Pobierz ZWiąZeK poMiędZy depreSją A oBrAZeM ciAłA u Młodych ... i więcej Egzaminy w PDF z Psychiatria tylko na Docsity!
PSyCHOTERAPIA 4 (147) 2008 strony: 5– depression body image adolescence Summary : The aim of this work was to investigate the links between the depression and the body image in young adults. The concept of body image was defined as a mental representation of the human body, which is usually unconscious and have cognitive, affective and behavioural aspects. Body image is a part of the person’s identity. The subjects of this study were 150 students of five different universities in Warsaw ( persons from each university) in the age between 18 and 26 years, such as the University of Warsaw, the Warsaw University of Technology, the Medical University of Warsaw, the Warsaw School of Economics and the Academy of Fine Arts. The subjects filled in The Multidimensional Body-Self Relations Questionnaire — (MBSRQ) of Thomas F. Cash and The Beck Depression Inventory — Second Edition — (BDI-II) of Aaron T. Beck. The obtained results show that depression in young adults is connected with the way of experiencing their body (on various dimensions of their body image). Autorzy na podstawie badań przeprowadzonych na grupie 150 osób podejmują analizę zależności między depresją a obrazem ciała rozumianym jako psychiczna reprezentacja własnego ciała. Uzyskane wyniki wskazują, że osoby z depresją postrzegają własne ciało w sposób negatywny, co wiąże się z negatywnym przeżywa- niem siebie i otoczenia, a także wspiera hipotezę mówiącą, że negatywne uczucia związane z depresją mogą być „przenoszone” na ciało. W artykule przedstawiono również nie stosowane dotąd w Polsce narzędzie do pomiaru obrazu ciała – Wielowymiarowy Kwestionariusz do Badania Obrazu Ciała (MBSRQ). Marcin Rzeszutek, Katarzyna Schier
tAK BoLeSne, że Aż oBce? — ZWiąZeK poMiędZy depreSją
A oBrAZeM ciAłA u Młodych doroSłych
S o painful , that alien? — the link between depreSSion and body image
in young adultS Katedra Psychologii Klinicznej Dziecka i Rodziny Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Kierownik katedry: prof. dr hab. Marina Zalewska Praca dofinansowana ze środków programu badawczego BST 1250/9 Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Wprowadzenie Depresja jako stan chorobowy jest, oprócz lęku, najczęstszym zjawiskiem psychopato- logicznym, którym zajmuje się psychiatria [1]. Około 25% osób chorujących na depresję popełnia samobójstwo [2].
6 Marcin Rzeszutek, Katarzyna Schier
W ostatnim czasie wiele się mówi o swoistej epidemii depresji, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych [3]^1. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) [4] szacuje, że do 2025 roku choroba ta będzie drugą przyczyną zgonów na świecie po chorobach krążenia. Mówi się zatem, że po „erze lęku” za czasów zimnej wojny, obecne lata są „erą melancholii” [5]. Depresja jest nie tylko podstawowym obszarem, jakim zajmuje się psychiatria, ale staje się również poważnym problemem społecznym. Zrozumiały jest więc ogromny wzrost zainteresowania tą chorobą i badań nad nią, jaki ma miejsce w ostatnich latach [2]. Stosunkowo niewiele badań empirycznych poświęcono powiązaniu depresji z pro- blematyką cielesności, w tym w szczególności zależności między tym zaburzeniem a obrazem ciała u depresyjnych osób [6, 7]. Choć już przed wielu laty autorzy o orientacji psychodynamicznej, jak Franz Alexander [za: 8] lub Alexander Lowen [6], a także nie- którzy przedstawiciele psychoterapii Gestalt [7], zwracali uwagę na swoistą lukę w tym zakresie, to jednak kwestia obrazu własnego ciała u ludzi z depresją^2 nie doczekała się jeszcze szczegółowego omówienia [9]. obraz ciała — różnorodność znaczeń Problematyka ciała i cielesności stała się ostatnio przedmiotem badań przedstawicieli różnych dziedzin nauki — nie tylko psychologów, ale też filozofów, neurologów, genetyków czy nawet fizyków [10]. Odwołując się do idei takich myślicieli, jak Kant, Nietsche czy Freud, badacze z różnych dziedzin dążą do wykazania powiązań pomiędzy świadomością a reprezentacją ciała oraz między procesami poznawczymi i pamięciowymi a doświadcze- niami związanymi z ciałem [10]. Naukowe zainteresowania tematyką obrazu ciała mają prawie stuletnią historię [11]. Początkowo prace dotyczące tego zagadnienia zdominowane były przez autorów o orien- tacji neurobiologicznej i ograniczały się do badania schematu ciała (sylwetki, ruchów ciała itp.). Również współcześni neurologowie [12] podkreślają to, że człowiek nie „rodzi się” z obrazem własnego ciała, ale ze schematem ciała, który jest zbiorem jego neuronowych reprezentacji i funkcji znajdujących się w mózgu. Dopiero mózgowa aktywacja schematu ciała prowadzi do doświadczenia