ZASTOSOWANIE MODELU OPTYMALIZACYJNEGO DO ..., Publikacje z Rolnictwo

Pobierz ZASTOSOWANIE MODELU OPTYMALIZACYJNEGO DO ... i więcej Publikacje w PDF z Rolnictwo tylko na Docsity! 103 EWA KIRYLUK-DRYJSKA1 ZASTOSOWANIE MODELU OPTYMALIZACYJNEGO DO ALOKACJI ŒRODKÓW STRUKTURALNYCH Abstrakt. Celem badañ by³o wykazanie mo¿liwoœci zastosowania modelu optymalizacyjne- go do alokacji œrodków strukturalnych UE przeznaczonych na rozwój rolnictwa w Polsce. W pracy skonstruowano model programowania liniowego, umo¿liwiaj¹cy symulacjê opty- malnego rozdysponowania bud¿etu Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2004–2006 pomiêdzy cztery wytypowane regiony rolnicze kraju o ro¿nym potencjale ekono- micznym. Nastêpnie wykorzystano w³aœciwoœci skonstruowanego modelu do analizy skut- ków alokacji œrodków finansowych PROW przy za³o¿eniu narastaj¹cej „nierównoœci” w fi- nansowaniu analizowanych regionów. Jako wspó³czynniki funkcji celu w modelu wykorzy- stano œrednie oceny dzia³añ programu, uzyskane w wyniku badañ ankietowych przeprowa- dzonych wœród 800 rolników z wytypowanych regionów kraju. S³owa klucze: alokacja œrodków strukturalnych, model optymalizacyjny, zró¿nicowanie re- gionalne WPROWADZENIE Polska, wstêpuj¹c do UE, przyjê³a zasady funkcjonowania wspólnej polityki rolnej UE (WPR), jednoczeœnie sta³a siê beneficjentem znacznych œrodków strukturalnych przeznaczonych na wsparcie wsi i rolnictwa. Na realizacjê wspó³- finansowanego przez UE w latach 2004–2006 Planu Rozwoju Obszarów Wiej- skich (PROW) przeznaczono 3563 mln euro [PROW 2004–2006]. Natomiast w nowym okresie bud¿etowym 2007–2013 kwota zaplanowana w ramach Pro- gramu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013 przekracza 17 mld euro [PROW 2007–2013]. Korzystanie z funduszy unijnych stworzy³o now¹, niespotykan¹ wczeœniej szansê na poprawienie kondycji polskiego rolnictwa i ca³ej gospodarki ¿ywno- œciowej [Wilkin 2006]. Programy strukturalne skierowane na rzecz rozwoju rol- WIEŒ I ROLNICTWO, NR 4 (141) 2008 1 Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. nictwa w Polsce s¹ jednak relatywnie nowe. Mimo ¿e rolnictwo polskie korzy- sta³o z programów przedakcesyjnych, co pozwoli³o na zapoznanie siê z pewny- mi procedurami, a tak¿e stworzenie odpowiednich instytucji oraz przygotowanie czêœci rolników do mo¿liwoœci aplikacji o œrodki finansowe, to jednak programy te nadal stwarzaj¹ nowe wyzwania organizacyjne dla administracji rz¹dowej. Jak pisze Wilkin [2005]: „Efektywne zagospodarowanie tak wielkich funduszy jest olbrzymim wyzwaniem intelektualno-koncepcyjnym i instytucjonalnym”. Alokacja œrodków strukturalnych jest istotnie powi¹zana z wyborem strategii rozwoju polskiego rolnictwa, gdy¿ mo¿e znacz¹co wp³yn¹æ na stan, strukturê i konkurencyjnoœæ rolnictwa polskiego w przysz³oœci. Dlatego planuj¹c rozdy- sponowanie œrodków strukturalnych, powinny zostaæ przeanalizowane istotne, specyficzne dla polskiego rolnictwa dylematy decyzyjne. Miêdzy innymi: czy politykê rozwoju rolnictwa planowaæ centralnie, czy te¿ regionalnie, oraz czy kierowaæ siê zasad¹ równoœci przy podziale œrodków finansowych, czy te¿ sto- sowaæ kryterium efektywnoœci? Problem decentralizacji polityki rozwoju wsi i rolnictwa jest obecnie przed- miotem powadzenia licznych dyskusji w literaturze ekonomiczno-rolniczej [Duczkowska-Piasecka 1995, Ko³odziejski 1995, Smith 2001, De Janvry i Sado- ulet 2003, Maxwell 2005]. Problematyka ta coraz czêœciej pojawia siê równie¿ na forum organizacji miêdzynarodowych, a ich efekty widoczne s¹ tak¿e w ofi- cjalnych dokumentach2. W Polsce unijne œrodki o charakterze strukturalnym przeznaczone na rozwój wsi i rolnictwa rozdzielone zosta³y centralnie przez Ministerstwo Rolnictwa i Roz- woju Wsi. W latach 2004–2006, ze wzglêdu na inne ni¿ zak³adano w planie finan- sowym preferencje rolników co do poszczególnych dzia³añ PROW, konieczna by- ³a realokacja wczeœniej przydzielonych kwot. Racjonalne wykorzystanie przyzna- nych Polsce funduszy wymaga wiêc przeprowadzenia szeregu analiz ex ante, uwzglêdniaj¹cych miêdzy innymi du¿e zró¿nicowanie regionalne rolnictwa. Rol- nictwo poszczególnych regionów ró¿ni siê miêdzy sob¹ nie tylko warunkami przy- rodniczymi, ale tak¿e warunkami produkcyjno-ekonomicznymi, infrastrukturalny- mi oraz spo³ecznymi, czego efektem s¹ ró¿nice jakoœciowego i iloœciowego wypo- sa¿enia rolnictwa w zasoby czynników produkcji oraz efektywnoœci ich wykorzy- stania. Decentralizacja decyzji dotycz¹cych wyboru odpowiednich dzia³añ oraz alokacji przeznaczonych na nie œrodków dla realizacji wyznaczonych centralnie programów daje mo¿liwoœæ wyeksponowania lokalnych mo¿liwoœci rozwoju po- szczególnych obszarów, wykorzystania ich potencja³u, co wi¹¿e siê z wiêksz¹ sku- tecznoœci¹ zaplanowanych dzia³añ. Wynika to z lepszej znajomoœci potrzeb i pro- blemów lokalnych oraz ró¿nych preferencji beneficjentów. Wydaje siê wiêc, ¿e de- centralizacja jest nieuniknionym etapem ewolucji pomocy strukturalnej dla wsi i rolnictwa we wszystkich pañstwach UE, w tym równie¿ w Polsce. 104 2 Maxwell [2005] porówna³ kluczowe, aktualnie obowi¹zuj¹ce dokumenty, dotycz¹ce polityki roz- woju wsi i rolnictwa czterech wiod¹cych instytucji na rynku œwiatowym zajmuj¹cych siê t¹ tema- tyk¹ – UE, FAO, IFAD oraz Banku Œwiatowego. Wszystkie wskazuj¹ na koniecznoœæ stopniowej decentralizacji w celu bardziej efektywnego zarz¹dzania zasobami i œrodkami publicznymi zaan- ga¿owanymi w rolnictwie. 107 – nak³ady œrodków obrotowych na 1 ha u¿ytków rolnych (z³), – nak³ady inwestycyjne na 1 ha u¿ytków rolnych (z³), wskaŸniki produktywnoœci ziemi i pracy mierzone – produkcj¹ globaln¹ na 1 ha u¿ytków rolnych (z³), – produkcj¹ globaln¹ na 1 pracuj¹cego (z³). Podobne wskaŸniki zosta³y zastosowane przez Pocztê i Mrówczyñsk¹-Kami- ñsk¹ [2004] do typologii regionów rolniczych w Polsce. Na rysunku 1 przedstawiono sposób ³¹czenia poszczególnych województw w grupy oraz grup województw w regiony. Im póŸniej dochodzi do po³¹czenia obiektów w jedn¹ grupê, tym grupa ta jest mniej jednorodna. Metoda Warda jest przydanym narzêdziem przy dokonywaniu hierarchicznych podzia³ów, nie jest jednak pozbawiona elementu subiektywizmu, poniewa¿ wybór etapu podzia³u zale¿y od decyzji badacza. Problem ten poruszali miêdzy innymi Baum i Weingarten [2005], stosuj¹cy tê metodê do podzia³u obszarów wiejskich pañstw Europy Œrodkowo-Wschodniej na jednorodne grupy. Nie zmienia to jed- nak faktu, ¿e kolejne kroki podzia³u s¹ obiektywne i jasno widoczne. W pracy zdecydowano siê na podzia³ kraju na cztery regiony rolnicze: – region pó³nocny, obejmuj¹cy województwa: lubuskie, pomorskie, warmiñsko- -mazurskie oraz zachodniopomorskie, – region œrodkowo-zachodni, obejmuj¹cy województwa: dolnoœl¹skie, kujaw- sko-pomorskie, opolskie, wielkopolskie, – region œrodkowo-wschodni, obejmuj¹cy województwa: ³ódzkie, mazowieckie oraz podlaskie, RYSUNEK 1. Dendrogram podzia³u Polski na rolnicze regiony przy zastosowaniu metody Warda ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych z Roczników Statystycznych GUS 2005, przeprowadzone przy wykorzystaniu programu STATISTICA. 0 5 10 15 20 dolnoœl¹skie opolskie kujawsko-pomorskie wielkopolskie lubuskie pomorskie warmiñsko-mazurskie zachodniopomorskie lubelskie œl¹skie œwiêtokrzyskie ma³opolskie podkarpackie ³ódzkie mazowieckie podlaskie odleg³oœæ wi¹zania – region po³udniowo-wschodni, obejmuj¹cy województwa: lubelskie, ma³opol- skie, podkarpackie, œwiêtokrzyskie i œl¹skie. Wyodrêbnione w ten sposób cztery ró¿ni¹ce siê miêdzy sob¹ regiony rolnicze o wewnêtrznie zbli¿onych cechach rolnictwa oznaczono kolejnymi literami alfa- betu A, B, C, D i przedstawiono na rysunku 2. W literaturze mo¿na znaleŸæ kilka propozycji podzia³u kraju na regiony rol- nicze [Regionalizacja... 