Pobierz Zdrowa rodzina adopcyjna, to znaczy jaka? i więcej Publikacje w PDF z Nauki o rodzinie tylko na Docsity!
FOLIA PSYCHOLOGICA 16, 2012
M aria P oSłuSzna - owcarz Wydział Nauk o Zdrowiu Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku Ośrodek Adopcyjno-Opiekuńczy we Włocławku
ZDROWA RODZINA ADOPCYJNA – TO ZNACZY JAKA?
Rodzina odgrywa kluczową rolę w życiu każdego człowieka. Jest ona pierwszym środowiskiem w życiu jednostki i najczęściej towarzyszy jej przez całe życie. Spełnia szczególnie ważną i odpowiedzialną funkcję, zaspokajając potrzeby swoich członków. Zdrowa, funkcjonalna rodzina przyczynia się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju dziecka, przygotowuje je do samodzielnego, aktywnego życia, przekazuje wartości, normy, wzory zachowań i obyczajowość kulturową. Rodzina dysfunkcjonalna jest źródłem traumatycz- nych doznań zarówno dzieci, jak i dorosłych członków. Jednym ze skutków dysfunkcjonalności rodziny jest coraz szersze zjawisko sieroctwa społecznego. Aby załagodzić jego skutki, podejmowane są różne działania społeczne, odno- szące się zarówno do poszczególnych członków rodziny, a zwłaszcza dzieci, jak i do rodziny jako systemu. Tworzenie różnorodnych form rodzinnej opieki zastępczej jest szansą na chociażby częściową kompensację negatywnych skut- ków sieroctwa społecznego. Niniejsze opracowanie koncentruje się głównie na problematyce rodziciel- stwa adopcyjnego. Celem opracowania jest ukazanie czynników mających wpływ na prawidłowe funkcjonowanie rodzin adopcyjnych. Do niezbędnego minimum zostały ograniczone informacje dotyczące definicji i funkcji rodziny. Autor nieco szerzej omówił skutki sieroctwa społecznego, odnosząc je do wybranych zagad- nień związanych z przygotowaniem, tworzeniem i istnieniem rodzin adopcyjnych.
FUNKCJE RODZINY
Najbardziej prostą i uniwersalną wydaje się być definicja rodziny określona w Konwencji o Prawach Dziecka rozumianej jako „podstawowa komórka spo- łeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków,
[73]
74 Maria Posłuszna-Owczarz
a w szczególności dzieci” (Szczepański, 1970, s. 70). Rodzina stanowi jedną z podstawowych grup społecznych, jaką spotykamy od najdawniejszych czasów, łączącą cechy grupy formalnej i nieformalnej. Występuje jednocześnie jako grupa i instytucja społeczno-wychowawcza (Rembowski, 1978; Sendyk, 1991). Z punk- tu widzenia psychologii społecznej rodzina to grupa „która jest formacją społecz- ną i składa się z pewnej liczby jednostek pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie, i która ma własny system wartości oraz normy regu- lujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zarazem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny” (Ochmański 1993, s. 83). Jako małą grupę społeczną łączą jej członków wzajemne stosunki społeczne, specyficzne więzi osobiste, wykra- czające poza jedno pokolenie, o w miarę nierozerwalnym, autonomicznym cha- rakterze członkostwa (Kawula i in., 1997). Więź rodzinna oparta jest na dwóch filarach: subiektywnym i obiektywnym, które wzajemnie się warunkują i trudno je rozdzielić. Filar subiektywny to świadomość łączności z innymi osobami w ro- dzinie, poczucie przynależności do rodziny jako grupy społecznej, przejawiające, się w sferze wartości, myśli, uczuć, działań. Obiektywizm więzi oparty jest na podstawach prawnych, czynnikach obyczajowych, społecznych, kulturowych, re- ligijnych, które leżą u podstaw trwałości rodziny. W rozumieniu polskiego prawa rodzinnego więzami tworzącymi rodzinę są:
• pokrewieństwo (konsekwencje prawne są ograniczone do pokrewieństwa
w linii prostej oraz pokrewieństwa w linii bocznej w stopniu drugim),
• przysposobienie (niektóre jego skutki mogą trwać po rozwiązaniu),
• powinowactwo (konsekwencje prawne dotyczą powinowactwa w linii
prostej),
• małżeństwo (skutki prawne mogą trwać także po jego ustaniu (Andrze-
jewski, 2006). Współczesne podejście do rodziny ujmuje ją jako system, czyli uporządko- waną całość, składającą się z dowolnych elementów, pozostających ze sobą we wzajemnych interakcjach (Braun-Gałkowska, 2002). Ma on charakter otwarty, regulujący kontakt z otoczeniem za pomocą sprzężenia zwrotnego (ujemnego i dodatniego). Elementy tego systemu wzajemnie na siebie oddziałują, pozostając w dynamicznej równowadze. Cechuje się takimi właściwościami, jak:
• granice, które ulegają ciągłym zmianom, związanym z rozwojem rodziny.
