Pobierz Zasady podziału gleb hydrogenicznych na rodzaje oraz łączenia rodzajów w kompleksy i więcej Publikacje w PDF z Pedologia tylko na Docsity!
R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X I X , N R 1 S. 127— 152, W A R S Z A W A 1988
H E N R Y K O K R U S Z K O
Z A S A D Y P O D Z IA Ł U G L E B H Y D R O G E N IC Z N Y C H N A R O D Z A J E
O R A Z Ł Ą C Z E N I A R O D Z A J Ó W W K O M P L E K S Y
W S T Ę P W y różn ia n y w polskiej system atyce dział gleb hydrogenicznych obej m u je cztery klasy, w obrębie których w ydzielane są typ y i podtypy. Podstaw ow ym k ryterium w ydzielania tych jednostek są procesy glebo we, w dość szerokim zakresie rozum iane i rozpatrywane. Jednostki na ty m szczeblu podziału są zbyt dużego rzędu, aby m o gły charakteryzow ać w ystępujące w nich gleby w sposób dostatecznie szczegółow y w edług potrzeb gospodarczych. Odnosi się to szczególnie do cech, które są niezbędne do ustalania zasad regulacji w tych gle bach stosunków pow ietrzno-w odnych za pomocą zabiegów m elioracyj nych i agrom elioracyjnych. R egulacja ta w przypadku gleb hydroge nicznych jest w arunkiem podstaw ow ym z gospodarczego punktu w i dzenia. W związku z ty m rów nolegle z rozw ojem m elioracji postępowało kształtowanie się zasad szczegółow ej charakterystyki i oceny gleb obej m ow anych tym i zabiegami. W y m aga ło to prowadzenia odpowiednich ba dań naukow ych zarówno co do poznania gleb i ich właściwości, jak też m ożliw ości prognozowania efektów m elioracji, to jest optym alizacji sto sunków pow ietrzno-w odnych w warstw ie korzeniow ej przez zastosowa nie w łaściw ie dobranych do charakteru gleb zabiegów. Prace badawcze w tym zakresie w chodziły w skład dyscypliny intensyw nie rozw ijanej w ostatnich kilku dekadach lat, określanej jako przyrodnicze podstaw y m elioracji. Badania takie prow adziły katedry o tej nazw ie na w ydzia łach m elioracji w odnych w yższych uczelni rolniczych oraz Zakład P rzy rodniczych Podstaw M elioracji Instytutu M elioracji i U żytków Zielo nych. Z rozw ojem badań w yłaniała się potrzeba ich koordynacji m eryto rycznej w zakresie p rzyjm ow anych zasad charakterystyki i system atyki w yróżnianych jednostek glebow ych. Zadanie to zostało powierzone Z e społowi Gleb Ł ąkow ych Polskiego T ow arzystw a Gleboznaw czego, który prace w ty m zakresie prowadzi od 1960 roku. Polegają one na okreso w y ch naradach grup roboczych, na których przedstawiane są w yniki ba
1 2 8 H.^ Okruszko
dań oraz uzgadniane spraw y nom enklatury, podziału, charakterystyki [2, 3, 5, 6 , 13]. Rów nolegle z kształtow aniem się w ied zy o glebach hydrogenicznych i tw orzeniem zasad ich rozpoznawania dla celów m elioracyjnych, rol niczych, a ostatnio także sozologicznych, prowadzone było wdrażanie w y ników do praktyki m elioracyjn ej. Realizowano to opracowując dla biur projektów w odnom elioracyjnych, reprezentow anych przez Biuro Cen tralne Studiów i P rojektów „B ip rom el” , zasady rozpoznawania i cha rakterystyki gleb hydrogenicznych [4, 7], które b yły w prowadzone jako obowiązujące w przedprojektow ym rozpoznaniu terenów przew idyw a nych do m elioracji. Prace w ty m zakresie zostały szczególnie nasilone w związku z w y raźnie powstałą potrzebą w eryfik acji i uzupełnienia w zakresie gleb łą kow ych map glebow o-rolniczych w skali 1 : 25 000, w ykon yw anych w na szym kraju. Realizując to zadanie opracowano instrukcję dotyczącą roz poznawania i charakterystyki tych gleb [ 1 ], która została zatwierdzona przez ministra rolnictwa jako obowiązująca przy ,,w ykonyw aniu map dla celów program owania: gospodarki w odnej w rolnictwie, m elio racji użytków zielonych oraz gospodarki ziemią na użytkach zielonych. O bow iązuje od 1.01.1981 we w łaściw ych jednostkach resortu rolnictw a”. W ten sposób w ram ach przyrodniczych podstaw m elioracji ukształ towała się dość obszerna wiedza o glebach hydrogenicznych, obejm ująca także zasady w yróżniania i charakterystyki w ich obrębie rodzajów gle bow ych, jako jednostek um ożliw iających w ykorzystyw anie w iedzy gle boznawczej w sparam etryzow anej form ie do projektów m elioracji. W ie dza ta oraz jej w yraz w opracowanych zasadach podziału gleb na rodzaje, są rozwinięciem i poszerzeniem tej dziedziny gleboznaw stw a, która tra dycyjnie zawarta jest w dziale gleb hydrogenicznych, w chodzącym do system atyki gleb Polski, wielokrotnie reprezentow anym w różnych opra cowaniach podręcznikow ych. Przedstaw ienie w syntetycznej form ie tej w iedzy w n iniejszym opracowaniu traktuje się jako uzupełnienie oraz inform ację o opracowaniach szczegółow ych do now ej edycji S ystem a tyk i G leb Polski poszerzającej podstaw y ich rozpoznania, przy ujednoliconym sposobie podejścia do charakterystyki zarówno dla celów naukow ych, jak też gospodarczych. N ależy dodać, że w dziedzinie tej opracowania kra jow e, uw zględniające specyfikę strefy geograficznej, w której gleby h y - drogeniczne naszego kraju w ystęp ują, mogą być traktow ane jako równe pod w zględem poziomu naukow ego i praktycznego pracom z tej dzie dziny przedstaw ianym w literaturze św iatow ej. M ają natom iast tę za letę nad charakterystykam i i system atykam i zagranicznym i (w tym tak że nad modną taksonomią am erykańską), że odnoszą się do gleb naszego kraju m ających sw oją specyfikę oraz przew yższają je stopniem szcze gółowości rozpoznawania gleb oraz param etryzacji cech.