2005, Plan wyboru... 2004, Stola 2004, Zgliñski 2001]. Podzia³y te, choæ w wiêkszoœci oparte na wskaŸnikach produkcyjnych, s¹ bar- dzo podobne do proponowanych w artykule. Przyk³adowo, przeprowadzony na cele polskiego FADN5 podzia³ kraju na regiony rolnicze ro¿ni siê od propono- wanego w pracy jedynie umiejscowieniem województwa lubelskiego [Regiona- lizacja... 2005]. Bardzo podobny podzia³ Polski na regiony rolnicze zapropono- wany jest tak¿e przez IERiG¯ [Plan wyboru... 2004]. W celu wytypowania reprezentatywnych dla regionów powiatów zastosowa- no metodê Warda i wybrano po cztery powiaty w ka¿dym regionie. W ka¿dym powiecie zaplanowano przeprowadzenie 50 ankiet. Ankietyzacj¹ objêto 200 go- spodarstw z ka¿dego wytypowanego regionu. £¹cznie badania ankietowe prze- prowadzono wœród 800 rolników w Polsce. Ze wzglêdu na niekompletnoœæ i brak spójnoœci wyeliminowano 44 ankiety, w rezultacie analizie poddano od- powiedzi 746 respondentów6. 108 RYSUNEK 2. Regiony Polski wewnêtrznie jednorodne pod wzglêdem analizowanych cech ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Roczników Statystycznych GUS 2005. 5 Farm Accountancy Data Network – system zbierania i wykorzystywania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych prowadzony przez Eurostat. 6 Szczegó³owy opis doboru próby do badañ znajduje siê w pracy Kiryluk-Dryjskiej i Poczty [2007]. 109 W badaniach ankietowych rolnicy byli pytani miêdzy innymi o ocenê wp³y- wu siedmiu dzia³añ PROW 2004–2006 na dwa podstawowe cele rozwoju wsi i rolnictwa: podniesienie konkurencyjnoœci oraz zrównowa¿ony rozwój obsza- rów wiejskich. Oceniane dzia³ania to: renty strukturalne, wspieranie gospo- darstw niskotowarowych, wspieranie grup producentów rolnych, wspieranie dzia³alnoœci rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowa- nia (ONW), wpieranie przedsiêwziêæ rolno-œrodowiskowych i poprawy dobro- stanu zwierz¹t, zalesianie gruntów rolnych oraz dostosowanie gospodarstw rol- nych do standardów UE7. Ocena by³a dokonana w skali dziewiêciostopniowej proponowanej przez Saaty’ego [1980]. Oceny celowoœci poszczególnych dzia- ³añ programów strukturalnych UE nadanych przez rolników obliczono jako œredni¹ arytmetyczn¹ z ocen dzia³añ programów skierowanych na dwa cele: po- prawê konkurencyjnoœci i zrównowa¿ony rozwój, nadanych przez responden- tów. Wartoœci tych ocen zosta³y wykorzystane jako wspó³czynniki funkcji celu modelu optymalizacyjnego8. W pracy skonstruowano model programowania liniowego (optymalizacji li- niowej wielocalowej), umo¿liwiaj¹cy symulacjê optymalnego rozdysponowania bud¿etu Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004–2006. Za³o¿ono, ¿e suma wydatków na poszczególne dzia³ania PROW nie mo¿e przekraczaæ ca³ko- witej kwoty przeznaczonej na realizacjê analizowanych dzia³añ programu, czyli 2712,98 mln euro9. Skonstruowany model programowania liniowego wskazuje, jak przy za³o¿o- nych ograniczeniach alokowaæ œrodki na poszczególne dzia³ania, tak aby mak- symalizowaæ zagregowan¹ funkcjê celu. Konstrukcja modelu opiera siê na na- stêpuj¹cych zasadach: 1. Na rozwój wsi i rolnictwa sk³adaj¹ siê dwa g³ówne cele: – poprawa konkurencyjnoœci (C1), – zrównowa¿ony rozwój (C2). Cele te zosta³y wyznaczone przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi jako g³ówne priorytety rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. 2. Zagregowan¹ funkcjê celu rozwoju obszarów wiejskich mo¿na zapisaæ jako: C = α C1 + (1 – α) C2 7 Ze wzglêdu na stosunkowo niewielki wp³yw na rozwój obszarów wiejskich oraz inn¹ funkcjê wype³nian¹ przez „pomoc techniczn¹” i „uzupe³nienie p³atnoœci bezpoœrednich” dzia³ania te zo- sta³y w modelu pominiête. 