Warunkiem prawidłowego rozwoju jednostki i funkcjonowania całej rodziny jest obecność trwałych i względnie elastycznych granic, umożliwiają one kształtowa- nie poczucia przynależności członków rodziny, a także umożliwiają zachowanie tożsamości rodziny, odróżniając daną rodzinę od innych;
• struktura rodziny oparta o układ uniwersalnych zasad, dotyczących orga-
nizacji rodziny, oraz przepisy dotyczące postępowania członków danej rodziny. Warunkiem prawidłowej struktury rodziny jest zdolność rodziny do stałych zmian i wzajemnych relacji oraz pozycji poszczególnych jej członków;
76 Maria Posłuszna-Owczarz
Funkcjonalna, zdrowa rodzina odgrywa podstawową rolę w kształtowaniu zdrowia psychicznego dziecka, a tym samym społeczeństwa:
• zabezpiecza przetrwanie i rozwój;
• zaspokaja potrzeby emocjonalne swoich członków;
• zapewnia rozwój i wzrastanie każdego członka, w tym także rodziców;
• jest miejscem, gdzie rozwija się poczucie własnego „Ja”;
• jest podstawową „jednostką socjalizacji i ma decydujące znaczenie dla
przetrwania społeczeństwa (Prajsner, 2002, s. 18). Są jednak takie rodziny, które nie potrafią pomyślnie rozwiązywać swoich sytuacji kryzysowych i realizować wystarczająco dobrze swoich funkcji. Takie rodziny nazywamy rodzinami częściowo lub całkowicie dysfunkcjonalnymi (Kawula i in., 1997).
DYSFUNKCJONALNOŚĆ RODZINY A SIEROCTWO SPOŁECZNE
Dysfunkcjonalność w rodzinie ma charakter konfliktogenny, prowadzi więc do długotrwałych napięć emocjonalnych, często wywołujących negatywne zachowa- nia członków rodziny. Dysfunkcjonalność i patologia życia rodzinnego stanowią potencjalne niebezpieczeństwo zakłócenia naturalnego procesu wychowawczego dziecka w różnych jego okresach rozwojowych. Stan taki utrudnia zaspokajanie potrzeb psychicznych i biologicznych członków rodziny (Cudak, 1999). Zdaniem Tyszki (2002), przyczyną nieprawidłowego funkcjonowania ro- dzin współczesnych są nasilające się kryzysy i konflikty wewnątrzrodzinne. Skutkują tym, że rodzina niewłaściwie lub w sposób częściowy wypełnia swoje zadania. Najpoważniejszym skutkiem dysfunkcyjności jest sytuacja dzieci pozba- wionych właściwej opieki rodzicielskiej, w stosunku do których używa się po- jęcia sieroctwa społecznego, w odróżnieniu od sierot naturalnych, które utra- ciły rodziców w wyniku śmierci, jako „stanu pozbawienia dzieci, trwale lub przejściowo, szans wychowania we własnej rodzinie ze względu na brak odpo- wiednich warunków opiekuńczo-wychowawczych” (Lalak, Pilch, 1999, s. 268). Podobnie ujmuje sieroctwo społeczne Szymborska, podkreślając brak właściwej opieki ze strony żyjących jednego lub obojga rodziców (Szymborska, 1969). Ponieważ rodzina jest pierwszym i niezastąpionym środowiskiem rozwoju i wychowania dzieci, toteż wszystkie występujące w niej zaburzenia stanowią zagrożenie dla prawidłowego rozwoju społecznego dziecka, prowadząc w konse- kwencji do różnorakich, nieraz nieodwracalnych zaburzeń, w jego rozwoju psy- chofizycznym. „Wadliwie funkcjonująca rodzina, która nie zabezpiecza dziecku potrzeb przynależności i miłości jest często przyczyną przeżyć tragicznych – trau- matycznych” (Kozak, 2007).