130 H.^ Okruszko
w porowatości, a w następstwie na większość cech decydujących o kształ towaniu się stosunków pow ietrzno-w odnych [ 12 ]. Procesy glebow e w ystępujące w glebach hydrogenicznych są dosta tecznie scharakteryzow ane przy omawianiu zasad wydzielania typów i podtypów glebow ych. U w zględnianie ich jest podstawą do zaliczania wydzielonego rodzaju do właściwego typu lub podtypu. Natom iast za sadnicze kryterium dla określenia rodzaju gleby hydrogenicznej stanowi utwór glebow y, jego geneza, właściwości i inne zróżnicowania. Przed skoncentrow aniem uwagi na rodzajach utw orów hydrogenicz nych, jako podstaw y wyróżniania rodzajów glebow ych, należy omówić istotne w tym podziale zagadnienie, jakim jest ustalenie zróżnicowań w obrębie procesów glebow ych. Zróżnicowania te, m ające na celu przedstawienie w pływ u procesu na glebę, określane są przy rozpoznawaniu pierwszej (K — korzeniowej) w arstw y diagnostycznej i zm ierzają do ustalenia stopnia zaaw ansow a nia procesu glebow ego lub określenia charakteru jego m odyfikacji. Stopień zaawansowania, czyli stan nasilenia procesu form ującego lub przeobrażającego glebę, można ustalić w odniesieniu do gleb torfow ych zarówno bagiennych, jak m urszow ych. W yróżn ia się 3 stadia zaaw anso wania procesu: I— II— III. Stan zabagnienia określa się na podstawie do minacji w w arstwie К torfu rozpatryw anego w edług stopnia jego roz kładu. Natom iast stan zmurszenia gleby torfow ej określa się na podsta wie m orfologii w arstw y K , uw zględniając z jednej strony w ystępow anie charakterystycznych poziom ów genetycznych M 1 — M 2 — M 3, z drugiej zaś miąższość w arstw y zm urszałej. Szczegółowe dane co do rozpoznawania i określania w glebach torfow ych stanu zaawansowania procesu bagien nego i m urszow ego podano w tab. 1 — 4. Stan zm odyfikow ania procesu glebow ego przez dodatkowe czynniki przedstawia się głównie w nawiązaniu do zawartości m asy organicznej w czarnych ziemiach i glebach napływ ow ych. Na podstawie zasobności m asy organicznej określa się czarne ziemie jako w łaściw e, m urszow ate lub zdegradowane, a m ady jako w łaściwe lub próchniczne. Ponadto uw zględniając oznaki procesu brunatnienia w yróżnia się czarne ziemie zbrunatniałe lub m ady brunatne.
Tabela 1
Podział gleb torfowych według stadium zaawansowania procesu bagiennego
Stadium zabagnienia
Symbol Cecha charakterystyczna — stopień roz- rodzaju gleby j kładu torfu w warstwie К według tab. 2 Słabe I Średnie II Silne III
Pt I Pt II Pt III
silny — R 3 średni — R 2 słaby — R i
Podział gleb hydrogenicznych 13 1
T abela 2
Podział utworów torfowych na trzy grupy według stopnia rozkładu
Rozkład Struktura masy torfowej Obecność humusu^ i^ wygląd Ilość i wygląd wody
Ri słaby
struktura gąbczasta lub włók nista czasem zbita wojłoko- wata
humusu w torfie nie widać lub jest go nie wiele — w postaci roz proszonej, ciemnej masy nasycającej i bar wiącej szczątki roślinne
wody w torfie dużo, wy cieka łatwo, przeważnie strumyczkiem, jest prawie czysta lub nieco zabarwio na na brunatno, może za wierać ciemne punkciki humusu r 2 średni
!
