Pobierz Zastosowania teorii agencji w zarządzaniu i więcej Publikacje w PDF z Analiza i zarządzanie w biznesie tylko na Docsity!
Klincewicz, K. (red.) (2016). Zarządzanie, organizacje i organizowanie – przegląd perspektyw teoretycznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, http://timo.wz.uw.edu.pl/zoo
Zastosowania teorii agencji w zarządzaniu
(Ilona Szwedziak-Bork)
16.1. Wprowadzenie
W rozdziale przedstawiono zagadnienia związane z teorią agencji opisywaną najczę- sciej jako analiza relacji pomiędzy włascicielami firmy (pryncypałem) a kierownictwem wynajętym do zarządzania ich własnością (agentami). W pierwszej części zaprezento- wane zostały założenia relacji agencyjnej, czyli kontraktu, którego strony mają nierówny dostęp do informacji (asymetria informacji), wyjaśniono także przyczyny tego zjawiska. Wskazano na dwa główne nurty teorii agencji: nurt pozytywny oraz nurt oparty na teorii pryncypała–agenta. Następnie przedstawione zostały podstawowe problemy poja- wiające się w relacji – pokusa nadużycia oraz negatywna selekcja. Najwięcej miejsca poświecono szerokiemu opisaniu zastosowania teorii agencji w zarządzaniu. Wskazano tu przede wszystkim na wykorzystanie teorii przy próbie wyjaśnienia zjawiska nadzoru korporacyjnego oraz możliwego rozwiązywania problemów powstałych na tym polu. Teoria agencji wraz z teorią kosztów transakcyjnych oraz teoria praw własno- ści stanowią kluczowe zagadnienia związane z tzw. nową ekonomią instytucjonalną (ang. New Institutional Economics , NEI). Za główną przyczynę rozwoju NEI uznaje się narastające trudności z wyjaśnianiem coraz liczniejszych zjawisk gospodarczych przez ekonomię neoklasyczną (Rudolf, 2013, s. 40). Podstawą badań NEI stały się instytucje rozumiane jako zbiór reguł i regulacji, stanowiących ograniczenia dla zachowań ludzkich. Bezpośrednim celem instytucji jest ograniczenie niepewno- ści podczas podejmowania działań bądź decyzji, gdyż umacniają one wspomniane reguły, narzucając określony sposób zachowań, co z kolei prowadzi do możliwych do przewidzenia zasad postępowania (North, 1990, s. 3). Taka interpretacja instytu- cji przypomina przedmiot zainteresowań szkoły neoinstytucjonalnej w zarządzaniu, która jest jednak odrębną perspektywą teoretyczną. W problematykę instytucji wpisują się zagadnienia związane z teorią agencji oraz teorią kosztów transakcyjnych, które umożliwiają analizę instytucji z punktu widzenia relacji między dwoma stronami kontraktu (pryncypałem i agentem) oraz z perspektywy oceny kosztów ponoszonych przez strony przy zawieraniu transakcji. Okazuje się przy tym, że obie teorie starają się również wyjaśnić pewne kwestie zwią- zane z ludzką naturą, takie jak zachowania oportunistyczne czy skłonność do ryzyka.
254 III. EKONOMICZNE INSPIRACJE W ZARZĄDZANIU
16.2. Założenia teorii agencji
Teoria agencji przedstawiana jest jako relacja pomiędzy właścicielami firmy a kie- rownictwem wynajętym do działania w ich imieniu. Relację agencyjną definiuje się jako kontrakt, zgodnie z którym jedna bądź więcej osób (pryncypał) angażuje inną osobę (agenta) do wykonania pewnych usług w jego imieniu, włączając w to upraw- nienie do podejmowania władczych decyzji (Jensen i Meckling, 1976, s. 308). Począt- kowo teoria agencji wiązana była z relacją pomiędzy menedżerami a udziałowcami. Okazało się jednak, że może być również odnoszona do relacji pomiędzy członkami kierownictwa niższego szczebla oraz ich podwładnymi (Hatch, 2002, s. 329). Z cza- sem zaczęto badać także następstwa stosunku agencyjnego dla zarządzania organi- zacjami (Hill i Jones, 1992, s. 131). Teoria agencji koncentruje się na rozwiązaniu dwóch problemów, które mogą powstać w relacjach agencyjnych. Pierwszy problem ma miejsce, gdy cele pryncy- pała i agenta pozostają sprzeczne, a nadto monitorowanie działań agenta jest dla pryncypała