Pobierz ZARZĄDZANIE PROCESAMI LOGISTYKI MAGAZYNOWEJ W ... i więcej Schematy w PDF z Transport tylko na Docsity!
Patrycja Jerzyło, Nicole Rutkowska Politechnika Gdańska Aleksandra Wawrzyńska Akademia Morska w Gdyni
ZARZĄDZANIE PROCESAMI LOGISTYKI MAGAZYNOWEJ
W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Artykuł dotyczy problemów zarządzania procesami logistycznymi i ich przebiegów w sferze logistyki magazynowej. Opisano przykładowe rozplanowanie procesów logistyki magazynowej w dwóch przedsiębiorstwach, a następnie porównano przytoczone przebiegi z procesami magazynowymi badanej firmy. W celu optymalizacji zarządzania procesami logistyki magazynowej w opisywanym przedsiębiorstwie zaproponowano trzy warianty poprawy działań logistycznych. Bazując na ocenie każdego z trzech planów poprawy, wytyczono optymalne rozwiązanie udoskonalenia zarządzania procesami logistyki magazynowej w badanym przedsiębiorstwie. Słowa kluczowe : transport, logistyka, zarządzanie logistyczne, logistyka magazynowa, zarządzanie procesami logistycznymi.
WSTĘP
Zarządzanie logistyczne jest definiowane jako ruch i wymiana zarówno dóbr, jak i informacji w ramach tzw. łańcucha dostaw. Zgodnie z jedną z naj- popularniejszych definicji „łańcuch dostaw to sieć organizacji zaangażowanych poprzez powiązania z dostawcami i odbiorcami w różne procesy i działania, które tworzą wartość w postaci produktów i usług dostarczonych ostatecznym kon- sumentom” 1. Aby łańcuch dostaw mógł istnieć, niezbędne jest więc powstanie sieci partnerów gotowych do wspólnych działań i zaangażowania w różnorodne procesy logistyczne. Natomiast określenie „proces logistyczny” wiąże się z dynamicznym przepływem materiałów, usług i informacji od miejsca pochodzenia do miejsca konsumpcji. Podstawowymi procesami logistycznymi są: pakowanie, transport, prze- ładunek, magazynowanie [2, 4]. W poniższej pracy przeprowadzono analizę zarzą- dzania procesami logistycznymi w przedsiębiorstwie oraz wykonano optymalizację procesów logistyki magazynowej.
(^1) M. Christopher, Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw. Strategie obniżki kosztów i poprawy poziomu obsługi , Polskie Centrum Doradztwa Logistycznego, Warszawa 2000, s. 14.
38 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 97, grudzień 2016
Celem głównym artykułu jest przybliżenie tematyki zarządzania logisty- cznego oraz przedstawienie projektu optymalnego systemu zarządzania procesami logistyki magazynowej dla przedsiębiorstwa. Poprzez analizę procesów w firmie dąży się do przeprowadzenia optymalizacji przebiegów związanych z magazyno- waniem towarów. Tu w szczególności skupiono się na sferze logistyki maga- zynowej i badaniach zarządzania procesami magazynowymi w przedsiębiorstwie. Wykorzystano własną wiedzę i doświadczenie zaczerpnięte podczas pracy w firmie Scheidt & Bachmann w Niemczech oraz podczas praktyk jednej z autorek w firmie ESA Logistika, obsługującej magazyn Coca-Coli w Gdyni.