Zdrowa rodzina adopcyjna – to znaczy jaka? 77
Zdaniem J. Bowlby’ego (2007) – twórcy koncepcji przywiązania – dziecko pozbawione możliwości tworzenia bliskiej emocjonalnej więzi w późniejszych latach życia może przejawiać poważne zaburzenia funkcjonowania sfery poznaw- czej i emocjonalno-społecznej.
ADOPCJA FORMĄ KOMPENSACJI SIEROCTWA SPOŁECZNEGO
W celu kompensacji sieroctwa społecznego powstały różne formy opieki nad dzieckiem. Mogą mieć one charakter instytucjonalny lub rodzinny. W instytu- cjonalnych formach opieki należy wyróżnić małe placówki opiekuńczo-wycho- wawcze typu rodzinnego, gdyż oparte są one o zasady wychowania rodzinnego. Placówki opiekuńczo-wychowawcze wspomagają także tzw. rodziny zaprzyjaź- nione, które utrzymując systematyczny kontakt z wybranymi wychowankami, wspomagają pracę wychowawczą placówki, wzbogacając je o prawidłowe wzor- ce rodzinne. Do rodzinnych form można zaliczyć: rodziny adopcyjne, rodziny zastępcze różnego typu oraz rodzinne domy dziecka. W niniejszej pracy skoncen- trowano się na problematyce adopcji. Co to jest adopcja? Według Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego to „ogól- nie rzecz biorąc powstały z woli osób zainteresowanych taki stosunek prawny, jaki istnieje między rodzicami a dzieckiem” (Chełmińska, Przybyła, 1996, s. 15; Gutowska, 2008, s. 20). Instytucja przysposobienia, służąc dziecku, jest także sposobem na zaspo- kojenie naturalnej potrzeby osób dorosłych posiadania dzieci i opiekowania się nimi. Chodzi tu przede wszystkim o małżeństwa bezdzietne. Według A. Kalus (2002) problem niepłodności dotyczy około tj. 20–25% małżeństw. Poza nimi na adopcję dziecka decydują się też małżonkowie posiadający własne potomstwo. Również dzięki adopcji mogą powstać tzw. rodziny zrekonstruowane (gdy małżo- nek adoptuje dziecko współmałżonka lub dziecko przezeń wcześniej adoptowa- ne) (Andrzejewski, 1999). Adopcja jest najwłaściwszą formą zapobiegania skutkom sieroctwa społecz- nego. Tworzy środowisko znacznie korzystniejsze od pozostałych form opieki (Gutowska, 2008; Zozula, 2008). Im ona nastąpi wcześniej, tym prawdopodo- bieństwo wystąpienia zaburzeń u dziecka jest mniejsze, a w przypadku nowo- rodka bliskie zeru (Gurycka 1980). Im później zostanie dziecko zaadoptowane, tym wyższe jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Istotny jest tutaj czas pobytu dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej, skutki rozłąki z osoba- mi bliskimi mogą bowiem utrzymywać się jeszcze długo po przysposobieniu, a ich minimalizowanie wymaga czasu, pracy i odporności rodziców adopcyjnych, korzystających czasami z pomocy specjalistów. Mimo wszystko, adopcja pozo- staje najlepszym rozwiązaniem, obojętnie, czy będzie to noworodek, czy starsze
Zdrowa rodzina adopcyjna – to znaczy jaka? 79
i funkcjonowania. Zdaniem autora niniejszego opracowania, który od ponad 22 lat uczestniczy czynnie w całym procesie postępowania adopcyjnego, uwarunko- wania problemów rodzin adopcyjnych są wielorakie. Stanowią je:
- złożona konfiguracja czynników związanych z:
• kandydatami na rodziców adopcyjnych,
• przysposobionym dzieckiem,
• funkcjonowaniem rodziny adopcyjnej;