jego obrazu, określanego przez Stamenova [12] jako mentalna reprezentacja ciała i jego funkcji. Jeden z głównych przedstawicieli psychologii rozwojowej — Jean Piaget [za: 12], uznawał ciało za „wehikuł” wprowadzający dziecko w adolescencję. Dzieci, będąc jeszcze w wieku konkretnych operacji umysłowych, z po- wodu braku odpowiednich procesów myślowych, służących opisowi i definiowaniu siebie, mogą używać w tym celu odniesienia do własnego ciała, pełniącego funkcję swoistego, konkretnego narzędzia. (^1) Kępiński [3] twierdzi, że depresyjny klimat naszej epoki wynika z gwałtownego naruszenia dotychczasowych systemów społecznych i kulturalnych, przez co dominującym stanem egzysten- cjalnym człowieka jest alienacja. (^2) W naszej pracy posługujemy się pojęciem reakcji depresyjnej w znaczeniu ogólnym, określanej na podstawie Kwestionariusza Depresji Becka (BDI — II). Według autorów narzędzia służy ono do pomiaru „ciężkości depresji u diagnozowanego pacjenta i do wykrycia możliwej depresji w nor- malnej populacji” (s.1) [13].
8 Marcin Rzeszutek, Katarzyna Schier
tej przyjmujemy, za Chrostowską-Buzun [21], następującą definicję obrazu ciała: „Obraz ciała to umysłowa reprezentacja własnego ciała, posiadająca aspekt poznawczy, afek- tywny i behawioralny. Obraz ciała zazwyczaj jest nieświadomy, jednak w szczególnych przypadkach może stać się przedmiotem świadomej uwagi. Jest on elementem poczucia tożsamości” (s.1). cel pracy Celem naszego badania było ustalenie, czy i w jaki sposób doświadczanie depresji jest powiązane ze specyfiką obrazu ciała u młodych dorosłych [22]. Ramę teoretyczną pracy sta- nowiło przede wszystkim podejście psychodynamiczne. Przyjęto założenie, że doświadczanie reakcji depresyjnej przez młodych dorosłych może wiązać się z istotnymi zmianami w per- cepcji wielu wymiarów ich własnego ciała. Przypuszczaliśmy też, że swoistym mediatorem pomiędzy depresją a obrazem ciała u młodych dorosłych może być ich płeć. osoby badane W badaniu wzięło udział 150 studentów i studentek różnych warszawskich uczelni w wieku 18–26 lat. Zbadano po 30 osób z każdej uczelni takich, jak: Uniwersytet War- szawski, Politechnika Warszawska, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Szkoła Główna Handlowa oraz Akademia Sztuk Pięknych. Dokonano wyboru grupy osób badanych tak, aby obejmowała ona przedstawicieli różnych kierunków studiów: nauk humanistycznych, ścisłych, medycznych, biznesowych oraz artystycznych. Badanie było prowadzone przede wszystkim w domach studenckich poszczególnych szkół wyższych. Arkusz badawczy składał się, między innymi, z dwóch kwestionariuszy: narzędzia do badania obrazu ciała — MBSRQ Casha, oraz narzędzia do pomiaru depre- sji — BDI-II Becka. Badanie miało charakter indywidualny i anonimowy, a badani nie otrzymywali za udział w nim żadnego wynagrodzenia. Tabela 1. definicje Schematu ciała i Obrazu ciała według Bielefelda [za: 9]
Schemat ciała Obraz ciała
Orientacja we własnym ciele — orientacja
na powierzchni i wewnątrz własnego ciała,
zmysł kinestetyczny
Świadomość ciała, czyli reprezentacja
psychiczna własnego ciała albo jego części,
która jest dostępna świadomemu spostrze-
ganiu
Ocena wielkości ciała — ocena wielkości
i miejsca, jakie ciało danej osoby zajmuje
w przestrzeni
Granice ciała — doświadczenie oddzielenia
swojego ciała od świata zewnętrznego
Wiedza o ciele — faktyczna wiedza
na temat budowy i funkcji ciała oraz jego
części, łącznie z różnicowaniem prawej
i lewej strony
Stosunek do ciała —– wszystkie postawy
danej osoby w stosunku do jej ciała,
a szczególnie do jej wyglądu
Związek pomiędzy depresją a obrazem ciała u młodych dorosłych 9
Metoda
- Do ustalenia poziomu depresji posłużył Kwestionariusz Depresji Aarona Becka (PBI — II) [23] w tłumaczeniu Emilii Łojek oraz Aleksandry Kowalskiej. Narzędzie to składa się z 21 pozycji samoopisowych, mierzących nasilenie depresji u adolescentów (czyli osób powyżej 13. roku życia) i osób dorosłych. Zadaniem osób badanych jest odniesienie się do każdej z 21 pozycji testu w czterostopniowej skali. Wyniki zawierają się w granicach od 0 do 3 punktów (osoba badana może otrzymać maksymalnie 3 punkty w odniesieniu do każdej pozycji). Wynik w kwestionariuszu PBI-II jest sumą punktów dotyczących wszystkich odpowiedzi badanego. W zależności od liczby punktów, badany może zostać sklasyfikowany jako osoba z depresją: minimalną, łagodną, umiarkowaną lub ciężką. Dolną granicę dla depresji minimalnej stanowi wynik 13 punktów. Takim wskaźnikiem posługiwaliśmy się w naszym badaniu. Rzetelność całego Kwestionariusza Depresji Becka (BDI-II), określana na podstawie współczynnika zgodności wewnętrznej α-Cronbacha, wyniosła w naszej próbie α = 0,905. Można zatem uznać rzetelność narzędzia za wysoką.