struktura włóknisto-amor- ficzna względnie kawałkowo- -amorficzna, obecność włókna w humusie wyraźnie widoczna ; masa torfowa po wyciśnięciu wody mało elastyczna, zło żona z drobnych lub bardzo drobnych, rozpoznawalnych szczątków roślinnych. W więk szych kawałkach występują szczątki trzciny, drewna; szczątki roślinne rozcierane w palcach łatwo przekształ cają się w bezpostaciową masę
humus wyraźnie wi doczny wydziela się z wodą lub wyciska między palcami zaciś niętej dłoni, nie więcej jednak niż do 1/3 ilości pobranej masy
w torfie z terenów bagien nych woda wycieka nielicz nymi kroplami lub spływa po dłoni w postaci mazistej cieczy, jest gęsta, ciemna od humusu ; w torfie z tere nów odwodnionych woda jest zwykle słabo zabar wiona humusem i dlatego nie może być wskaźnikiem przy określaniu stopnia rozkładu
R silny
struktura amorficzna, bezpo staciowa, torf przypomina ! ciemną, jednolitą masę, ze sporadycznie spotykanymi grubszymi szczątkami roślin 0 zachowanej strukturze (drewno, trzcina)
humus w formie jedno litej masy wyciska się między palcami dłoni w ilości od pół do całej pobranej próbki
wody nie można z torfu wycisnąć, zamiast niej wy ciska się masa humusowa
Podstawą w łaściw ego sklasyfikow ania i scharakteryzow ania rodzaju gleby jest praw idłow e ustalenie rodzajów utw orów glebow ych w ystępu jących w poszczególnych w arstw ach diagnostycznych jej profilu. W zależności od w arunków hydroekologicznych, panujących w siedli sku, pow staje sześć zasadniczych rodzajów hydrogenicznych utw orów glebow ych [ 8 , 10]. U tw ory te składają się z m asy m ineralnej lub orga nicznej bądź z jednej i drugiej. M asa ta w edług pochodzenia dzieli się: w przypadku m ineralnej na: — m iejscow ą — utw ór in situ, — przyniesioną przez w odę — nam uł, — wytrąconą chem icznie — osad, zw ykle węglan wapnia, w przypadku organicznej na: — hum us, czyli am orficzną substancję z rozkładu materii roślinnej,
Podział gleb hydrogenicznych (^) 1 3 3
T a be la 5
Rodzaje utworów hydrogenicznych według tworzących je komponentów oraz siedliska ich powsta wania
Utwór i symbol Komponenty składowe Siedliska powstawania Próchnicowy i torfiasty h e
— utwór mineralny podłoża — humus nasycający ten utwór w ilości do 10% — utwór próchnicowy lub 10—20% utwór torfiasty — ewentualna nieznaczna ilość drobnego włókna roślin nego
podmokliska
Torf t
— włókno roślinne w ilości 5 —95% masy utworu — humus w ilości odwrotnej do zawartości włókna — ewentualna domieszka namułu mineralnego w ilości bardzo zróżnicowanej j — ewentualna domieszka С а С О з
torfowisko
Muł m
; — humus zwykle związany z drobną (koloidalną) zawie siną mineralną w kompleksowe związki organiczno- 1 -mineralne, zwykle w ilości 20—60% ! — namuł mineralny o różnym składzie granulcmetrycz- nym w zróżnicowanej ilości, często w formie wkładek (warstewek) — ewentualna domieszka C a C 0 3
mułowisko
Gytia — detrytus wodnego pochodzenia (sapropel — - węglan wapnia muł jeziorny) ; gy! — domieszka osadu mineralnego (namułu) z reguły o bar- 1 dzo drobnej (ilastej) frakcji
gytiowisko (dna jeziora)
Namuł i — materiał mineralny osadzony przez wodę, o różnym nm! składzie granulometrycznym ! — humus w ilości do 20%
namuliska
T a be la 6
Rodzaje utworów torfowych i mułowych wyróżniane z uwzględnieniem domieszki innych utworów glebowych
Jednorodne (właściwe) (^) mieszane Niejednorodnewarstwowane
nazwa j symbol nazwa symbol nazwa symbol Torfy t torfy: utwory: i 1 zamulone^ tz^ torfowo-mułowe^ tm namulone tn torfowo-namułowe tnm zagytione (^) tg torfowo-gytiowe (^) tgy Muły m muły: j namulone ;I mn mułowo-namułowe mnm i zagytione^ |^ mg^ mułowo-gytiowe^ mgy
T a bela 7
Rodzaje torfów niskich na podstawie ich składu botanicznego
Rodzaj torfu Wygląd^ próbki^ Charakter przewodnich^ szczątków^ roślin
Mechowiskowy Me
Turzycowiskowy Tu
masa torfowa tworzy zbitą pilśń zbudo waną z drobnych korzonków turzyc oraz listków i łodyżek mchów, elastyczną, zwykle o niewielkim stopniu rozkładu, struktura gąbczasta, a przy większej do mieszce mchów łuskowato-włóknista, w torfach mszystych o poziomym ukła dzie, o barwie szarej lub brunatnej, nie ulega zmianie po wyschnięciu
