreślenie osoby prawnej z rejestru jest poprzedzone określoną procedurą, której źródłem
są przepisy prawne i statut lub umowa osoby prawnej.
57 Zagadnienie to jest szerzej omówione w podręczniku: J. Musiałkiewicz, Podejmowanie i prowadzenie
działalności gospodarczej, Wydawnictwo Ekonomik – Jacek Musiałkiewicz, Warszawa 2015.
78 3. Prawo cywilne
Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, a posiadające zdolność prawną
Kolejną grupę podmiotów stosunków cywilnoprawnych stanowią wyodrębnione i samodziel-
ne jednostki organizacyjne, którym żaden przepis prawa nie przyznaje osobowości prawnej,
ale które posiadają zdolność prawną. Jednostka, której przyznano zdolność prawną, może
we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.
Przykład
1. Jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi, a posiadającymi zdolność prawną są np. spółki osobowe prawa handlowego (spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna). Żaden przepis prawa nie przyznaje tym spółkom osobowości prawnej, natomiast na mocy przepisu Kodeksu spółek handlowych każda z tych spółek może we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. 2. Istnieją również jednostki organizacyjne, które nie są osobami prawnymi i nie posiadają zdolności prawnej (np. spółka cywilna). Jednostki te nie są podmiotami prawa cywilnego. W tym przypadku jednostka organizacyjna nie nabywa praw i nie zaciąga zobowiązań, ale dokonują tego osoby fizyczne lub osoby prawne, które tworzą tę jednostkę (w przypadku spółki cywilnej podmiotem nabywającym prawa i zaciągającym zobowiązania nie jest spółka, ale wspólnicy tworzący spółkę).
Czynności prawne
Czynność prawna
Ważną cechą, za pomocą której charakteryzowane są podmioty stosunków cywilnoprawnych,
jest posiadanie zdolności do czynności prawnych.
! czynność prawna jest to świadome działanie jednej lub kilku osób, wyrażające się złożeniem oświadczenia woli w celu wywołania skutków prawnych w postaci ustanowienia, zmiany bądź zakończenia (ustania) stosunku prawnego.
Przykład Zawarcie umowy najmu mieszkania jest czynnością prawną polegającą na złożeniu oświadczenia woli przez właściciela mieszkania (wynajmującego) i najemcę. Wolą właściciela mieszkania jest oddanie mieszkania najemcy do użytkowania w zamian za otrzymywany od niego czynsz, a wolą najemcy jest korzystanie z mieszkania w zamian za płacony czynsz. Ponieważ umowa najmu pomiędzy nimi została zawarta na piśmie, oświadczenie woli również miało formę pisemną. Właściciel mieszkania i najemca poprzez oświadczenie woli wywołali skutek prawny w postaci ustanowienia stosunku prawnego (stosunku najmu).
W przedstawionym przykładzie czynność prawna została dokonana w formie pisem-
nej, ponieważ pomiędzy stronami została zawarta pisemna umowa najmu. Należy jednak
podkreślić, że oświadczenie woli nie musi mieć formy pisemnej czy ustnej, lecz może być
wyrażone przez każde dowolne zachowanie, które w dostateczny sposób wyraża wolę osoby
dokonującej czynności prawnej.
Przykład
1. Kliknięcie na przycisk „kup teraz” w trakcie trwania aukcji internetowej jest wyrażeniem woli natych- miastowego nabycia wystawionego towaru za stałą, z góry określoną przez sprzedającego cenę. 2. Machanie ręką jest wyrażeniem woli skorzystania z usług nadjeżdżającej taksówki.
Czynności prawnej może dokonać jedna, dwie lub wiele osób. Ze względu na liczbę
podmiotów, które muszą złożyć oświadczenie woli w celu wywołania skutków prawnych,
wyróżnia się następujące rodzaje czynności prawnych:
80 3. Prawo cywilne
Konsekwencje niezachowania szczególnej formy czynności prawnej mogą być różne
- najbardziej dotkliwą jest unieważnienie czynności prawnej. Unieważniona czynność
prawna nie wywołuje żadnych skutków prawnych.
Przykład Art. 709 2 k.c.*: „Umowa leasingu powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności”. Jeżeli umowa leasingu zostałaby zawarta w formie ustnej, wówczas nie wywołałaby ona żadnych skutków prawnych, ponieważ byłaby nieważna.
- Taki sposób oznaczania jednostek redakcyjnych aktów normatywnych, tj. z indeksem górnym, stosowano w przeszłości przy nowelizacji aktów normatywnych, polegającej na wstawieniu nowej jednostki redakcyjnej między już istniejące. W takiej sytuacji nowa jednostka redakcyjna miała nadawany taki sam numer jak poprzednia, z tą różnicą, że w indeksie górnym wpisywano kolejne liczby – z zachowaniem ciągłości numeracji. Na przykład wprowadzając do Kodeksu cywilnego przepisy o leasingu, kolejne artykuły dotyczące tego zagadnienia oznaczono następująco: art. 709 1 , art. 709 2 , art. 709 3 , …, art. 709 18. Obecnie ten sposób oznaczania nowych artykułów nie jest już sto- sowany. Jeżeli do tekstu aktu normatywnego dodaje się nowe jednostki redakcyjne, zachowywana jest dotychczasowa numeracja, z dostawieniem do numeru nowej jednostki redakcyjnej małej litery alfabetu (z wyłączeniem liter właściwych tylko językowi polskiemu: ą, ę itd.). Na przykład wprowadzone do Kodeksu karnego nowe przepisy dotyczące środków karnych zostały oznaczone następująco: art. 41a, art. 41b, art. 41c.