- Do pomiaru obrazu ciała wykorzystano Wielowymiarowy Kwestionariusz do Bada- nia Obrazu Ciała (MBSRQ) autorstwa Thomasa F. Casha [23]. Kwestionariusz ten składa się z 69 pozycji, oceniających ustosunkowanie się badanych do wizerunku własnego ciała. Obejmuje on następujące skale: Ocena Wyglądu, Zorientowanie na Wygląd, Ocena Sprawności, Zorientowanie na Sprawność, Ocena Zdrowia, Zorientowanie na Zdrowie, Zorientowanie na Choroby, Satysfakcja z Obszarów Ciała, Zaabsorbowanie Nadwagą oraz Ocena Własnej Wagi. Narzędzie zostało zakupione od autora na potrzeby tego badania i przetłumaczone na język polski z zastosowaniem procedury back- translation. Ze względu na to, że nie było ono dotąd stosowane w Polsce, przedstawiamy bardziej szczegółowo jego skale: Ocena Wyglądu ( Appearance Evaluation — AE ) — służy do badania atrakcyj- ności (satysfakcji z wyglądu) lub wrażenia jej braku. Wysoki wynik w tej skali oznacza pozytywne ustosunkowanie się do własnego wyglądu, natomiast niskie wyniki świadczą o ogólnym niezadowoleniu z tego, jak się wygląda (czasem też rozumiane jako niezado- wolenie z ciała). Zorientowanie na Wygląd ( Appearance Orientation — AO ) — określa zakres dbałości o własny wygląd. Wysoki wynik w tej podskali oznacza przykładanie przez daną osobę dużej wagi do własnego wyglądu zewnętrznego i podejmowanie wielu zabiegów upiększających. Niskie wyniki świadczą natomiast o braku inwestowania w to, jak się wygląda. Ocena Sprawności ( Fitness Evaluation — FE ) — ujawnia przekonanie o własnej sprawności fizycznej lub brak takiego doznania. Wysoki wynik oznacza poczucie „bycia w formie” ( in shape ) i określanie siebie jako wysportowanego. Zwraca się tu też uwagę na podejmowanie regularnej aktywności fizycznej, której celem jest utrzymanie sprawności fizycznej. Z kolei niski wynik oznacza brak poczucia sprawności fizycznej. Zorientowanie na Sprawność ( Fitness Orientation — FO ) — ocenia wysiłek wkładany w budowanie i utrzymywanie własnej sprawności fizycznej. Wysokie wyniki oznaczają podejmowanie działań w powyższym celu i traktowanie dbania o dobrą „formę”
Związek pomiędzy depresją a obrazem ciała u młodych dorosłych 11
Wyniki W statystycznej analizie, badającej związek pomiędzy depresją a poszczególnymi wymiarami obrazu ciała u młodych dorosłych, zastosowano test porównywania średnich dla grup niezależnych (t-Studenta). Wszystkie obliczenia zostały wykonane za pomocą komputerowego pakietu statystycznego SPSS. Dokonano podziału badanych na osoby z depresją (jak powiedziano wcześniej, przyjęto wskaźnik „depresji minimalnej” według kryterium depresji w Kwestionariuszu Depresji Becka (BDI-II) i osoby bez depresji oraz obliczono średnie wyniki, jakie uzyskały one w Wielowymiarowym Kwestionariuszu do Badania Obrazu Ciała (MBSRQ). Nasza hipoteza mówiła o tym, że średnie wyników osób z depresją w poszczególnych skalach kwestionariusza MBSRQ będą różnić się od średnich wyników osób bez depresji. Przyjęliśmy też, że obraz ciała tej pierwszej grupy badanych będzie ogólnie bardziej nega- tywny. Rezultaty przeprowadzonych analiz (wyłącznie dla wartości istotnych statystycznie) przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. parametry rozkładu wyników oraz wyniki testu t–Studenta dla zależności pomiędzy depresją i obrazem ciała Parametry rozkładu wyników w poszczególnych podskalach dla