Szuwarowy Sz
Olesowy Ol
masa torfowa w formie szarej mozaiki tworzonej przez jasne korzonki na czar nym lub brunatnym tle humusu, dość jednolita, włóknista, główny rodzaj włókna torfowego to korzonki tworzące zbitą masę drobnowłóknistą, masa ta staje się coraz mniej elastyczna (sprę żysta) w miarę wzrostu etopnia rozkładu wahającego się w szerokich granicach, częsta domieszka resztek trzciny w po staci włókna większych rozmiarów; za leżnie od stopnia rozkładu struktura bywa włóknista lub amorficzno-włók- nista, barwa szara lub szarobrunatna, ciemniejąca na powietrzu torf zbudowany jest z 3 wyróżniających się komponentów: 1) szerokich i długich szczątków trzciny, 2) drobnych licznych korzonków (przeważnie trzciny), two rzących luźną siatkę, 3) brunatnej lub czarnej masy amorficznego humusu, spo radycznie spotyka się ponadto czarne, błyszczące fragmenty kłączy skrzypu; struktura masy grubowłóknista lub amorficzno-włóknista, torf przy nacisku łupie się poziomo (tendencja do struktury płytkowej), barwa od brunatno brązowej do smolistoczarnej, barwa brunatna ciemnieje na powietrzu; często zapach siarkowodoru, duża rozpiętość w stop niu rozkładu
drobne korzonki turzyc, szaro- białe, przy dokładnym rozpatry waniu (np. pod lupą) widoczne drobne ulistnione resztki mchów, częsta domieszka nasion bobrka; w torfach mszystych ulistnione łodyżki mchów są zbite w jedno litą masę, z której łatwo wydzielić pojedyncze egzemplarze korzonki turzyc drobne, lekko skędzierzawione, o barwie szaro- białej, ponadto często kłącza trzciny, resztki bobrka w postaci soczewkowatych ziarenek oraz niekiedy szara kora i drewno łozy lub cząstki innych roślin drze wiastych
kłącza trzciny szerokości do 20 mm, spłaszczone, żółtawe lub brunatne, błyszczące, różnej dłu gości, korzonki trzciny splecione o zabarwieniu żół awozielonka- wym, kłącza skrzypu czarne, błyszczące, korzonki turzyc szare
masa torfowa niejednolita, składa się z mieszaniny kawałków wielkoś 'i od kilku do kilkunastu mm; szczątki roślin ne o różnym stopniu rozkładu od amor-
rozpoznawalne resztki kory i drew na, kora dobrze zachowana, twarda, łupie się na płytki drobne, gąbczaste, zbutwiałe, rozciera się
SP O SÓ B U S T A L A N IA R O D Z A J U G L E B Y H Y D R O G E N IC ZN E J
Na podstawie podanych w y żej zasad identyfikacji rodzajów utw o rów glebow ych w poszczególnych w arstw ach diagnostycznych profilu glebow ego przeprowadza się określenie rodzaju gleby. A n alizu jąc szczegółowo w arstw ę wierzchnią (K) oraz w ystępującą w badanym punkcie roślinność, ustala się proces glebow y. Jest to pod staw ow a inform acja naw iązująca do typu gleby. Inform ację tę, podob nie jak inne dalsze, koduje się odpowiednim sym bolem literow ym. W przypadku procesów ustalających typ gleby sym bole są następujące: i — gleba glejow a — G ł — gleba bagienna — P — gleba m urszow a — M » j — gleba napływ ow a — F — czarna ziemia — D K odow anie sym bolam i rodzajów gleb jest w prowadzone ze względu na łatwość przetwarzania tak uzyskanych inform acji na zapis cyfrow y, u m ożliw iający opracowywanie m ateriałów m etodam i num erycznym i. Po ustaleniu procesu określa się rodzaj utworu glebow ego, w ystę pującego w w arstw ie korzeniow ej. Dane pomocnicze um ożliw iające w y konanie tego zadania są w tab. 5 i 6. W tabelach tych podane są u tw ory inicjalne (pierwotne), czyli po wstające w fazie ich akum ulacji. Mogą one w ystępow ać w w arstw ie К w form ie przeobrażonej pod w p ływ em procesu murszenia. P rzy identy fikacji utworu w warstw ie К dąży się do ustalenia rodzaju utw oru ini cjalnego, co zw ykle jest m ożliw e na podstawie charakteru siedliska gle bowego. Zm urszałe utw ory torfiaste w ystępują jako m urszow ate, a sil nie hum usow e (próchnicowe) jako murszaste. Określa się je sym bolam i przyjętym i dla form inicjalnych (e, i). W przypadku gleb torfow ych po daje się rodzaj m urszejącego utw oru, k tórym jest torf (t), co pow oduje zapis w form ie M t (gleba torfow