- uwarunkowania zewnętrzne wnikające np. z procedury adopcyjnej, do- boru dziecka i rodziców, wsparcia po adopcji (społecznego i instytucjonalnego), aktualnych postaw społeczeństwa wobec adopcji. Należy podkreślić, iż prawidłowo realizowana procedura adopcyjna ujmuje wszystkie wyżej wymienione czynniki, jednocześnie zakładając odrębność każ- dej pary małżeńskiej, w tym indywidualizm i różnice przystosowawcze kandyda- tów do przysposobienia dziecka. Stawanie się rodzicem nie jest bowiem pojedynczą sytuacją, ale skompliko- wanym, nieodwracalnym i ciągłym procesem. Zmiana ta staje się swoistą sytuacją kryzysową, gdyż wymaga zmian w dotychczasowym stylu życia, zmian zacho- wań i przystosowania się do nowo zaistniałej sytuacji (Kwak, 2008). Realizacja rodzicielstwa jest procesem społecznym i podlega zmianom pod wpływem takich czynników, jak: wpływ rodziny pochodzenia (relacje w rodzinie, wykształcenie, pozycja społeczna, wyznawane wartości, tradycje rodzinne), relacje wytworzone pomiędzy małżonkami (komunikacja, wsparcie wzajemne), pozycja zawodowa i społeczna, styl życia poszczególnych członków rodziny, kontakty społeczne. Małżonkowie, realizując swoje potrzeby rodzicielskie czy to w sposób naturalny czy poprzez przysposobienie dziecka, przygotowują się do pełnienia nowej roli rodzica. Podkreślając, że u podstaw realizacji roli rodzicielskiej leżą trzy źró- dła, takie jak: cechy rodziców (związane z ich indywidualnymi doświadczenia- mi, tożsamością, osobowością), cechy dziecka (temperament, stan zdrowia, płeć) i społeczny kontekst (zaplecze materialne, pozycja społeczna, relacje społeczne z innymi, wsparcie) (Schuffer, 2006), należy zauważyć, że u rodziców adopcyj- nych, w każdym z tych źródeł, tkwią czynniki niespotykane w przypadku rodzi- ców naturalnych. Indywidualne doświadczenia rodziców adopcyjnych naznaczone są proble- mem bezdzietności. Jest to często nieprzepracowana strata, związana z niemożno- ścią posiadania biologicznego potomstwa, a także wysunięciem na pierwsze miej- sce głównego celu życiowego, jakim jest dziecko. Aktywność małżonków jest zogniskowana na fakcie powiększenia rodziny, najpierw w sposób naturalny, a na- stępnie poprzez adopcję i temu celowi podporządkowane są wszelkie inne działa- nia. Istotnym czynnikiem są uświadomione i nieuświadomione motywy adopcji, które mogą być różne i różnią się istotnie od motywacji posiadania biologicznego potomstwa (Gutowska, 2008). Badania przeprowadzone przez J. Trepkę-Starostę (1999) wykazały, że główną motywacją większości kandydatów na rodziców
80 Maria Posłuszna-Owczarz
adopcyjnych jest chęć zaspokojenia potrzeb własnych, w tym aż w 89% chęć posiadania pełnej rodziny. Także z doświadczeń autora wynika, iż kandydaci py- tani o motywy adopcji, na pierwszym miejscu najczęściej wymieniają: stanie się pełną rodziną lub stanie się prawdziwą rodziną, następnie zaspokojenie potrzeb rodzicielskich. Jednak u dużej części kandydatów pojawia się wyraźne akcento- wanie potrzeb dziecka: stworzenie prawdziwego domu dla osieroconego dziecka, umożliwienie mu przeżycia szczęśliwego dzieciństwa i zaspokojenie jego potrzeb społecznych. Zwracając uwagę na wymienione powyżej czynniki, M. Kościelska sformu- łowała tezę, że „sprawowanie adopcyjnego rodzicielstwa wiąże się immanent- nie z przeżywaniem kilku charakterystycznych dla niego kryzysów” (Kościelska, 1999, s. 151). Kryzysy te mogą mieć charakter twórczy, ale mogą być też przy- czyną różnorodnych destrukcji. Autorka wyróżniła trzy główne kryzysy. Pierwszy z nich związany jest z odkryciem własnej bezdzietności, a decyzja o przyspo- sobieniu jest jednym ze sposobów jego przezwyciężenia. W tym kontekście, autorka, dokonując podziału motywacji rodziców adopcyjnych, wskazała na motywację „z braku”, gdzie przysposobione dziecko ma pomóc wypełnić rolę rodzicielską, scalić rodzinę, poprawić obraz rodziny. Drugi motyw to ratowanie