1. LOGISTYKA MAGAZYNOWA
Mimo że pojęcie magazynowania jest znane od dłuższego czasu, jego istota i zakres zadań bardzo się zmieniły na przestrzeni lat. W latach 90. ubiegłego wieku magazynowanie skupiało się na długookresowym składowaniu surowców i pro- duktów gotowych w celu późniejszej sprzedaży. Zmiana nastąpiła wraz z upow- szechnieniem zarządzania łańcuchem dostaw i koncepcji Just-In-Time. Celem logistyki magazynowej stało się skrócenie cyklu realizacji zamówienia klienta oraz zminimalizowanie poziomu zapasów. Współczesny magazyn charakteryzuje się znacznie większym obrotem zapasów niż kiedyś, a szybkość przepływu towarów zyskała istotne znaczenie w logistyce magazynowej firmy. W przeciwieństwie do uprzednich zasad zarządzania magazynem dziś priorytetem jest, aby produkt opuścił przestrzeń magazynu jak najszybciej, co powoduje, że w wielu przed- siębiorstwach towary są przechowywane zaledwie przez kilka dni [3]. Logistyka magazynowa jest ściśle związana z takimi pojęciami jak „magazyn” i „magazynowanie”. Według Aleksandra Niemczyka magazyn to „jednostka funkcjonalno-organizacyjna przeznaczona do magazynowania dóbr materialnych (zapasów) w wyodrębnionej przestrzeni budowli magazynowej według ustalonej technologii, wyposażona w odpowiednie środki techniczne, zarządzana i obsłu- giwana przez zespół ludzi”^2. Wynika z tego, że magazyn pełni nie tylko funkcję przestrzeni składowej, ale również funkcję obszaru, na którym dokonuje się planowego przechowywania i manipulowania zapasami. Magazyn jest często postrzegany jako węzeł w systemie logistycznym, który wstrzymuje lub przerywa przepływ produktów. W związku z powyższym niektóre przedsiębiorstwa miały bardzo negatywny stosunek do kosztów, które generuje utrzymywanie zapasów i starały się je wyeliminować. Inne firmy zbytnio skupiały się na utrzymaniu dużej ilości towarów na stanie magazynu, co powodowało ogromne straty pieniężne. Obecnie panuje zasada, że należy składować towary w takich ilościach, aby związane z magazynowaniem koszty zostały zrekompenso- wane korzyściami wynikającymi z utrzymywania zapasów [3].
(^2) A. Niemczyk, Zapasy i magazynowanie, t. II, Magazynowanie , Poznań 2008, s. 9.
40 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 97, grudzień 2016
2.2. Proces logistyczny w przedsiębiorstwie
Uproszczony schemat przebiegu procesów głównych magazynowania Firmy X przedstawiono na rysunku 1.
Rys. 1. Procesy główne w Przedsiębiorstwie X (opracowanie własne) Fig. 1. Main processes in Company X
Mapa procesów głównych Przedsiębiorstwa X składa się z pięciu bloków działań. Pierwszym z nich jest pozyskanie zamówienia od klienta. Czynność ta dotyczy nie tylko zamówień dystrybucyjnych i produkcyjnych, ale również pro- jektowych. Po uzyskaniu zlecenia przechodzi się do fazy zakupu poszczególnych elementów potrzebnych do zrealizowania żądań klienta. W zależności od rodzaju zamówienia zakupy te mogą się bardzo od siebie różnić. Rozbieżne są także działania następujące po procesie zakupów – jeżeli klient zlecił wykonanie projektu, proces zakupów przechodzi w proces przygotowania projektu. Natomiast w przypadku zamówień dystrybucyjnych i produkcyjnych następuje faza produk- cyjna, ściśle powiązana z procesem kooperacji wielu jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa. Po zakończeniu produkcji/przygotowań projektu rozpoczyna się faza sprzedaży. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w każdym momencie przebiegu procesów głównych firmy mogą się pojawić działania reklamacyjne powiązane z danym etapem realizacji zamówienia. W Przedsiębiorstwie X proces magazynowania zawiera się po części w takich procesach jak zakupy, kooperacja i produkcja oraz sprzedaż. Na rysunkach 2 i 3 zobrazowano rolę magazynu oraz składowych procesu magazynowania w powyższych procesach. W procesie zakupów magazyn pełni rolę jednostki odpowiedzialnej za przyjęcie towaru oraz zapoczątkowanie okresowe oceny dostawców, z których usług korzysta Firma X. Zgodnie z informacjami przedstawionymi na powyższym schemacie, pracownicy magazynu rozpoczynają proces przyjęcia towaru wraz z zakończeniem organizowania transportu przez dział logistyki oraz po dostar- czeniu do firmy elementów potrzebnych do produkcji.