Jeżeli szczególna forma czynności prawnej jest wymagana dla celów dowodowych, to w ra-
zie jej niezachowania, w ewentualnym sporze między stronami fakt dokonania czynności
prawnej nie będzie mógł być udowodniony ani przez świadków tej czynności, ani przez
przesłuchanie stron.
Ważność czynności prawnej
Oprócz konieczności przestrzegania szczególnej formy istnieją jeszcze inne warunki, które
należy spełnić dla zachowania ważności czynności prawnej :
- czynność prawna musi być dokonana przez osobę posiadającą zdolność do czynności
prawnych;
- czynność prawna musi być zgodna z bezwzględnie obowiązującymi normami prawnymi
i z zasadami współżycia społecznego;
- czynność prawna musi być wolna od wad oświadczenia woli.
Wada oświadczenia woli ma miejsce wtedy, gdy zajdą nieprawidłowości w należytym
podjęciu decyzji o oświadczeniu woli bądź gdy wystąpi niezgodność między podjętą decyzją
a jej wyrażeniem zewnętrznym. Wady oświadczenia woli mogą powstać w wyniku przyczyn
scharakteryzowanych w tabeli Tabela 16.
Sankcje w prawie cywilnym
Sankcja jest to część normy prawnej, w której zapisane są konsekwencje, jakie poniesie jej
adresat w sytuacji, gdy postąpi niezgodnie z dyspozycją. W prawie cywilnym występuje wiele
różnorodnych sankcji. Do najważniejszych z nich należą: obowiązek naprawienia szkody,
zwrot bezpodstawnego wzbogacenia się, nieważność czynności prawnej oraz bezskuteczność
czynności prawnej.
3.2. Część ogólna prawa cywilnego^81
Tabela 16. Przyczyny powstania wad oświadczenia woli
Przyczyna Charakterystyka
Brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji
Wada ta ma miejsce wówczas, gdy osoba składająca oświadczenie woli z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, np. z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innych nawet przemijających zaburzeń czynności psychicznych, wywołanych wysoką gorączką, upojeniem alkoholowym czy wpływem narkotyku. Oświadczenie woli złożone przez osobę, która znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji, jest nieważne.
Pozorność
Oznacza to, że świadomym zamiarem stron było wywołanie skutków prawnych innych, niż wynikają z ujawnionego oświadczenia woli, bądź też niewywołanie żadnych skutków prawnych. Pozorność oświadczenia woli ma miejsce wówczas, gdy strony umawiają się, że skutki prawne oświadczenia woli będą inne, niż wynika to z jego treści, np. w przypadku darowizny mieszkania strony zawierają pozorną umowę sprzedaży w celu uniknięcia podatku od darowizny. Oświadczenia woli złożone dla pozoru drugiej stronie za jej zgodą są nieważne.
Błąd
Wada ta oznacza brak właściwego wyobrażenia o rzeczywistym stanie rzeczy (np. zakup kopii obrazu jako orygi- nału) lub mylne wyobrażenie o treści składanego oświadczenia woli. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swojego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć.
Groźba
Polega na tym, że zmusza się kogoś do złożenia oświadczenia woli, stosując wobec niego przymus psychiczny, który wywołuje u niego obawę lub strach. Osoba, która złożyła oświadczenie woli pod wpływem groźby, może uchylić się od skutków prawnych swojego oświadczenia.
Obowiązek naprawienia szkody, czyli odpowiedzialność odszkodowawcza
Podstawową sankcją w prawie cywilnym jest obowiązek naprawienia szkody. Szkoda jest
to uszczerbek (strata), jakiego osoba poszkodowana doznaje wbrew własnej woli w swoim
majątku. Szkoda obejmuje nie tylko rzeczywiście poniesioną stratę, ale również utracone
korzyści, jakich mógłby się spodziewać poszkodowany, gdyby nie wyrządzono mu szkody.
Szkoda może powstać w wyniku niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy lub
w wyniku czynów niedozwolonych.
Zwrot bezpodstawnego wzbogacenia się
Kolejną sankcją występującą w prawie cywilnym jest zwrot bezpodstawnego wzbogacenia się.
Sankcja ta jest stosowana wtedy, gdy ktoś bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową
kosztem innej osoby. W takiej sytuacji ten, kto uzyskał korzyść majątkową, ma obowiązek
wydania jej w naturze, a gdyby to nie było możliwe, powinien zwrócić jej wartość.
Nieważność czynności prawnej
Sankcja nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej powoduje, że czynność prawna
nie wywołuje określonych w niej skutków prawnych. Wyróżnia się dwa rodzaje nieważności
czynności prawnej: bezwzględną i względną. Bezwzględna nieważność czynności prawnej
oznacza, że czynność prawna jest nieważna od momentu jej dokonania, a wszystkie świad-
czenia stron spełnione na podstawie tej czynności prawnej podlegają zwrotowi.
Przykład Art. 82 k.c.: „Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych”. Tak więc jeżeli właściciel samochodu został siłą zmuszony do złożenia podpisu pod umową sprzedaży swojego samochodu, może on wystąpić do sądu o uznanie złożonego przez siebie oświadczenia woli za nieważne.