dzieci przed sieroctwem, pomoc innym, a jednocześnie poprawa własnego obra- zu. Trzeci motyw, zdaniem autorki najzdrowszy, „z nadmiaru”, prezentują mał- żonkowie, którzy mając odpowiednie środki, pragną poświęcić się wychowaniu dzieci (czasami mają własne), stworzyć dużą rodzinę. Adopcja ma tutaj na celu rzeczywistą opiekę nad dzieckiem, a nie jest lekiem na bezdzietność lub terapią na zaburzony obraz siebie. Zbyt głębokie zaburzenia i motywacja powinny zostać przepracowane przed adopcją. Drugi kryzys związany jest z napięciem i lękiem wywołanym myśleniem o przysposobieniu dziecka. Pojawiają się różnorodne pytania dotyczące proce- dury adopcji, swoich motywów, swoich możliwości i umiejętności, możliwości pokochania dziecka i odwrotnie, rodziców przysposabiających przez dziecko, od- bioru swojej rodziny w ośrodku adopcyjnym, samego dziecka i towarzyszących mu uwarunkowań rodzinnych, zdrowotnych itd. Uzyskanie odpowiedzi na te, a także inne, ważne pytania wymaga częstych kontaktów z ośrodkiem adopcyjno- -opiekuńczym oraz odpowiedniego przygotowania teoretycznego w formie szko- leń i wsparcia zarówno w trakcie procesu adopcyjnego, jak i po przysposobieniu dziecka. Trzeci kryzys dotyczy rzeczywistego poczucia tożsamości rodziców adop- cyjnych, którzy z jednej strony, wychowując dziecko, w majestacie prawa są ro- dzicami, a z drugiej strony, od strony biologicznej rodzicami nie są, gdyż dziecko posiada swoją rodzinę pochodzenia. Rodzi to często obawę i lęk o stosunek dziec- ka do naturalnych i adopcyjnych rodziców w przyszłości, co jest powodem utaj- nienia w niektórych rodzinach faktu przysposobienia. Ta krucha tożsamość ro- dziców adopcyjnych jest dodatkowo narażona na różne trudności psychologiczne
82 Maria Posłuszna-Owczarz
w sytuacjach trudnych, odwiedzają razem z przysposobionymi dziećmi. Są jed- nak i tacy, którzy na widok pracownika ośrodka przechodzą na drugą stronę uli- cy, bojąc się spotkania, rozmowy, użycia słowa adopcja, zwłaszcza w obecności przysposobionego dziecka. Powody takich zachowań mogą być różne, ale na ogół wskazują na brak rozliczenia się z przeszłością i pozwalają przypuszczać, że adop- towane dziecko nie wie o tym, w jaki sposób stało się częścią rodziny. Takich rodziców, biorąc pod uwagę wyniki badań H.D. Kirka dotyczące rodzicielstwa adopcyjnego, można zakwalifikować do pierwszej grupy rodziców adopcyjnych, zakładających, że rodzicielstwo adopcyjne niczym nie różni się od rodzicielstwa naturalnego. Zaprzeczając różnicom, usiłują upodobnić się w jak największym stopniu do rodzin naturalnych. Zdecydowanie preferują adopcję dzieci małych, dopasowanych wyglądem i pochodzeniem, unikają rozmowy na temat rodziców biologicznych, a część z nich decyduje się zachować tajemnicę adopcji. Skutkiem takiej postawy jest zaburzona komunikacja, brak autonomii członków rodziny, ignorowanie problemów i niepokoju dziecka, co w konsekwencji daje mniejszą satysfakcję z adopcji. W przeciwieństwie do tej grupy rodziców, grupa druga, radząc sobie poprzez uznawanie różnic, uświadamia i akceptuje różnice zwią- zane z rodzicielstwem adopcyjnym. Rodzice ci przysposabiają więcej niż jedno dziecko, starsze lub innej rasy, nie boją się mówić otwarcie o adopcji w środowi- sku pozarodzinnym, preferują jawność adopcji, celebrują fakt adopcji, nie unika- ją tematów związanych z rodzicami biologicznymi i pochodzeniem dziecka, są empatyczni w stosunku do dziecka i jego problemów, osiągają lepszą i trwalszą satysfakcję z adopcji (Gutowska, 2008). W swoich badaniach nad matkami