8 Oceny rolników wykorzystano ze wzglêdu na brak jednoznacznych mierników efektów wprowa- dzanych dzia³añ. Problem ten szczególnie dotyczy promowanej ostatnio koncepcji zrównowa¿onego rozwoju wsi i rolnictwa. Jak pisze Wojewodzic [2003], za: Œleszyñski [1997] i Czudec [2001]: „Mi- mo znacznego zaanga¿owania prac nad koncepcj¹ trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju nie uda³o siê opracowaæ – powszechnie akceptowanych i stosowanych – syntetycznych i prostych do zastosowa- nia mierników opisuj¹cych to zjawisko”. Uniwersalnoœæ skonstruowanego modelu polega na mo¿li- woœci wprowadzenia innych, ni¿ przyjêto w artykule, mierników skutecznoœci dzia³añ programów strukturalnych. Im przyjête mierniki bêd¹ lepiej wyra¿a³y skutecznoœæ dzia³añ, tym uzyskana przy zastosowaniu modelu alokacja œrodków strukturalnych bêdzie trafniejsza. 9 Kwota ta powsta³a po odjêciu od ca³ego bud¿etu PROW 2004–2006 kwot zaplanowanych na dzia³ania nieanalizowane w badaniach (pomoc techniczn¹, uzupe³nienie p³atnoœci bezpoœrednich oraz p³atnoœci wynikaj¹cych z Rozporz¹dzenia 1268/1999). Warunki ograniczaj¹ce dla pozosta³ych kombinacji regionów (A/C, A/D, B/C, B/D, C/D) zapisane s¹ w sposób analogiczny. Optymalizacji dokonano przy za- stosowaniu narzêdzia Solver, bêd¹cego komponentem pakietu Microsoft Office. FORMALNA WERYFIKACJA FUNKCJONOWANIA SKONSTRUOWA- NEGO MODELU – ZALE¯NOŒÆ POMIÊDZY OCENAMI DZIA£AÑ PROW 2004–2006 A ALOKACJ¥ MODELOW¥ Zgodnie z za³o¿eniami modelu, bez wprowadzania innych ograniczeñ ni¿ gór- ne i dolne wydatkowania œrodków fundusze kierowane s¹ do tych dzia³añ i regio- nów, w których skutecznoœæ ich wykorzystania wyra¿ona wartoœciami wspó³czyn- ników funkcji celu bêdzie najwiêksza. W tabeli 1 przedstawiono uœrednione war- toœci wspó³czynników funkcji celu modelu, pochodz¹ce z ocen rolników z czte- rech wytypowanych regionów10. Tabela 2 przedstawia uzyskane z optymalizacji przy zastosowaniu modelu kwoty regionalne i krajowe kierowane na poszczegól- ne dzia³ania. Skutecznoœæ dzia³añ PROW najwy¿ej zosta³a oceniona przez rolni- ków z regionu A (œrednio 6,35 na 9 mo¿liwych punktów), w konsekwencji ³¹czna suma œrodków kierowana przy wykorzystaniu modelu do tego regionu by³aby naj- wy¿sza (963,03 mln euro, co stanowi 272 euro na 1 ha UR). Region A (pó³nocny) jest regionem o wysokich potencjalnych mo¿liwoœciach rozwoju rolnictwa. Cha- rakteryzuje go najwiêksza w kraju œrednia powierzchnia gospodarstwa oraz naj- wy¿szy wskaŸnik technicznego uzbrojenia pracy, w regionie tym widoczny jest jednak wyraŸny brak œrodków inwestycyjnych [Kiryluk-Dryjska 2007]. Rolnicy z tego regionu relatywnie wysoko ocenili koniecznoœæ dostosowania do standar- dów UE, co znalaz³oby odzwierciedlenie w najwy¿szej kwocie œrodków struktu- ralnych kierowanych na to dzia³anie. Wy¿ej ni¿ w innych regionach oceniono tam wsparcie dla grup producentów rolnych, st¹d region ten otrzyma³by prawie 60% œrodków finansowych przeznaczonych na to dzia³anie w skali kraju. TABELA 1. Œrednie oceny skutecznoœci dzia³añ programu PROW nadane przez rolników w czterech wytypowanych regionach Polski dla wag 0,5, 0,5 (konkurencyjnoœæ, zrównowa¿ony rozwój) Region Renty ONW Rolno- Nisko- Zale- Grupy Standardy Œrednia struktu- -œrodo- towarowe siania produ- UE dla ralne wiskowe centów regionu A 6,48 6,65 6,32 6,40 5,32 6,46 6,80 6,35 B 6,31 6,48 5,60 6,18 4,12 4,91 5,76 5,62 C 5,93 6,72 4,74 6,13 4,33 5,38 6,39 5,66 D 6,84 5,94 5,17 6,59 4,87 5,52 5,85 5,83 Œrednia dla dzia³ania 6,39 6,45 5,46 6,32 4,66 5,57 6,20 ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie badañ ankietowych, n = 746. 