o-m urszow a). Do uzyskania tej inform a cji służy obecność torfu w ystępującego pod m urszem. Jeśli w arstw a m urszow a zalega bezpośrednio na m ineralnym podło żu, w ted y utwór glebow y w warstw ie К określa się jako m ursz, bez ustalania rodzaju utworu, z którego on powstał, i oznacza sym bolem ,,r”. Zapis ma w tedy postać M r (lub M m r). Są to gleby m in eraln o-m ur- szowe. D alszym zadaniem w yn ik ającym z analizy w arstw y К jest w przy padku gleb torfow ych ustalenie stopnia zaawansowania (stadium) pro cesu w tej glebie w ystępującego (tab. 1 i 4). Zarów no rodzaj utworu gle bowego, jak stopień zaawansowania procesu w glebach torfow ych koduje się odpowiednimi znakami. Pow staje zapis w rodzaju: M t II — gleba torfow o-m urszow a, średnio zmurszała lub
Podział gleb hydrogenicznych (^) 1 3 7
Ge — gleba torfiasto-glejow a lub P m — gleba m ułow o-bagienna bądź inne. Drugi etap określania gleb y wiąże się z analizą w arstw y diagno stycznej T b czyli pierw szej podścielającej. W w arstw ie tej określa się rodzaj budującego ją utw oru. W glebach hydrogenicznych w arstw ę tę m ogą tw orzyć następujące utw ory: torf — m u ł— gytia— kreda jeziorna — utwór m ineralny, k tórym m oże być n am uł lub podłoże. W przypadku torfu ustala się (przy diagnostyce rodzaju gleby) jego stopień rozkładu, w yrażany sym bolam i R x— R 2 — R 3. W rozpatryw anej warstw ie diagnostycznej (50 cm) m ogą w ystępow ać torfy o różnym stop niu rozkładu w poszczególnych w arstew kach. K onieczne jest określenie, który torf dom inuje, to znaczy decyduje o właściwościach gleb y całej w arstw y diagnostycznej. Tak na przykład obecność w części rozpatry-
T a b e la 8
Zasady ustalania rodzaju warstwy w profilu gleb torfowych na podstawie występujących w niej rodzajów torfu Budowa warstwy Rodzaj warstwy
- Co najmniej połowa rozpatrywanej warstwy w części stropowej zbudo wana jest z utworu: R i a r 2 b R 3 с
- W rozpatrywanej warstwie w części stropowej, zbudowanej z utworu R i , występuje warstewka utworu R 2 miąższości: większej niż 10 cm b mniejszej niż 10 cm a
- W części stropowej rozpatrywanej warstwy, zbudowanej z utworu R i, występuje warstewka utworu R 3 miąższości: do 10 cm b 10—20 cm (c)* powyżej 20 cm с
- W części stropowej rozpatrywanej warstwy, zbudowanej z utworu R 2, występuje warstewka utworu R 3 miąższości: większej niż 10 cm с mniejszej niż 10 cm b
- Miąższość utworu R 3, licząc od spągu (dołu) rozpatrywanej warstwy, sta с nowi ponad połowę warstwy * Przy występowaniu w warstwie pod murszem torfu słabo rozłożonego R i, hamującego przesuwanie się murszenia w głąb profilu lub wkładki torfu silnie rozłożonego (R 3) miąższości 10—20 cm w jednolitej warstewce torfu słabo rozłożonego (Ri), celowe jest wprowadzenie obok symbolu podstawowego, charakteryzującego całą warstwę, pomocniczego symbolu w na wiasach (a) lub (c); w takich przypadkach profil charakterystyczny jest zapisem trzyliterowym np. (a)bb lub a(c)a itp.
H. Okruszko 13 0
T a bela 10 Podział mineralnych utworów glebowych na rodzaje granulometryczne
Rodzaje glebowych utworów mineral nych
Symbol rodzaju Grupy granulometryczne według PTG^
Symbol utworu według PTG
Bardzo lekkie 1 piasek luźny, piasek słabo gliniasty pl, ps Lekkie 2 piasek gliniasty^ lekki piasek gliniasty mocny
pgl pgm Średnie 3
j i
glina lekka glina średnia utwór pyłowy zwykły
gl gs płz Ciężkie 4 1 utwór pyłowy ilasty 1 glina ciężka ! ił
1
Tabel a 11 Zasada podziału gleb hydrogenicznych Profil Ocm! Mursz lub wierzchnica ! bagienna
К
i
30 cm i I warstwa podścicłająca
Ti
80 cm II warstwa pcdściełająca
130 cm
Na podstawie warstwy wierzchniej К ustala się typ gleby, np. bagienny Pt lub murszowy Mt, który dzieli się na podtypy: Pt I - I I - I I I Pm, Gt, Ge itp. lub Mt I —II —III Na podstawie rodzaju utworu w warstwie Ti ustala się rodzaje gleb: a lub 1 b 2 с 3 4 Na podstawie rodzaju utworu w warstwie T 2 ustala się podrodzaje gleb: aa—ab—ac lub 11 — 12— 13— 14 b a - b b - b c 2 1 - 2 2 - 2 3 - 2 4 ca —c b - c c 31 — 32—33 — 34 4 1 -4 2 - 4 3 - 4 4 lub bl — b c2— b4 itp.