adop- cyjnymi A. Gutowska (2008) podjęła m.in. weryfikację hipotezy H.D. Kirka dotyczącą sposobu spostrzegania różnic pomiędzy rodzicielstwem adopcyjnym a biologicznym. Otrzymane wyniki pozwoliły na wyróżnienie trzech grup ma- tek adopcyjnych: matki akceptujące, matki zaprzeczające i matki podkreślające. Najwięcej kryteriów prawidłowego funkcjonowania rodziny adopcyjnej spełniły rodziny matek akceptujących, elastycznych w przystosowaniu, dostrzegających różnicę w rodzicielstwie adopcyjnym i biologicznym, chroniących tożsamość i silne więzi rodzinne. Ich komunikacja jest otwarta i szczera, preferują jawność adopcji, utrzymują kontakty z innymi rodzinami adopcyjnymi, korzystają z róż- nych źródeł wsparcia, prezentują satysfakcje z adopcji. Rodzina adopcyjna, z jednej strony jest alternatywą dla małżeństw niemo- gących posiadać z różnych przyczyn biologicznego potomstwa (tak jest w więk- szości przypadków) albo pragnących pomóc osieroconym społecznie dzieciom lub chcących powiększyć rodzinę i poświęcić się wychowaniu dzieci, a z drugiej strony alternatywą dla tzw. sierot społecznych na posiadanie prawidłowej rodziny. Dlatego też z jednej strony, obok wielu funkcji wypełnianych przez rodziny bio- logiczne, rodzinom adopcyjnym można przypisać funkcję kompensacji sieroctwa społecznego, natomiast z drugiej strony należy podkreślić wpływ przysposobienia dziecka na „stawanie się pełną rodziną” małżeństw bezdzietnych.
Zdrowa rodzina adopcyjna – to znaczy jaka? 83
Tak odpowiedzialnemu zadaniu może sprostać tylko zdrowa, czyli funkcjo- nalna rodzina adopcyjna, w której każdy na swój sposób jest szczęśliwy i każdy ma szanse na zaspokojenie swoich potrzeb. W takiej rodzinie występują różnego rodzaju trudności, niepowodzenia, spory, jednak wzajemne relacje i potencjał po- szczególnych jej członków mobilizuje do szukania rozwiązań mogących zadowo- lić każdego z nich. Jest to więc rodzina, która dzięki własnym zasobom bądź przy pomocy otrzymanego wsparcia psychologicznego lub poddaniu się odpowiedniej terapii przezwycięża pojawiające się kryzysy. Jednym z czynników, które w przyszłości mogą pomóc rodzinie w prze- zwyciężaniu kryzysu, jest właściwie realizowana procedura adopcyjna, oparta o dokładną diagnozę kandydatów zarówno pod kątem spełnienia warunków for- malnych, takich jak: odpowiedni stan zdrowia psychicznego i fizycznego, warun- ki mieszkaniowe, źródło utrzymania, niekaralność, jak i pod kątem motywacji, cech osobowości i więzi relacji małżeńskich. Przepracowanie straty związanej z bezdzietnością, motywacji adopcji, oczekiwań, dostarczenie wiedzy dotyczą- cej wychowania dziecka (postawy rodzicielskie, granice, konsekwencje), proble- mów dziecka osieroconego społecznie, a także wyposażenie przyszłych rodziców w wiedzę i pewne kompetencje społeczne, umożliwiające lepsze radzenie sobie w różnych sytuacjach, takie jak: umiejętności asertywne, efektywna komunika- cja, rozwiązywanie problemów, ma miejsce zarówno w trakcie indywidualnych spotkań ze specjalistami, jak i w trakcie szkoleń warsztatowych (Wąsiński, 2006). Oddziaływanie i wsparcie rodzin adopcyjnych przez odpowiednie instytucje, a szczególnie przez ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, powinny być realizowane już w czasie trwania procedury adopcyjnej i trwać przez cały proces przygotowywa- nia kandydatów, a także obejmować okres preadopcyjny (od umieszczenia w ro- dzinie do finalizacji sprawy). Sądowa finalizacja sprawy o przysposobienie także nie powinna być końcem, ale początkiem postadopcyjnej