utrudnione i kosztowne. Innymi słowy zatem, pryncypał nie jest w sta- nie zweryfikować poprawności zachowań agenta. Drugi problem dotyczy dzielenia ryzyka i powstaje, kiedy obie strony mają różny stosunek do ryzyka (Eisenhardt, 1989, s. 58). Przykładowo, agent niemający udziałów w przedsiębiorstwie, którym zarządza, może podejmować bardziej ryzykowne decyzje aniżeli właściciele, którzy zainwestowali swój kapitał, a ewentualne konsekwencje ryzykownych działań agenta będą o wiele bardziej dotkliwe dla właścicieli niż agenta. Z tego powodu pryncypał i agent mogą preferować inne działania (Eisenhardt, 1989, s. 58). Możliwe są też inne komplikacje, gdyż pojedynczy pryncypał może mieć wielu agentów, z których każdy podejmuje niezależne działania, zaś całościowy wynik jest losową funkcją wszyst- kich działających agentów. Pryncypał nie jest w stanie sam obserwować działania wszystkich agentów, jednak pewne obserwacje, jak np. wyniki, są możliwe. W takiej sytuacji pryncypał może z góry ustanowić zasady wynagradzania (honorarium), które będzie wypłacane pojedynczym agentom jako funkcja obserwacji poczynionych przez pryncypała (Arrow, 1984, s. 2). W teorii agencji zakłada się, że w pewnych sytuacjach menedżerowie (agenci) mogą preferować podejmowanie działań będących w opozycji do oczekiwań akcjo- nariuszy (pryncypałów), np. wypłacać nadmierne wynagrodzenia czy opierać się przed powodującą wzrost wartości firmy ofertą przejęcia (Denis, Denis i Sarin, 1999, s. 1072). Jedna z podstawowych różnic pomiędzy stronami dotyczy kwestii związanych z informacją. Asymetria informacji (ang. information asymmetr y) to sytuacja, w któ- rej jedna ze stron posiada lepsze informacje aniżeli strona przeciwna. Asymetria informacji powstaje, ponieważ pryncypał nie jest w stanie monitorować kompetencji, intencji, wiedzy oraz działań agenta bądź może tego dokonywać tylko przy zaangażo- waniu dużych nakładów finansowych. Dodatkowo, pryncypał potrzebuje informacji o stanie otoczenia i procesach, które wpływają na wykonywanie pracy przez agenta (Saam, 2007, s. 827). Klasyczna asymetria informacji występuje choćby w relacji zewnętrznych inwestorów dostarczających kapitał do spółki oraz menedżerów, któ-
256 III. EKONOMICZNE INSPIRACJE W ZARZĄDZANIU
ograniczać będą oportunistyczne (egoistyczne) zachowania agenta (Eisenhardt, 1989, s. 59). Zachowania oportunistyczne należy rozumieć przy tym jako zachowa- nia, które sprzyjać będą realizacji własnych, partykularnych interesów (Eisenhardt, 1989, s. 64–65). Pozytywna teoria agencji wpływa również na badania w obszarze rachunkowości. Istotne są tu zagadnienia związane z rolą audytora oraz wzajem- nego oddziaływania działów rachunkowości lub rachunkowości zarządczej a nadzo- rem (Mitnick, 1992, s. 78). Jak wskazuje K. Eisenhardt, badacze nurtu pozytywnego skoncentrowali się przede wszystkim na szczególnym przypadku relacji właściciel– dyrektor generalny (ang. Chief Executive Officer , CEO) w dużych przedsiębiorstwach (Eisenhardt, 1989, s. 60). W przeciwieństwie do nurtu pozytywnego nurt bazujący na teorii pryncypała–agenta pozostaje abstrakcyjny i oparty na dowodach matema- tycznych, przez co postrzegany jest jako mniej przystępny dla badaczy organizacyj- nych. Dodatkowo nurt ten koncentruje się na teoretycznych następstwach relacji. Kluczowy dla niego jest kompromis pomiędzy kosztami pomiaru zachowań agenta oraz kosztami mierzenia wyników i transferowania ryzyka do agenta (Eisenhardt, 1989, s. 60–61). W literaturze wskazuje się na dwa podstawowe problemy relacji agencyjnej. Pokusa nadużycia (ang. moral hazard ) odnosi się do braku wysiłku po stronie agenta, który może nie wykonywać uzgodnionego działania. Jak wskazuje K. Eisenhardt, agent może unikać wykonania określonego w kontrakcie obowiązku. Autorka ta podaje przykład pracownika firmy – badacza, który