112 10 W analizie za³o¿ono równowagê pomiêdzy konkurencyjnoœci¹ i zrównowa¿onym rozwojem. Model daje równie¿ mo¿liwoœæ symulacji rozdzia³u œrodków przy zmianie wag nadanych tym dwóm priorytetom rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. Ze wzglêdu na ograniczon¹ objêtoœæ publi- kacji analiza ta zostanie pominiêta. Analizê parametryzacji wag nadanych priorytetom przy wyko- rzystaniu modelu optymalizacyjnego zawarto w pracach Poczty i Kiryluk [2005a, b]. 113 TABELA 2. Uzyskane z optymalizacji przy zastosowaniu modelu kwoty regionalne i krajowe kierowane na poszczególne dzia³ania [mln euro] Region Renty ONW Rolno- Nisko- Zale- Grupy Standardy strukturalne œrodowiskowe towarowe siania producentów UE Razem A 249,31 249,36 24,85 125,28 12,17 20,85 281,21 963,03 B 62,14 310,74 30,96 51,16 15,17 5,20 70,09 545,46 C 58,42 292,15 29,11 48,10 14,26 4,88 65,90 512,82 D 286,50 57,31 28,55 235,90 13,99 4,79 64,63 691,67 Razem 656,37 909,56 113,47 460,44 55,59 35,72 481,83 2712,98 ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie modelu optymalizacyjnego. Druga co do wielkoœci kwota wsparcia skierowana by³aby do regionu D (po- ³udniowo-wschodni – 692 mln euro, 170 euro na 1 ha UR). Jest to region o trud- nej sytuacji rolnictwa, gdzie dominuj¹ gospodarstwa ma³e, o niskiej towarowo- œci. Region ten charakteryzuje siê niekorzystn¹ struktur¹ agrarn¹, przeludnie- niem i rozdrobnieniem gospodarstw skutkuj¹cymi nisk¹ produktywnoœci¹ rol- nictwa. Rolnicy z tego regionu najwy¿ej ocenili dzia³ania uznawane przez wie- lu ekonomistów [m.in. Rowiñski i Wigier 2005, Rowiñski 2007] jako socjalne, takie jak wsparcie gospodarstw niskotowarowych oraz renty strukturalne. Jest to wynik specyfiki rolnictwa w tym regionie. Preferencje rolników znalaz³yby od- zwierciedlenie w rozdysponowaniu kierowanych tam przy wykorzystaniu mode- lu funduszy PROW. Ponad 75% ca³kowitej kwoty skierowanej do tego regionu rozdzielona by³aby pomiêdzy te dzia³ania. Rolnicy z regionów B i C ocenili skutecznoœæ dzia³añ PROW na podobnym poziomie (œrednio 5,62 i 5,66 punktów), dlatego ³¹czne kwoty, które by³yby kie- rowane do tych regionów, s¹ zbli¿one, odpowiednio 545,5 mln euro i 512,8 mln euro, co w obu przypadkach wynosi oko³o 124 euro na 1 ha UR. W regionach tych równie¿ wewnêtrzna alokacja œrodków by³aby podobna. Dominuj¹cym dzia³aniem, na które zosta³oby skierowanych ponad 50% œrodków finansowych pozostawionych do dyspozycji tym regionom, by³oby wsparcie ONW. Oko³o 70 mln euro przeznaczono by na dostosowanie do standardów UE, 60 mln euro na renty strukturalne, 50 mln euro na wsparcie gospodarstw niskotowarowych i oko³o 30 mln euro na sfinansowanie dzia³añ rolnoœrodowiskowych. Region B (œrodkowo-zachodni) charakteryzuje siê relatywnie najbardziej zrównowa¿onym pod wzglêdem ekonomicznym, demograficznym i spo³ecznym stanem rolnictwa w Polsce. Stosunkowo du¿¹ czêœæ tego regionu stanowi¹ go- spodarstwa o znacznym poziomie towarowoœci, wy¿szym ni¿ przeciêtnie areale i produktywnoœci [Michna 2001], st¹d dzia³ania PROW byæ mo¿e nie s¹ dla rol- ników z tego regionu tak atrakcyjne jak dla pozosta³ych. Rolnictwo regionu C (œrodkowo-wschodniego) charakteryzuje siê ma³¹ prze- ciêtn¹ powierzchni¹ gospodarstwa rolnego oraz powierzchni¹ u¿ytków rolnych przypadaj¹c¹ na 1 zatrudnionego. Jest to region o doœæ trudnej i utrzymuj¹cej siê na poziomie œredniej krajowej sytuacji rolnictwa, o du¿ym odsetku gruntów za- kwalifikowanych do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Rolników z tego regionu charakteryzuje pewna pasywnoœæ i brak zaufa- nia do nowych inicjatyw. Badacze zró¿nicowania regionalnego – Gorzelak [1998], Swianiewicz i in. [2000], postawê sceptycyzmu zauwa¿an¹ wœród mieszkañców wschodnich regionów Polski wyjaœniaj¹ uwarunkowaniami histo- rycznymi. Byæ mo¿e dlatego oceny skutecznoœci dzia³añ programów struktural- nych, koniecznych