pracy z nową rodziną w celu umocnienia jej prawidłowego i zdrowego funkcjonowania. Istotną rolę odgrywają tu nie tylko profesjonalizm, ale także kompetencje społeczne pracow- ników ośrodka. Większość pojawiających się problemów dotyczy zarówno rodzin adopcyjnych, jak i biologicznych, ale są także specyficzne, związane wyłącznie z adopcją, np.: jak i kiedy powiedzieć dziecku o adopcji, pytania o rodzinę pocho- dzenia, zaburzenia więzi. Ważnym czynnikiem psychoedukacyjnym jest uczest- nictwo w spotkaniach grupy wsparcia rodzin adopcyjnych (Posłuszna-Owcarz, Wiciun, 1999). Na konieczność pracy z rodziną adopcyjną wskazuje analiza przypadków, na szczęście niezbyt licznych, nieudanych adopcji. E. Milewska (1999, 2003) wska- zała na następujące przyczyny wnioskowania o rozwiązanie przysposobienia:
- trudności wychowawcze i zaburzenia w przystosowaniu, ujawniane przez przysposobione dziecko;
- kryzysy i zmiany w strukturze rodziny;
- rozwód rodziców i odejście jednego z rodziców przysposabiających.
Zdrowa rodzina adopcyjna – to znaczy jaka? 85
różnorodnych zaburzeń rozwoju dziecka, spowodowanych m.in. czynnikami dziedzicznymi i niekorzystnymi doświadczeniami życiowymi dziecka, społeczną sytuacją okołoadopcyjną (stosunek rodziny, znajomych, sąsiadów do faktu adopcji). Wszystkie wyżej wymienione czynniki dodatkowo utrudniają proces radzenia sobie przez rodziny w kryzysie. Dlatego edukacyjną i wspierającą pracę z rodziną adop- cyjną należy zaczynać już od pierwszego etapu procesu adopcyjnego. Spełnienie przez kandydatów warunków formalno-prawnych, prawidłowe rozpoznanie mo- tywacji i osobowości kandydatów, ich celów, wartości, oczekiwań, umiejętności społecznych, ich zasobów i potencjałów, sposobów radzenia sobie w różnych sytua- cjach, relacji pomiędzy małżonkami, doświadczeń rodzinnych, stosunku do wła- snej bezdzietności, uzyskiwanego wsparcia społecznego, wyposażenie przyszłych rodziców w wiedzę dotyczącą problematyki sieroctwa i jego skutków (choroba sie- roca, zaburzenia więzi, zaburzenia emocji i zachowania u dzieci), przepracowanie postaw rodzicielskich, konieczności bezwarunkowej akceptacji dziecka, uświado- mienie znaczenia rodziny pochodzenia dziecka, stosunku do jawności adopcji, wy- posażenie w kompetencje społeczne, ułatwiające rozwiązywanie pojawiających się sytuacji trudnych, a także długotrwała pomoc, wsparcie oraz terapia psychologiczna i pedagogiczna już istniejących rodzin adopcyjnych, to zadania, jakie są stawiane przed ośrodkami adopcyjno-opiekuńczymi. Celem ich realizacji jest wzmocnienie rodzin adopcyjnych w radzeniu sobie z kryzysem. Zdrowa rodzina adopcyjna to rodzina funkcjonalna, w której każdy na swój sposób jest szczęśliwy i każdy ma szanse na zaspokojenie swoich potrzeb. Jednak, zdaniem autora, biorąc pod uwagę różnice pomiędzy rodziną adopcyjną a natu- ralną za podstawę pozytywnego i trwałego jej funkcjonowania, można przyjąć następujące czynniki:
- odpowiednie przygotowanie małżonków w trakcie realizowania procedu- ry adopcyjnej, w tym przepracowanie motywacji kandydatów, ich sposobu spo- strzegania swojego rodzicielstwa oraz uwzględnienie możliwości przystosowaw- czych;
- nawiązane więzi uwzględniające oczekiwania obu stron – prawidłowy do- bór dziecka i rodziców adopcyjnych;
- wzajemna akceptacja, w tym akceptacja rodziny pochodzenia dziecka;
- jawność adopcji;
- otwarte i skuteczne komunikowanie się, a więc rozmowa o wszystkich istotnych sprawach, przebiegająca w sposób otwarty i bezpieczny;
- empatia rodziców adopcyjnych wobec dziecka i jego problemów;