prowadzi własne, prywatne bada- nia w ramach czasu pracy, zaś z powodu ich skomplikowania firma nie jest w stanie wykryć, nad czym właściwie naukowiec pracuje (Eisenhardt, 1989, s. 61). W odnie- sieniu do tego zjawiska K. Arrow posługuje się terminem ukrytego działania (ang. hidden action ). Poza przykładem relacji akcjonariusze–zarządzający Arrow przyta- cza też przykłady: lekarza i pacjenta (tu wiedza lekarza jest podstawą tej relacji, a lekarz-agent decyduje o działaniach wpływających na pacjenta-pryncypała, który jednak nie może sprawdzić, czy działania te są staranne) czy kontroli zanieczyszczeń (tutaj społeczeństwo może być traktowane jako pryncypał, zaś zanieczyszczający, którego działania nie mogą być do końca monitorowane – jako agent) (Arrow, 1984, s. 3–4). Jeśli jednak decyzje będą podejmowane bez związku z własnymi preferen- cjami, będziemy mieli do czynienia z idealnym agentem (ang. perfect agent ), który działa tylko dla drugiej strony – pracodawcy czy pryncypała (Jensen, 1994, s. 43). W celu redukcji obecnej w stosunkach agencyjnych pokusy nadużycia pryncypałowie rozwijają mechanizmy, aby po pierwsze monitorować działania agentów, po drugie
- nagradzać ich w przypadku, gdy ich działanie jest zgodne z celami pryncypała (Fama i Jensen, 1983, s. 310). Dla działalności menedżerów-agentów znaczenie mają kodeksy etyczne. Poza formułowaniem zobowiązań organizacji wobec interesariuszy określają one zakres odpowiedzialności organów nadzoru oraz menedżerów, wynika- jących z przyjętych przez firmę zobowiązań społecznych (Klimczak, 2006, s. 76–77). Zjawisko negatywnej selekcji (ang. adverse selection ) dotyczy wprowadzenia pryn- cypała w błąd co do posiadanych przez agenta umiejętności. Pojawia się w związku z brakiem możliwości pełnej weryfikacji przez pryncypała umiejętności agenta na etapie procesu zatrudniania albo wykonywania pracy. Zatrudniony naukowiec może
Ilona Szwedziak-Bork – Zastosowania teorii agencji w zarządzaniu 257
zatem twierdzić, że ma wymagane doświadczenie zawodowe w danej specjalności, a firma nie może ocenić, czy rzeczywiście tak jest (Eisenhardt, 1989, s. 61). Podobnie twierdzić może menedżer, który aplikuje na kierownicze stanowisko – tu również właściciele nie są w stanie zweryfikować wszystkich zadeklarowanych kompetencji. K. Arrow używa dla tego zjawiska terminu ukrytej informacji (ang. hidden informa- tion ), zaś niepełną (niekompletną) wiedzę pryncypała wiąże z problemem ukrytej wiedzy (ang. hidden knowledge ). W tym przypadku agent dokonuje pewnych obser- wacji, których nie posiada pryncypał i powinien użyć ich do podjęcia decyzji. Pryncy- pał nie może jednak sprawdzić, czy agent używa swoich informacji w sposób najlepiej realizujący jego interesy (Arrow, 1984, s. 5). Jeśli obie strony dążą do zmaksymalizowania swojej użyteczności (czy też reali- zacji własnych celów), istnieje obawa, że agent nie zawsze działać będzie w najlepiej pojętym interesie pryncypała. Aby uniknąć takiej sytuacji, pryncypał może stworzyć właściwe zachęty oraz ponosić koszty monitorowania niepoprawnych działań agenta. Dodatkowo, w pewnych sytuacjach, w celu zagwarantowania niepodejmowania przez agenta działań mogących zaszkodzić pryncypałowi, bądź zapewnienia, że pryncypał otrzyma rekompensatę, jeśli agent takie działania podejmie, agent może ponosić tzw. koszty wynikające ze zobowiązania (ang. bonding costs ). Jensen i Meckling defi- niują koszty agencyjne jako trzy typy wydatków: sumę wydatków na monitorowanie ponoszonych przez pryncypała, wydatków wynikających ze zobowiązania ponoszo- nych przez agenta oraz straty rezydualnej (Jensen i Meckling, 1976, s. 308). Koszty agencji można minimalizować poprzez wprowadzanie instrumentów nadzoru działań menedżerów oraz poprzez konstrukcję kontraktu między pryncypałem a agentem (Postuła, 2013, s. 64).