P. Jerzyło, N. Rutkowska, A. Wawrzyńska, Zarządzanie procesami logistyki magazynowej... 41
Rys. 2. Schemat procesu zakupów w Przedsiębiorstwie X (opracowanie własne) Fig. 2. Diagram of the purchasing process
Rys. 3. Schemat procesu kooperacji-produkcji w Przedsiębiorstwie X (opracowanie własne) Fig. 3. Diagram of the process of co-production
W przypadku procesu kooperacji-produkcji w Przedsiębiorstwie X magazy- nowanie jest czynnością wykonywaną przed rozpoczęciem właściwej produkcji modułów elektronicznych. Często zdarza się bowiem, że klienci wymagają użycia własnych komponentów w trakcie realizacji zleceń produkcyjnych. W związku z powyższym przed rozpoczęciem produkcji dział projektowy oraz dział zakupów muszą zorganizować wdrożenie nowego wyrobu do systemu oraz zakup materiałów
P. Jerzyło, N. Rutkowska, A. Wawrzyńska, Zarządzanie procesami logistyki magazynowej... 43
W procesie zakupu elementów do produkcji uczestniczy oprócz magazynu również dział zakupów i dział logistyki. W ramach tego procesu wykonywane zadania klasyfikują się do poniższych trzech etapów:
- zamówienie towaru przez dział zakupów;
- organizacja transportu przez dział logistyki;
- przyjęcie towaru przez magazyn. Magazyn bierze udział głównie w trzecim z wymienionych etapów. Czynności, za które są odpowiedzialni pracownicy magazynu i działu sprzedaży w ramach procesu przyjęcia towaru, zobrazowano na rysunku 5.
Rys. 5. Schemat czynności wykonywanych w ramach procesu przyjęcia towaru w Firmie X (opracowanie własne) Fig. 5. Diagram of activities in the process of receipt of goods
44 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 97, grudzień 2016
3. OPTYMALIZACJA ZARZĄDZANIA PROCESAMI
LOGISTYKI MAGAZYNOWEJ
Optymalizacja systemów magazynowych polega na maksymalizacji wyko- rzystania zasobów logistycznych przedsiębiorstwa. Może ona dotyczyć zmian w wielu sferach magazynu, takich jak jego wyposażenie, infrastruktura czy układ stref magazynowych. W ramach usprawnienia zarządzania procesami logistyki magazynowej najważniejszym zadaniem jest określenie wymagań co do techno- logii zastosowanej w przypadku każdego z procesów magazynowych i wymaganej infrastruktury magazynowej. Warto również zwrócić uwagę na optymalizację czynności związanych z przekazywaniem informacji i przydzielaniem zadań poszczególnym pracownikom.
3.1. Przykłady systemów zarządzania procesami logistyki magazynowej
Na podstawie doświadczenia zdobytego podczas pracy i praktyk jednej z autorek opisano przebiegi procesów zarządzania logistyką magazynową w dwóch przedsiębiorstwach. W celu porównania wymienionych przebiegów z zarządza- niem procesami logistyki magazynowej w Firmie X, w obydwu podpunktach zamieszczono uproszczone schematy, przedstawiające proces przyjęcia towaru do magazynu oraz proces wysyłki dóbr do klienta.