w tym regionie dla rozwoju rolnictwa, s¹ relatywnie niskie. W wyniku zastosowania modelu uzyskuje siê optymalny, przy danych za³o¿e- niach wejœciowych, rozdzia³ œrodków pomiêdzy poszczególne dzia³ania programu w wyodrêbnionych regionach. Wra¿liwoœæ modelu na specyficzne potrzeby i pre- ferencje rolników œwiadczy o jego du¿ych mo¿liwoœciach aplikacyjnych przy cen- tralnej alokacji bud¿etu pomiêdzy dzia³ania w zró¿nicowanych regionach. ANALIZA SKUTKÓW ALOKACYJNYCH DYLEMATU „RÓWNOŒÆ” CZY „DYSKRYMINACJA” REGIONÓW Za pomoc¹ proponowanego modelu mo¿na przeanalizowaæ podstawowy dy- lemat decyzyjny, powstaj¹cy przy projektowaniu polityki rozwoju rolnictwa, a mianowicie: czy kierowaæ siê zasad¹ równoœci przy podziale œrodków finanso- wych pomiêdzy regiony, czy te¿ stosowaæ kryterium efektywnoœci. Jak ju¿ wy- kazano zgodnie z za³o¿eniami modelu, œrodki finansowe kierowane s¹ do tych dzia³añ i regionów, w których skutecznoœæ ich wykorzystania wyra¿ona warto- œciami wspó³czynników funkcji celu bêdzie najwiêksza. Jeœli jednak priorytetem polityki rozwoju rolnictwa bêdzie d¹¿enie do wyrównywania regionalnych ró¿- nic w rozwoju rolnictwa poprzez wspieranie regionów mniej rozwiniêtych, to istnieje mo¿liwoœæ wprowadzenia do modelu warunku stopniowego wzrostu ró¿nic w ich finansowaniu. Warunek ten umo¿liwia analizê wp³ywu za³o¿enia o „równoœci b¹dŸ braku równoœci” badanych regionów pod wzglêdem wysoko- œci wsparcia finansowego na sposób alokacji œrodków PROW. Wprowadzony w modelu warunek „równoœci regionów” zdefiniowano, zrów- nuj¹c wysokoœæ finansowania przypadaj¹cego na 1 ha u¿ytków rolnych (UR) we wszystkich regionach. Nastêpnie analizowano, jakie bêd¹ kierunki przep³ywu œrodków finansowych pomiêdzy regiony, jeœli nastêpowaæ bêdzie wzrost stopnia „dyskryminacji” regionów wyra¿ony stopniowo wzrastaj¹c¹ ró¿nic¹ wysokoœci p³atnoœci przypadaj¹cej na 1 ha w poszczególnych regionach. Za pomoc¹ mode- lu mo¿na symulowaæ rozdzia³ œrodków PROW pomiêdzy regiony i dzia³ania, uwzglêdniaj¹c kryterium nierównoœci. Na rysunku 3 przedstawiono wp³yw stopnia dyskryminacji na wielkoœæ œrodków finansowych PROW przypadaj¹cych na 1 ha u¿ytków rolnych w poszczególnych re- gionach Polski dla wag 0,5, 0,5 dla priorytetów rozwoju wsi i rolnictwa (konkuren- cyjnoœci i zrównowa¿onego rozwoju). Przeprowadzona optymalizacja przy zastoso- waniu modelu wykaza³a, ¿e wraz ze wzrostem stopnia dyskryminacji od 0 do 150 eu- ro/ha wystêpuj¹ bardzo wyraŸne zmiany w finansowaniu regionów A, B i C. W regio- nie D (po³udniowo-wschodnim) w wyniku zmian stopnia dyskryminacji finansowa- nie pozosta³o na niezmiennym poziomie. Dalszy wzrost stopnia nierównoœci (powy- ¿ej 150 euro/ha) nie powodowa³ ju¿ zmian w alokacji funduszy pomiêdzy regiony. Przy równym potraktowaniu wszystkich regionów (brak ró¿nic w finansowaniu na 1 ha) kwota wsparcia na 1 ha wynosi nieca³e 170 euro. Stopniowe zwiêkszanie 114 117 samiany z miar¹ efektywnoœci alokacji wynikaj¹cej z modelu. Im wiêksza bêdzie wartoœæ tej funkcji, tym lepiej realizowane bêd¹ planowane cele. Po- niewa¿ jednak jest to wartoœæ niemianowana, wiêc jej analiza ogranicza siê do kierunku przesuniêæ funkcji trade-off. Na podstawie modelu mo¿na wyznaczyæ wartoœæ zagregowanej funkcji celu zobrazowanej za pomoc¹ wykresu trade-off dla kolejno zmienianych stopni dyskryminacji. W poprzednim rozdziale wykazano, ¿e w wyniku wprowadzenia do modelu wzrastaj¹cego stopnia nierównoœci, przy Wk = 0,5 i Wzr = 0,5 maksymalna ró¿nica w finansowaniu regionów, przy której do- chodzi jeszcze do realokacji œrodków, wynosi 150 euro na 1 ha UR. Na ry- sunku 4 przedstawiono wykresy funkcji trade-off przy zerowej (najbardziej restrykcyjny warunek równoœci) oraz maksymalnej dopuszczalnej ró¿nicy (150 euro) w finansowaniu na 1 ha