16.4. Zastosowania teorii agencji w zarządzaniu
Konstrukcja agencji stosowana jest w różnych warunkach, w skali tak makro (np. w polityce regulacyjnej), jak mikro (m.in. w kwestiach dotyczących winy, kłam- stwa) (Eisenhardt, 1989, s. 58). Relacje agencyjne można przedstawiać również na poziomie klienta, będącego w tym przypadku pryncypałem i dostawcy – agenta (Pra- sad, Heide i Cort, 1998, s. 278). Wskazuje się przy tym, że zagadnienia takie jak działalność innowacyjna oraz firm technologicznych stwarzają szczególne możliwości stosowania teorii agencji ze względu na połączenie konfliktu celów pomiędzy pro- fesjonalistami a menedżerami, ryzyko, oraz wykonywanie prac, w których trudna jest ocena wyników (Eisenhardt, 1989, s. 71). Teoria agencji dostarcza również uży- tecznej podstawy do badania związków pomiędzy wynagrodzeniem a wykonywaniem zadań na uczelniach wyższych (Gomez-Mejia i Balkin, 1992, s. 951). Najbardziej typowe zastosowanie teoria agencji znajduje jednak w relacjach korporacyjnych, przede wszystkim zaś w kwestiach związanych z nadzorem korporacyjnym. Teoria agencji jest jedną z koncepcji próbujących wyjaśnić zjawisko nadzoru kor- poracyjnego (ang. corporate governance ). Nadzór korporacyjny można zdefiniować jako „zbiór metod, które mają na celu zapewnienie inwestorom uzyskanie dochodu
Ilona Szwedziak-Bork – Zastosowania teorii agencji w zarządzaniu 259
sowani mniejszościowi udziałowcy, którzy ponosić będą z tego tytułu pełne koszty, zaś w przypadku ewentualnych korzyści, dzielić będą się nimi ze wszystkimi udzia- łowcami (Denis, Denis i Sarin, 1999, s. 1072). Ponadto należy zwrócić uwagę, że w literaturze są obecnie kontestowane role pryncypałów oraz rad dyrektorów. Na konieczność rewizji pewnych założeń teorii agencji wskazują m.in. L. Heracleous i L.L. Lan (2010). Ich zdaniem, jako pryncypałowie winni być postrzegani nie tylko udziałowcy, lecz także cała firma oraz jej interesariusze. Dodatkowo, zewnętrzni dyrektorzy zasiadający w radzie dyrektorów ponoszą już nie tylko odpowiedzialność kontraktową, ale – ze względu na pełnione funkcje – również odpowiedzialność fidu- cjarną (powierniczą), która podkreśla konieczność ich priorytetowego działania na rzecz firmy (Heracleous i Lan, 2010, s. 305–307). W teorii agencji szczególnie istotną rolę odgrywają systemy motywacyjne. Wska- zuje się przy tym, że narzędzia te mogą być stosowane do wszystkich relacji, które są powiązane z działaniem na rzecz (ang. acting for) oraz kontrolą (Mitnick, 1992, s. 94). Dawanie agentom zachęt (bodźców motywacyjnych), które spowodują, że podejmą oni działania w interesie pryncypała, jest jednym ze sposobów na rozwią- zanie istniejącego między stronami konfliktu. Jak wskazuje się jednak w literaturze przedmiotu, w badaniach, w których stwierdzono występowanie relacji pomiędzy wysokością płac kadry zarządzającej (agentów) z korzyściami osiąganymi przez akcjonariuszy, wpływ poprawy efektywności przedsiębiorstw na płace menedżerów jest zazwyczaj słaby. Włączenie do długookresowych analiz komponentów systemów motywacyjnych, akcji i opcji na akcje, znacznie poprawia siłę relacji wynagrodzenia – efektywność, jednak tego rodzaju instrumenty, ściślej wiążące korzyści menedżerów z korzyściami właścicieli, nie są powszechnie stosowane (Rudolf i in., 2002, s. 139). W kontekście teorii agencji innym użytecznym narzędziem służącym ogranicza- niu konfliktów agencyjnych może być dług. Rozwój oparty na długu zmusza do kon- centracji i nie pozwala rozpraszać zasobów (Lis i Sterniczuk, 2005, s. 49). Powstanie długu redukuje koszty agencyjne wolnych przepływów pieniężnych poprzez ogra- niczenie kwot dostępnych dla menedżerów. W przypadku złych decyzji wierzyciele mogą dochodzić roszczeń ponad wysokość posiadanych przez bankrutującą firmę aktywów. W takiej sytuacji menedżerowie straciliby swoje uprawnienia decyzyjne i prawdopodobnie zatrudnienie. Taka groźba powstrzymuje menedżerów przed podejmowaniem niekorzystnych działań, dążąc do efektywnego wykorzystania akty- wów (Kochhar, 1996, s. 715). Należy mieć na uwadze, że decyzje podejmowane przez agentów w firmie nie są pozbawione odpowiedzialności. Obok ukształtowanej odpowiedzialności wynikającej z przepisów prawa istnieje również drugi wymiar odpowiedzialności – oparty na pew- nych wzorcach moralnych. B. Klimczak (2006) wskazuje na problematyczność tego rodzaju odpowiedzialności, agent jest bowiem odpowiedzialny nie tylko w wąskim znaczeniu, wynikającym z przyjętych obowiązków, ale również w ujęciu szerokim – za wszelkie swoje działania. Wskazuje się przy tym, iż problemy moralne mogą powsta- wać również po stronie pryncypała, ponieważ z jego poleceń mogą wynikać dylematy moralne dla agenta, takie jak szpiegostwo gospodarcze czy otrzymanie dwóch zleceń, których realizacja może powodować konflikt interesów (Klimczak, 2006, s. 69–71).