Rodzaje tych utw orów oraz sym bole stosowane przy charakterystyce gleby podano w tab. 9. W ystępow an ie kredy jeziorow ej oznacza się sy m bolem „ w ”. Jeśli rozpatrywaną w arstw ę diagnostyczną stanowi utwór m ineral ny, n apływ ow y lub m iejscow y, to potrzebne jest określenie jego składu
1 4 0 H.^ Okruszko
granulom etrycznego. Dla potrzeb ustalenia rodzaju hydrogenicznej gle by dane charakteryzujące u tw ory m ineralne są syntetyzow ane do czte rech zasadniczych rodzajów tych utw orów [13], którym i są: bardzo lek kie — 1 , lekkie — 2 , średnie — 3 i ciężkie — 4. Szczegółowe inform acje w tym zakresie podano w tab. 10. Trzeci etap określania rodzaju gleby wiąże się z analizą w arstw y T 2, drugiej podścielającej. Analizę tę przeprowadza się w sposób identyczn y jak w przypadku w arstw y T x. U zysk uje się dalsze inform acje do zapisu rodzaju gleby, który przybiera postać np. M tH bc lub G e l2 lub P m m l. Zapisy pow yższe dają pełne określenie rodzajów gleby hydrogenicz nej, um ożliw iające interpretację jej właściwości oraz przydatności rol niczej. Schem at ustalania rodzaju gleby hydrogenicznej podano w tab. 11. Na podstawie przedstawionych zasad uzyskuje się identyfikację ro dzajów gleb hydrogenicznych w poszczególnych typach i podtypach, przedstawiającą charakterystykę budow y ich profilów. Identyfikacja ta, w generalnym ujęciu, obrazuje zasadnicze różnice w klasach i typach glebow ych, co do rodzajów utw orów glebow ych oraz ich rozmieszczenia w profilu. W klasie gleb zabagnionych, z dom inacją procesu glebow ego (G), ce chą charakterystyczną w ystępujących w nich rodzajów glebow ych jest dom inacja utw orów m ineralnych w profilu, a szczególnie w w arstw ach diagnostycznych Ti i T 2. W w arstw ie К mogą w ystępow ać utw ory orga niczne. Zgeneralizow any zapis budow y profilu gleb w tej klasie przed stawia się następująco: К — u tw ory m ineralne, m ineralno-organiczne (próchnicowe, torfia- ste) lub organiczne (torfowe, m ułow e): i, e, m , t, Tx — utw ory m ineralne o składzie granulom etrycznym od 1 do 4, " T 2 — jak w yżej. W ystępu jące rodzaje glebow e: G (i, e, m , t); 1— 4, 1— 4 (na przykład: Gi 1 2 ; G m 24; G t 11 itp.) W klasie gleb bagiennych objętych procesem bagiennym (P) znajdują się gleby w ytw orzone z utw orów organicznych jednorodnych lub n iejed norodnych, miąższości pow yżej 30 cm. W budowie profilu w ystępują następujące prawidłowości: К — utwór organiczny, różny, ponadto zaznaczony stan zaaw anso wania procesu bagiennego od I do III, Ti — utwór organiczny różny lub m ineralny od 1 do 4, T 2 — jak w yżej. Zgeneralizowana charakterystyka profilu, reprezentująca rodzaje przedstawia się następująco:
1 4 2 P o d z ia ł g le b h y d r o g e n ic z n y c h
G R U P Y G L E B O W E
G rupy te w yróżnia się z punktu widzenia zagospodarowania i rolni czego użytkow ania, przy którym bardzo istotne znaczenie ma zawartość w glebie m asy organicznej oraz miąższość w arstw y organicznego utworu. Zaw artość m asy organicznej zmienia w sposób zasadniczy w łaściw o ści hydrogenicznych utw orów i gleb, a przez to w p ływ a na zasady ich użytkow ania. M ając to na uwadze utw ory glebow e dzieli się na 3 za sadnicze rodzaje: m ineralne, m ineralno-organiczne i organiczne w edług zasad podanych w tab. 1 2.