Scheidt & Bachmann. Firma Scheidt & Bachmann jest to przedsiębiorstwo rodzinne mające swoją siedzibę w Mönchengladbach w Niemczech i zajmujące się produkcją elektronicznych rozwiązań dla automatyki kolejowej, stacji paliw oraz systemów parkingowych i systemów poboru opłat. Podczas pracy w biurze magazynu oraz dziale wysyłkowym firmy poznano przebiegi procesów magazy- nowych związanych z ruchem towarów w łańcuchu dostaw. Na rysunku 6 przedstawiono poszczególne zadania magazynu i działu wy- syłkowego w procesie dostarczenia towarów do klienta. Zgodnie z poniższym schematem magazyn przedsiębiorstwa Scheidt & Bachmann jest odpowiedzialny za czynności związane z pakowaniem towarów oraz ich przygotowaniem do załadunku. Należy zwrócić uwagę na fakt, że personel magazynu jest pierwszym ogniwem w procesie wysyłki dóbr do klienta i to on rejestruje pojawienie się zlecenia w systemie. Niezwykle istotną czynnością wykonywaną przez magazyn na początku procesu wysyłki jest uzupełnienie zlecenia o wymiary i wagi pakunków, stanowi to bowiem podstawę dla działu wysyłkowego do zarejestrowania przesyłki w systemie i wyboru odpowiedniego przewoźnika. Porównując przebieg wysyłki w firmie Scheidt & Bachmann i Przedsię- biorstwie X, można zauważyć, że magazyn Przedsiębiorstwa X ma znacznie szerszy zakres obowiązków od magazynu firmy niemieckiej. Personel magazy- nowy firmy Scheidt & Bachmann zostaje w dużej mierze odciążony przez dział
46 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 97, grudzień 2016
Rys. 7. Schemat czynności wykonywanych w ramach procesu przyjęcia towaru w firmie Scheidt & Bachmann (opracowanie własne) Fig. 7. Diagram of activities in the process of receipt of goods in the company Scheidt & Bachmann
ESA Logistika. ESA Logistika jest firmą zajmującą się organizacją komplekso- wych rozwiązań logistycznych. Przedsiębiorstwo świadczy usługi w zakresie transportu, magazynowania, logistyki dystrybucji oraz rozwiązań outsourcingo- wych. ESA jest członkiem japońskiej grupy Hitachi Transport Systems, a obsługuje magazyn firmy Coca-Cola w Gdyni. W przedsiębiorstwie ESA Logistika czynności wykonywane przez magazyn i jego biuro w ramach procesu wysyłki towaru do klienta bardzo różnią się od zadań personelu magazynowego Firmy X. W magazynie Coca-Coli w Gdyni towary są składowane właściwie wyłącznie na europaletach, co powoduje, że nie ma potrzeby umieszczania ich w oddzielnych opakowaniach. W konsekwencji kompletacja produktów jest procesem schematycznym i powtarzalnym oraz następuje na podstawie wygenerowanych wcześniej list pakowania. Zadaniem magazynierów jest dokonanie odpowiedniej kompletacji, weryfikacja jej popraw- ności, a także załadunek towaru. Za wykonanie wszelkich innych czynności jest odpowiedzialne biuro magazynu.
P. Jerzyło, N. Rutkowska, A. Wawrzyńska, Zarządzanie procesami logistyki magazynowej... 47
W przeciwieństwie do przebiegu procesu przyjęcia towarów w Przedsię- biorstwie X przyjęcie dóbr w firmie ESA Logistika charakteryzuje ścisła współ- praca dwóch działów odpowiedzialnych za wykonanie czynności magazynowych. Obowiązki pracowników magazynu i jego biura zostały rozdzielone w taki sposób, aby każda komórka była wykonawcą podobnej liczby zadań. Usprawnia to przebieg procesu i znacznie wpływa na szybkość jego wykonania. Na rysunkach 8 i 9 można zaobserwować przebiegi procesów wysyłki i przyjęcia towarów w firmie ESA Logistika.
Rys. 8. Schemat czynności wykonywanych w ramach procesu wysyłki towaru w firmie ESA Logistika (opracowanie własne) Fig. 8. Diagram of activities in the process of shipment in the company ESA Logistics
P. Jerzyło, N. Rutkowska, A. Wawrzyńska, Zarządzanie procesami logistyki magazynowej... 49
organizacyjną – biuro magazynu. Biuro wykonywałoby część zadań będących obecnie obowiązkiem wszystkich magazynierów, toteż pracownikami biura mogłoby zostać kilku z dotychczasowych pracowników magazynu. Z porównań procesów zarządzania logistyką magazynową można wyw- nioskować, że przyjęcie towaru w Firmie X uległoby znacznemu usprawnieniu, gdyby zorganizować przebieg tego procesu podobnie jak w przedsiębiorstwie ESA Logistika. Jak już wspomniano, w firmie tej czynności wykonywane w ramach przyjęcia zostały rozdzielone pomiędzy magazyn a jego biuro, co w znacznym stopniu odciąża pracowników magazynu. W przypadku Przedsiębiorstwa X ma miejsce sytuacja odwrotna – niemal wszystkie obowiązki wykonuje personel magazynu. Dlatego też w wariancie podstawowym proponuje się dokonanie usprawnień procesów zarządzania przyjęciem towarów poprzez zbliżenie ich prze- biegów do tych z firmy ESA Logistika. Schemat przebiegu procesu przyjęcia towaru po wprowadzeniu wariantu pierwszego zmian został zobrazowany na rysunku 10.