260 III. EKONOMICZNE INSPIRACJE W ZARZĄDZANIU
16.5. Podsumowanie
Teoria agencji pozwala interpretować relacje między właścicielami firmy oraz zarządzającymi w ich imieniu menedżerami, ale także między podmiotami zajmu- jącymi niższe stanowiska w hierarchii organizacyjnej (np. kierownik–podwładny). Akcentuje ona rolę pojedynczych agentów, kładąc wię kszy nacisk na zachę ty (moty- wacje) ekonomiczne kontraktujących stron w kontekście relacji pryncypał–agent. Dorobek teorii agencji jest wykorzystywany m.in. w zarządzaniu strategicznym, nad- zorze korporacyjnym, zarządzaniu ludźmi i zarządzaniu relacjami z innymi podmio- tami w łańcuchach dostaw w ramach zarządzania operacyjnego.
Literatura
Akerlof, G.A. (1970). The market for “lemons”: Quality uncertainty and the market mecha- nism. The Quarterly Journal of Economics , 84(3), 488–500. Arrow, K.J. (1984). The economics of agency. Technical Report No. 451 , 1–24. Pozyskano z: http://oai.dtic.mil/oai/oai?verb=getRecord&metadataPrefix=html&identifier= ADA151436 (30.10.2015). Denis, D.J., Sarin, A. (1999). Agency theory and the influence of equity ownership structure on corporate diversification strategies. Strategic Management Journal , 20(11), 1071–1076. Eisenhardt, K.M. (1989). Agency theory: An assessment and review. The Academy of Manage- ment Review , 14(1), 57–74. Finkelstein, S., D’Aveni, R.A. (1994). CEO duality as a double – edged sword: how boards of directors balance entrenchment avoidance and unity command. The Academy of Manage- ment Journal , 37(5), 1079–1108. Gomez-Mejia, J.R., Balkin, D. (1992). Determinants of faculty pay: an agency theory perspec- tive. The Academy of Management Journal , 35(5), 921–955. Greenwald, B.C., Stiglitz, J.E. (1990). Asymmetric information and the new theory of the firm: Financial constraints and risk behavior. The American Economic Review , 80(2), 160–165. Hatch, M.J. (2002). Teoria organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Heracleous, L., Lan, L.L. (2012). Agency theory, institutional sensitivity, and inducive reason- ing: Towards a legal perspective. Journal of Management Studies , 49(1), 223–239. Jensen, M.C. (1994). Self-interest, altruism, incentives and agency theory. Journal of Applied Corporate Finance , 7(2), 40–45. Jensen, M.C., Fama, E.F. (1983). Separation of ownership and control. Journal of Law and Economics , 26(2), 301–325. Jensen, M.C., Meckling, W.H. (1976). Theory of the firm: Managerial agency costs and owner ship structure. Journal of Financial Economics , 3(4), 305–360. Kim, J., Mahoney, J.T. (2009). Property rights theory, transaction costs theory, and agency theory: An organisational economics approach to strategic management. Managerial and Decision Economics , 26, 223–242. Klimczak, B. (2006). Etyka gospodarcza. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego. Kochhar, R. (1996). Explaining firm capital structure: the role of agency theory vs. transac- tion cost economics. Strategic Management Journal , 17, 713–728.