pomiêdzy regionami (brak wi¹¿¹cego wa- runku równoœci). Zwiêkszaj¹c dopuszczaln¹ ró¿nicê w finansowaniu miêdzy regionami do 150 euro na ha, wykres funkcji trade-off przesuwa siê w górê. Œwiadczy to o wy¿szym stopniu osi¹gniêcia funkcji celu w przypadku braku równoœci w finansowaniu regionów. Jest to równoczeœnie rozwi¹zanie wcze- œniej sformu³owanego, przy danych za³o¿eniach modelu, problemu „równoœæ czy efektywnoœæ”12. Model daje decydentowi mo¿liwoœæ œwiadomego wyboru kierunku rozwoju pomiêdzy wy¿sz¹ efektywnoœci¹ ogóln¹ w skali kraju kosztem niektórych regio- nów a równym traktowaniem regionów, obni¿aj¹c jednak ³¹czn¹ efektywnoœæ zaplanowanej alokacji. RYSUNEK 4. Funkcje trade-off konkurencyjnoœæ – zrównowa¿ony rozwój w zale¿noœci od stopnia dyskryminacji regionów ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie modelu optymalizacyjnego 28 zmiennych. 12 Punkty zaznaczone na wykresie trade-off obrazuj¹ zmiany dokonane w stopniu osi¹gniêcia ce- lów cz¹stkowych (przy niezmiennej zagregowanej funkcji celu), do których dochodzi w wyniku zmian wag nadanych tym celom. DYSKUSJA I PODSUMOWANIE Modelowanie optymalizacyjne jest szeroko stosowane w dzia³alnoœci gospo- darczej typu produkcyjnego i us³ugowego, lecz ze wzglêdu na wysoki stopieñ u¿ytecznoœci znajduje równie¿ coraz czêœciej zastosowanie w naukach spo³ecz- nych i ekonomicznych, gdzie przy podejmowaniu decyzji uwzglêdnia siê rów- nie¿ aspekty trudno mierzalne i poddaj¹ce siê subiektywnej ocenie [Kacprzyk i Wêglarz 2002]13. Wynika to z faktu, ¿e cel badañ optymalizacyjnych jest nie tylko poznawczy, ale i aplikacyjny, st¹d mog¹ one mieæ du¿e zastosowanie rów- nie¿ w polityce gospodarczej. Jak pisz¹ Berezinski i £awcewicz [2002]: „...cho- dzi o konstruowanie modeli, które mog³yby byæ wykorzystane przez specjali- stów z dziedziny kszta³towania rozwoju pañstwa, jako œrodek wspomagaj¹cy po- dejmowanie przez nich decyzji”. Skonstruowanie modelu optymalizacyjnego w naukach ekonomicznych i spo- ³ecznych wymaga uwzglêdnienia specyficznych cech powstaj¹cych tam proble- mów decyzyjnych. S¹ to najczêœciej problemy z³o¿one, kompleksowe, które mo¿na dzieliæ na problemy cz¹stkowe, rozwi¹zywane przez zespó³ osób uzna- nych ze ekspertów. Larichev i Moshkovich [1997] wyró¿niaj¹ nastêpuj¹ce cechy problemów decyzyjnych w naukach ekonomicznych i spo³ecznych: – problemy decyzyjne s¹ jedyne w swoim rodzaju, s¹ niepowtarzalne i nie by³y wczeœniej doœwiadczane, – wyznaczone cele maj¹ charakter trudno mierzalny, g³ównie jakoœciowy, – ocena wp³ywu wybranych dzia³añ na realizacjê okreœlonych celów mo¿e byæ okreœlona przez decydentów lub te¿ grupê uznan¹ za ekspertów, czyli zale¿y od ich subiektywnych preferencji. Dodatkowo, jak podkreœla Munda [2004], podejmowanie decyzji spo³eczno- -ekonomicznych charakteryzuje siê wysokim stopniem niepewnoœci oraz jest czêsto zwi¹zane z wysok¹ presj¹ czasow¹. Stosowanie programowania liniowe- go do rozwi¹zywania problemów decyzyjnych w naukach ekonomicznych i spo- ³ecznych wprowadzi³ Chiang [1984]. Koncepcjê tê rozwinêli Kirschke i inni [2004], stosuj¹c programowanie liniowe jako narzêdzie u³atwiaj¹ce podejmowa- nie decyzji z zakresu polityki gospodarczej. Proponowane przez nich podejœcie optymalizacji liniowej wielocelowej uwzglêdnia specyfikê wszystkich wymie- nionych przez Laricheva i Moshkovicha [1997] cech problemów decyzyjnych wystêpuj¹cych w naukach ekonomicznych i spo³ecznych. Stosowanie programo- wania liniowego do podejmowania tego typu decyzji jest podejœciem stosunko- wo nowym i wymagaj¹cym weryfikacji, jednak¿e z³o¿onoœæ i na ogó³ brak przejrzystoœci decyzji politycznych uzasadniaj¹ próby nadania im bardziej 118 13 Pocz¹tkowo metody badañ operacyjnych wykorzystywane by³y w wojskowoœci, jednak po za- koñczeniu II wojny œwiatowej nast¹pi³ burzliwy rozwój tej dyscypliny zarówno w kierunku badañ teoretycznych, jak i przede wszystkim aplikacyjnych, ogarniaj¹c wszystkie sfery ¿ycia [Trzaska- lik 2000]. Praktyczn¹ potrzeb¹, która wp³ynê³a na powstanie badañ operacyjnych, by³a koniecz- noœæ optymalizacji dostaw zaopatrzenia dla amerykañskich lotniskowców na Pacyfiku w latach 1944–1947. Pierwszy praktyczny algorytm rozwi¹zania tego problemu, czyli do dziœ stosowan¹ metodê simlpex, poda³ wówczas G. Dantzig [Stachurski i Wierzbicki 1999]. 