Rys. 10. Schemat przebiegu procesu przyjęcia towaru w Firmie X po wprowadzeniu wariantu podstawowego poprawy zarządzania logistyką magazynową Fig. 10. Diagram of the process to accept the goods in Company X after the introduction of the basic variant, improve the management of warehouse logistics
50 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 97, grudzień 2016
Procesy sprzedaży i wysyłki towarów do klienta zostały korzystniej zapla- nowane w firmie Scheidt & Bachmann niż w Przedsiębiorstwie X. Tutaj pracownicy magazynu nie muszą wykonywać tylu czynności co w polskim przed- siębiorstwie produkcyjno-dystrybucyjnym. Ponadto magazynierzy dysponują do- datkowym czasem na rozpoczęcie procesu wysyłki kolejnego zlecenia w trakcie przygotowywania dla nich dokumentacji przez dział wysyłkowy. W związku z po- wyższym korzystnym dla Firmy X działaniem w ramach wariantu podstawowego koncepcji poprawy procesów zarządzania logistyką magazynową jest zorgani- zowanie wysyłki towaru w podobny sposób, w jaki została ona zaplanowana w przedsiębiorstwie Scheidt & Bachmann. Na rysunku 11 zaprezentowano schemat przebiegu procesu wysyłki towaru po wprowadzeniu wariantu pierwszego zmian.
Rys. 11. Schemat przebiegu procesu wysyłki towaru w Firmie X po wprowadzeniu wariantu podstawowego poprawy zarządzania logistyką magazynową Fig. 11. Diagram of the process of shipment to Company X after the introduction of the basic variant, improve the management of warehouse logistics
52 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 97, grudzień 2016
systemu informacji magazynowej w celu zapobiegania sprzedaży komponentów w zbyt małych ilościach oraz przeciwdziałania marnotrawstwu czasu przez maga- zynierów.
Wariant zaawansowany koncepcji poprawy procesów zarządzania logistyką magazynową w Firmie X. Trzeci wariant koncepcji poprawy procesów zarzą- dzania logistyką magazynową w Firmie X zakłada wykonanie działań wariantu pośredniego oraz rozszerzenie go o dokonanie kolejnych poprawek w działaniu zarządzania logistycznego w tejże firmie. W wariancie zaawansowanym, oprócz wprowadzenia zmian opisanych w wariancie pośrednim, proponuje się zwiększenie poziomu cyfryzacji i automatyzacji procesów logistyki magazynowej Firmy X. W celu maksymalizacji sprawności procesów magazynowych należałoby wdrożyć w firmie system wspomagania kompletacji komponentów, usprawniający weryfikację poprawności tej kompletacji. Na chwilę obecną w Przedsiębiorstwie X emisja dokumentu specyfikacji towaru odbywa się poprzez wprowadzenie danych poszczególnych produktów do komputera przez pracownika magazynu, natomiast kompletacja elementów i modułów elektronicznych polega na zebraniu towaru zgodnie z wydrukowaną listą specyfikacji towaru. W ramach wariantu zaawansowanego zostałyby ujednolicone istniejące indeksy oznaczeń Przedsiębiorstwa X, a następnie wprowadzony nowy system kodów kreskowych. Obecnie firma korzysta z kodów kreskowych, jednak brak skanerów oraz systemu sczytywania kodów powoduje, że praca magazynierów zajmuje znacznie dłuższy czas. Wprowadzenie systemu kodów kreskowych w magazynach Przedsiębiorstwa X ułatwiłoby nie tylko kompletację towaru do poszczególnych zleceń, ale usprawniłoby zarazem weryfikację poprawności tej kompletacji. Podobnie zostałby ulepszony proces emisji dokumentu specyfikacji kompletowa- nego towaru. Urządzenia skanujące mogłyby ponadto sugerować magazynierom ścieżkę kompletacji w celu przyspieszenia procesu wysyłki zamówionych elemen- tów i modułów do klienta.