T a bela 12
Podzia! hydrogenicznych utworów glebowych na rodzaje wed’ug zawartości masy organicznej
Zawartość substancji Średnia^ objętość (% )^ | i Utwory organicznej % porów
! fazy stałej
! Mineralne j — właściwe do 3 poniżej 55 (^) j powyżej 45 j -- próchniczne 3 - 1 0 5 5 - 7 0 3 0 - 4 5 1 Organiczno-mineralne 1 1 0 -2 0 7 0 - 7 7 2 3 - 3 0 Organiczne 1 1 I - silnie zamulone 2 0 - 5 0 7 7 - 8 3 1 7 -2 3 — słabo zamulone 5 0 -7 5 8 3 - 8 6 : 1 4 -1 7 i — nie zamulone powyżej 75 j powyżej (^86)! poniżej 14
T a be la 13
Podział gleb hydrogenicznych na grupy glebowe
Grupa gleb
Zawartość masy orga nicznej w warstwie 0 - 30 cm 1 Го
! Miąższość warstwy organicznej w profilu
Mineralne I j do 3 do 10 cm Próchniczno-mineralne - II 1 I 3 - 1 0 do 10 cm Organiczno-mineralne - III 1 0 -2 0^ do^ 10 cm Mineralno-organiczne - IV powyżej 20 10 — 30 cm Organiczne płytkie - V powyżej 20 30—80 cm^ j Organiczne głębokie - VI powyżej 20 powyżej 80 cm Naorganiczne - VII do 20 powyżej 30 cm na głębokości poniżej 10—30 cm
H. Okruszko (^) 1 4 3
Na podstawie miąższości w arstw y utworzonej z utworu organiczne go (zawierającego ponad 20 % m asy organicznej) gleby dzieli się na: m ineralne — do 10 cm w arstw y organicznej, m ineralno-organiczne — 10— 30 cm w arstw y organicznej, organiczne — pow yżej 30 cm w arstw y organicznej. W obrębie gleb organicznych, na podstawie tego sam ego kryterium miąższości w profilu w arstw y organicznej, w yróżnia się: gleb y płytkie — 30— 80 cm, gleby średnio głębokie — 80— 130 cm, gleby głębokie — pow yżej 130 cm. K ryteriu m zawartości i miąższości m asy organicznej w glebach h y drogenicznych pozwala w yróżnić siedem grup glebow ych (tab. 13). Są to: I — grupa gleb m ineralnych w łaściw ych, zaw ierających w pow ierz chniowej warstw ie m ineralnej, miąższości 30 cm, do 3 % m asy organicznej, z m ożliwością w ystępow ania w arstew ki 0— 10 cm o większej zawartości tej m asy, II — grupa gleb m ineralnych próchnicznych, zaw ierających w pow ierz chniowej w arstaw ie miąższości 30 cm 3— 1 0 % m asy organicznej z m ożliwością w ystępow ania w arstew ki jak w grupie I; są to najczęściej gleby próchniczno-glejow e i murszaste, III — grupa gleb organiczno-m ineralnych o zawartości m asy organicz nej w w arstw ie miąższości 30 cm 10— 20°/» z m ożliw ością w y stępowania w arstew ki jak w grupie I; są to gleby to rfiasto-glejo- w e i m urszow ate, IV — grupa gleb m ineralno-organicznych o zawartości m asy organicznej pow yżej 20 % , przy miąższości w arstw y organicznej 10— 30 cm ; są to gleby to rfow o-glejow e, m u łow o-glejow e oraz m ineralno- -m urszow e, V — grupa gleb organicznych płytkich, o miąższości w arstw y organicz- nej w granicach 30— 80 cm, V I — grupa gleb organicznych średnio głębokich i głębokich, o m iąż szości w arstw y organicznej pow yżej 80 cm, V II — grupa gleb naorganicznych, m ających w arstw ę m ineralną, po chodzenia napływ ow ego lub antropogenicznego miąższości 10 — 30 cm, zalegającą na utworze organicznym (najczęściej torfie). K ażda z tych grup tw orzy odrębne w arunki z punktu widzenia u ży tkowania gleb i upraw y roślin. Grupa I to gleby typow o m ineralne, w których domieszka m asy or ganicznej nie w p ływ a w sposób istotny na ich właściwości fizyczne (porowatość, retencję) lub zawartość składników chem icznych (azotu). G ru p y II i III reprezentują gleb y próchniczne i w ysoko próchniczne, w których zaznacza się już rola m asy organicznej, przede w szystkim w form ie dużej zasobności w azot m ineralny, pojaw iający się w w a
Podział gleb hydrogenicznych (^) 1 4 5
Grupa V I, obejm ująca gleby organiczne o miąższości pow yżej 0,8 m, reprezentuje typow e siedliska łąkowe. Po m elioracji poziom w ody grun tow ej zalega jeszcze w w arstw ie organicznej profilu. T y m sam ym p od - siąkanie kapilarne, uzupełniające zasoby w odne w arstw y korzeniow ej, realizuje się w zależności od właściwości organicznej m asy glebow ej oraz budow y profilu. Cechy te są podstawą podziału gleb łąkow ych na prognostyczne kom pleksy w ilgotnościow o-glebow e (P K W G ), reprezentu jące w arunki kształtowania się gospodarki w odnej w profilu gleb od wodnionych w edług w ym agań gospodarki łąkow o-pastw iskow ej. M ożna więc przyjąć, że gleb y tego kom pleksu rolniczego różnicują się w sto sunku do w arunków siedliskow ych w edług zasad u jętych w koncepcji P K W G. Grupa V II, obejm ująca gleb y organiczne przykryte utw orem m ine ralnym w skutek napiaskowania lub n am yw ów (najczęściej deluw ial- nych), reprezentuje w ysoce wartościowe rolniczo siedliska. W ystępu ją bo w iem w tych glebach pozytyw ne cechy zalegających głębiej utw orów organicznych, takie jak w ysoka zasobność w wodę i zdolność jej przew o dzenia, przy jednoczesnym braku zjaw isk ujem nych, jakie cechują po wierzchniową w arstw ę gleb organicznych, przeobrażającą się pod w p ły w em zabiegów upraw nych i procesu murszenia. G leby tej grupy są od powiednie, w zależności od w arunków odwodnienia, zarówno do użytko wania łąkow o-pastw iskow ego, jak też upraw y roślin polow ych.