119 obiektywnego charakteru. Celem programowania liniowego jest wspomaganie politycznych procesów decyzyjnych, nadanie im przejrzystoœci, uwzglêdnianie preferencji i celów ró¿nych grup spo³ecznych. Fundamentaln¹ zasad¹ tego typu programowania w przypadku nauk spo³ecz- nych i politycznych jest interaktywnoœæ rozumiana jako zaanga¿owanie w pro- ces decyzyjny ró¿nych grup spo³ecznych, na które podejmowane decyzje bezpo- œrednio lub poœrednio bêd¹ mia³y wp³yw. Istot¹ interaktywnego programowania liniowego jest wiêc konstruowanie relatywnie prostych modeli decyzyjnych, które mog¹ byæ zrozumia³e przez decydentów i pomocne przy podejmowaniu decyzji politycznych. W przeciwieñstwie jednak do modeli decyzyjnych kon- struowanych w dzia³alnoœci gospodarczej typu produkcyjnego, gdzie na ogó³ efekty dzia³añ mog¹ byæ jasno i mierzalnie okreœlone, znalezienie jednego opty- malnego rozwi¹zania w przypadku politycznego problemu decyzyjnego nie jest celem programowania [Geurts i Joldersma 2001]. Celem budowy tego typu mo- deli jest natomiast przeanalizowanie skutków ró¿nych opcji decyzyjnych, wspó³- zale¿noœci podejmowanych decyzji, reakcji systemu na wprowadzane zmiany, a w rezultacie uzyskanie wskazówek decyzyjnych, pozwalaj¹cych na lepsze zro- zumienie istoty problemu oraz konsekwencji podejmowania okreœlonych decy- zji. Dlatego analizy wra¿liwoœci modelu, polegaj¹ce na badaniach jego reakcji na wprowadzenie zmian, s¹ jednym z podstawowych etapów jego konstrukcji [Vennix 1990, Bankes 1992, Geurts i Joldersma 2001, Walker i in. 2001]. Alokacja œrodków strukturalnych UE przeznaczonych na rozwój rolnictwa jest decyzj¹ polityczn¹. Jej ostateczny efekt mo¿e faworyzowaæ pewne grupy spo³eczne lub te¿ pewne wybrane grupy beneficjentów wzglêdem innych. Przy podejmowaniu decyzji alokacyjnych nale¿y wiêc braæ pod uwagê splot preferen- cji ró¿nych grup, tak aby ostateczna decyzja alokacyjna by³a wynikiem pewne- go konsensusu spo³ecznego i mia³a przede wszystkim na celu dobro ogólne. Do- datkowo wa¿ne jest, aby sposób rozdzia³u œrodków pomiêdzy poszczególne dzia³ania programów by³ transparentny i zrozumia³y. Warunkuje to jego akcep- tacjê spo³eczn¹, co mo¿e istotnie wp³yn¹æ na efektywnoœæ wykorzystania propo- nowanych œrodków. Wykorzystanie mo¿liwoœci symulacji modelowego rozdzia- ³u œrodków na etapie podejmowania decyzji alokacyjnych sprzyjaæ powinno obiektywizacji i przyczyniæ siê do ich racjonalizacji. Potrzeba regionalizacji polityki rolnej zauwa¿alna jest przez wielu ekonomi- stów [Runowski i Siekierski 1995, Wiatrak 2000]. Inne musi byæ podejœcie do regionów o rolnictwie rozdrobnionym, z du¿ymi zasobami pracy, s³abym ekono- micznie, a inne do regionów z rolnictwem w miarê nowoczesnym i ekonomicz- nie silniejszym. Alokacja bud¿etów regionalnych powinna wiêc uwzglêdniaæ specyficzne cechy rolnictwa tych regionów i wynikaj¹ce z tego potrzeby i pre- ferencje rolników. Jak wykazano, model optymalizacyjny stwarza mo¿liwoœæ symulacji alokacji œrodków finansowych pomiêdzy dzia³ania programów strukturalnych w wyod- rêbnionych regionach przy uwzglêdnieniu ró¿nic regionalnych w akceptacji po- szczególnych dzia³añ oraz stopnia nierównoœci pomiêdzy regionami w przyzna- nych œrodkach. Mo¿e wiêc byæ narzêdziem pomocnym przy alokacji œrodków