- członkowie rodziny charakteryzują się pozytywną tożsamością (samoak- ceptacją) i autonomią, zakładającą prawo każdego z nich do własnego rozwoju;
- wzajemność w dawaniu sobie wsparcia;
- rodzina umie i nie boi się szukać pomocy w sytuacjach trudnych;
- granice rodziny są częściowo przepuszczalne, jest plastyczna, otwarta na innych i sama dąży do kontaktów z innymi;
86 Maria Posłuszna-Owczarz
- dostępność i efektywność pomocy i wsparcia udzielanych istniejącej ro- dzinie adopcyjnej przez ośrodki adopcyjne i inne wyspecjalizowane instytucje. W zdrowej rodzinie, w sytuacjach trudnych, wzajemne relacje i potencjał po- szczególnych jej członków mobilizują do szukania pomocy i zadowalających roz- wiązań, co gwarantuje trwałość rodziny zawiązanej zarówno dla dobra dziecka, jak i jego rodziców adopcyjnych.
BIBLIOGRAFIA
Andrzejewski M. (1999), Prawna ochrona rodziny , WSiP, Warszawa. Andrzejewski M. (2006), Prawo rodzinne i opiekuńcze , Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Bowlby J. (2007), Przywiązanie , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Braun-Gałkowska M. (2002), Metody poznawania systemu rodzinnego , Wydawnictwo ARTOM, Lublin. Budzyńska A. (1999), Doświadczenia rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w spra- wach o adopcję , [w:] Adopcja i praktyka , K. Ostrowska, E Milewska (red.), CMPPP MEN, Warszawa, 63–66. Cudak H. (1999), Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka , PTHP, Warszawa. Gurycka A. (1980), Stosowana psychologia wychowawcza , PWN, Warszawa. Gutowska A (2008), Rodzicielstwo adopcyjne. Wybrane aspekty funkcjonowania rodzin adopcyj- nych , Wydawnictwo KUL, Lublin. Holewińska-Łapińska E. (2003), Przysposobienie , [w:] Prawo rodzinne i opiekuńcze , T. Smyczyński (red.), t. 12, Wydawnictwo C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 489–790. Kalus A. (2002), Bezdzietność w małżeństwie , Uniwersytet Opolski, Opole. Kawula S., Brągiel J., Janke A.W. (1997), Pedagogika rodziny , Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Kościelska M. (1999), Pomoc rodzicom adopcyjnym w przezwyciężaniu kryzysów tożsamości , [w:] Adopcja i praktyka , K. Ostrowska, E. Milewska (red.), CMPPP MEN, Warszawa, 151–155. Kozak S. (2007), Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profilaktyka , Wydawnictwo Difin, Warszawa. Kwak A. (2008), Społeczny i indywidualny wymiar rodzicielstwa , [w:] Rodzicielstwo między do- mem, prawem i służbami społecznymi , A. Kwak (red.), Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa. Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej , Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa. Lech-Chełmińska M., Przybyła V. (1996), Kodeks rodzinny i opiekuńczy , ZPP, Warszawa. Milewska E. (1999), Psychologiczny i prawny kontekst spraw o rozwiązanie przysposobienia , [w:] Adopcja i praktyka , K. Ostrowska, E. Milewska (red.), CMPPP MEN, Warszawa, 51– 62. Milewska E. (2003), Kim są rodzice adopcyjni, Studium psychologiczne , CMPPP, Warszawa. Ochmański M. (1993), Istota wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w przedszkolu , „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, t. XV, 83. Posłuszna-Owcarz M., Wiciun E. (1999), Kontynuacja pracy psychologiczno-pedagogicznej z ro- dziną adopcyjną , [w:] Adopcja i praktyka , K. Ostrowska, E. Milewska (red.), CMPPP MEN, Warszawa, 170–173. Prajsner M. (2002), Rodzina dysfunkcyjna. Remedium , maj, 18 – 19. Rembowski J. (1978), Rodzina w świetle psychologii , WSiP, Warszawa.