Ocena i wybór wariantu. Przedsiębiorstwo X jest firmą dynamicznie rozwijającą się i ciągle rozszerzającą swoją ofertę w celu sprostania działaniom konkurencji. Pozyskiwanie nowych klientów i wkraczanie na coraz nowsze rynki powoduje, że firma ta jest otwarta na wprowadzanie zmian poprawiających jej działalność i funkcjonalność, szczególnie w sferze zarządzania procesami logistycznymi. Zważając na powyższe informacje, można wywnioskować, że zaproponowany jako pierwszy, wariant podstawowy koncepcji poprawy procesów zarządzania logistyką magazynową w Firmie X jest niewystarczającym rozwiązaniem dla przedsiębiorstwa o tak dynamicznym rozwoju. Należy więc traktować go jako niezbędne minimum zmian, których firma powinna dokonać, aby nie stracić swojej pozycji na rynku komponentów elektronicznych. Wariant pośredni wspiera rozwój Przedsiębiorstwa X dzięki połączeniu działań wariantu podstawowego z działaniami nieco bardziej zaawansowanymi. Biorąc pod uwagę cele i zadania Firmy X oraz charakter rozwoju przedsiębiorstwa stwierdzono, że wariant pośredni koncepcji poprawy funkcjonowania zarządzania
P. Jerzyło, N. Rutkowska, A. Wawrzyńska, Zarządzanie procesami logistyki magazynowej... 53
logistycznego jest optymalnym rozwiązaniem usprawniającym działania logistyki magazynowej w firmie. Zapewni badanemu przedsiębiorstwu nie tylko stabilny rozwój, ale również unowocześnienie używanych dotychczas systemów zarządza- nia logistyką magazynową i obniżenie kosztów eksploatacyjnych. Należy zwrócić uwagę na to, że z biegiem czasu w ramach działań rozwojowych Przedsiębiorstwo X będzie zmuszone do wdrożenia wariantu zaawansowanego. Jest to spowodowane faktem, iż konkurencyjne przedsiębiorstwa już dziś wdrażają nowoczesne rozwiązania tego typu. Wariant trzeci powinien więc służyć jako docelowy plan rozwoju Firmy X, również ze względu na rosnące wymagania klientów.
PODSUMOWANIE
W pracy przeanalizowano odpowiednie procesy logistyki magazynowej w przedsiębiorstwie oraz przeprowadzono optymalizację tych procesów w odnie- sieniu do przyszłego rozwoju firmy. Stworzono trzy warianty rozwiązania problemów zarządzania logistyką magazynową w Przedsiębiorstwie X. Przedstawione koncepcje przeanalizowano pod względem skuteczności i przydatności w czasie, a następnie dokonano oceny wariantów i wyboru najlepszego z nich. Do oceny posłużono się przede wszystkim kryteriami związanymi z charak- terem funkcjonowania Przedsiębiorstwa X oraz dynamiką rozwoju firmy. Wybór optymalnego wariantu poprawy procesów zarządzania logistyką magazynową oparto głównie na prognozach wzrostu przedsiębiorstwa oraz wiedzy o dyna- micznie rozwijającym się rynku usług logistycznych. W związku z powyższym za najbardziej korzystne działanie w ramach koncepcji rozwoju Firmy X uznano wariant pośredni, z założeniem dążenia przedsiębiorstwa do wdrożenia wariantu zaawansowanego w przyszłości. Zgodnie z wnioskami zaprezentowanymi powyżej Przedsiębiorstwo X nie ma większego wyboru co do docelowego wprowadzenia wariantu trzeciego, przede wszystkim ze względu na działania konkurencyjne innych organizacji.
LITERATURA
- Christopher M., Logistyka i zarządzanie łańcuchem dostaw. Strategie obniżki kosztów i poprawy poziomu obsługi , Polskie Centrum Doradztwa Logistycznego, Warszawa 2000.
- Ciesielski M., Instrumenty zarządzania łańcuchami dostaw , Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa 2009.
- Coyle J., Bardi E., Langley C., Zarządzanie logistyczne , Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa 2002.
- Harrison A., Van Hoek R., Zarządzanie logistyką , Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa 2010.