P R O G N O S T Y C Z N E K O M P L E K S Y W IL G O T N O S C IO W O -G L E B O W E
Drugi sposób rozpatrywania gleb łąkow ych w świetle łączenia ich w kom pleksy m a na uwadze jako kryterium zasadnicze w arunki kształ towania się stosunków pow ietrzno-w odnych w w arstw ie ponad pozio m em w od y grun tow ej, uzależnione od rodzaju u tw orów glebow ych oraz budow y profilu glebow ego. W ydzielane przy takim ^założeniu progno styczne kom pleksy w ilgotnościow o-glebow e obejm ują rodzaje gleb o po dobnych zdolnościach retencjonowania i przewodzenia w ody w w arun kach obniżenia jej poziomu do głębokości gw arantującej dostateczną ilość powietrza dla korzeni roślin w okresie nadmiaru w ody nasycają cej gleby po w iosennych roztopach lub intensyw nych opadach [ 9 ]. N ależy podkreślić, że w pojęciu P K W G mieści się także prognoza przeobrażeń, jakie w glebach następują w warunkach ich rolniczego użytkowania i związanego z tym odwodnienia. Przeobrażenia te są szcze gólnie daleko idące w przypadku gleb organicznych, których substrat gleby jest łatwo podatny na zm iany natury fizycznej i biochem icznej. W yd ziela się siedem P K W G , obejm ujących w szystkie hydrogeniczne gleby łąkowe. K om p lek sy te zostały określone nazw am i w yrażającym i ich predyspozycje co do kształtowania się w arunków w odnych oraz sy m
10
1 4 6 H. Okruszko
bolam i naw iązującym i do dom inujących utw orów glebow ych. Są to kom pleksy — potencjalnie: m okry (A), okresowo m okry (A B ), w ilgotny (B), okresowo posuszny (BC), posuszny (C), okresowo suchy (CD), suchy (D). A — kom pleks potencjalnie m okry — w ystępuje tylko na słabo roz łożonych torfach m echow iskow ych i reprezentuje tereny zasilane inten syw n ym dopływ em w ód gruntow ych. Dzięki włóknistości torfu obdarzo nego dużą zdolnością podsiąkania, gleb y te są stale bardzo w ilgotne, nawet przy głębokim (poniżej 1 m) poziomie zalegania wód gruntow ych. Po odwodnieniu ulegają one stosunkowo m ałym przeobrażeniom , pozo stając zw yk le w początkow ym (I) stadium zm urszenia. Odznaczają się też m ałym tem pem m ineralizacji, co zaznacza się w niskiej zawartości azotu dostępnego dla roślin. A B — kom pleks potencjalnie okresowo m okry — jest m odyfikacją poprzedniego, polegającą na tym , że w profilach glebow ych m ech ow i- skow y torf słabo rozłożony podścielony jest torfem średnio rozłożonym , najczęściej turzycow iskow ym. W iąże się to z m niej in tensyw nym pod- siąkaniem kapilarnym , co pow oduje większe spadki wilgotności gleb w w arstwie pow ierzchniowej w okresach intensyw nej ewapotranspiracji. В — kom pleks potencjalnie w ilgotn y — w ystępuje na złożach torfu średnio rozłożonego, najczęściej turzycow iskow ego, czasem z torfem sła bo rozłożonym w głębszych partiach profilu. Duża objętość m ezoporów pow oduje, że gleby tego kom pleksu są przeważnie dostatecznie w ilgot ne dla rozw oju traw w warunkach odwodnienia z kontrolow anym opa daniem poziomu w ody gruntow ej nie niżej 0,8 m. P rzy długoletnim od wodnieniu i okresow ym in tensyw n ym obsychaniu gleb w czasie susz atm osferycznych, gleby te wskutek procesu murszenia powoli obniżają sw oje optym alne dla rozw oju traw właściwości retencyjne i podsiąkowe. B C — kom pleks potencjalnie okresowo przesychający — pow staje na glebach w ytw orzonych z torfów średnio lub naw et słabo rozłożonych, ale podścielonych silnie zhum ifikow anym i utworam i organicznym i (tor fam i, m ułam i, gytią) bądź średnim i lub ciężkimi utw oram i m ineralnym i (glinami, utworam i pyłow ym i, iłami). Do kom pleksu tego należą też gle b y m ineralne (m ady, czarne ziem ie) w ytw orzone z utw orów średnich lub ciężkich. Przy w ystępow aniu dłuższych okresów bez opadów i zw ią zanego z tym obniżonego poziomu w ody gruntow ej, gleby tego kom pleksu w ysychają w wierzchniej w arstw ie do stanu ham ującego rozwój traw. W tych warunkach utw ory organiczne przeobrażają się dość szybko, co zaznacza się in tensyw n ym zm urszeniem oraz dużą ilością m ineralnego azotu w glebie. С — kom pleks potencjalnie przesychający — jest zw iązany z gle bami w ytw orzonym i z organicznych utw orów silnie zhum ifikow anych, podścielonych utworami m ineralnym i lekkim i lub ciężkimi. Do kom plek su tego zalicza się w iele rodzajów gleb z tym , że wspólną cechą dla gleb