zależności depresja a obraz ciała Test t–Studenta Podskale MBSRQ Depresja^ N^ Średnia^ Odchylenie standard. t^ Df^ Istotność (dwustron.) AE Depresja 51 21,843 5, -3,934 146 0, Brak 97 25,443 5, AO Depresja 51 40,000 9, -2,527 147 0, Brak 98 43,489 7, FE Depresja 51 9,255 2, -4,456 147 0, Brak 98 11,204 2, FO Depresja 50 40,120 8, -3,030 146 0, Brak 98 44,980 9, HE Depresja 51 20,275 4, -2,522 146 0, Brak 97 22,083 4, HO Depresja 51 24,294 4, -2,545 147 0, Brak 98 26,398 4, BAS Depresja 51 28,157 5, -5,084 147 0, Brak 98 32,939 5, OP Depresja 51 10,294 3, 2,534 147 0, Brak 98 8,755 3, SCW Depresja 51 6,353 1, 1,815 76,170 0, Brak 98 5,816 1,
12 Marcin Rzeszutek, Katarzyna Schier
Na podstawie wyników przeprowadzonych analiz stwierdzono, że badani z depresją uzyskali wyniki znacząco niższe w takich skalach obrazu własnego ciała, jak: Ocena Wyglądu, Zorientowanie na Wygląd, Ocena Sprawności, Zorientowanie na Sprawność, Ocena Zdrowia, Zorientowanie na Zdrowie, Satysfakcja z Obszarów Ciała. We wszyst- kich tych skalach uzyskali wynik świadczący o tym, że odnoszą się bardziej negatywnie, w porównaniu z osobami bez depresji, do ocenianych obszarów własnego ciała. W skalach Zaabsorbowanie Nadwagą oraz Ocena Własnej Wagi osoby badane z wyższym poziomem depresji uzyskały wyższą średnią wyników, co może oznaczać, że bardziej koncentrują się one na myśleniu o wadze (nadwadze) w porównaniu z osobami bez depresji. W odniesieniu do danych z literatury przedmiotu, wskazujących na różnice pomiędzy obrazem ciała u mężczyzn i kobiet, występujące już u małych dzieci [14], przeprowadzono analizy szczegółowe, których celem było poszukiwanie elementu, który mógłby „pośred- niczyć” w obszarze powiązań pomiędzy depresją i obrazem ciała. Założyliśmy, że takim mediatorem może być płeć osób badanych. Dokonano podziału badanych ze względu na płeć i obliczono średnie wyniki uzyskane przez mężczyzn i kobiety w Kwestionariuszu Depresji Becka (BDI-II), oraz w kwestio- nariuszu Obrazu Ciała Casha. Do analizy statystycznej wykorzystano test t–Studenta dla prób niezależnych. Wyniki porównania średnich wartości zmiennej wyjaśnianej „płeć” między grupami, różniącymi się pod względem percepcji własnego ciała, zaprezentowano w tabeli 3 (zawarto wyłącznie zależności istotne statystycznie). Tabela 3. parametry rozkładu wyników oraz rezultaty testu t-Studenta dla zależności: płeć i obraz ciała u osób badanych
*M (mężczyzna) = 1; K (kobieta) = 2.
Parametry rozkładu wyników podskal MBSRQ dla zależności „płeć i obraz ciała” Test t–Studenta Podskale MBSRQ Płeć*: M=1, K=2 N^ Średnia^ Odchylenie standard. t^ df^ Istotność (dwustron.) AO 1 78 39,667 8, -4,269 148 0, 2 72 45,041 6, FO 1 78 44,705 9, 1,923 147 0, 2 71 41,745 9, OP 1 78 8,461 3, -3,083 147,99 0, 2 72 10,208 3, Na podstawie wyników przeprowadzonych analiz można przyjąć, że płeć różnicuje badanych w takich podskalch testu Casha, jak Zorientowanie na Wygląd, Zorientowanie na Sprawność oraz Zaabsorbowanie Nadwagą. Kobiety w podskalach Zorientowanie na Wygląd oraz Zaabsorbowanie Nadwagą uzyskały wyniki wyższe w porównaniu z męż- czyznami, natomiast ci ostatni — wyższe w podskali Zorientowanie na Sprawność. W wy- niku przeprowadzonych analiz nie stwierdzono związku pomiędzy płcią osób badanych a poziomem ich depresji.
14 Marcin Rzeszutek, Katarzyna Schier
związane z depresją zostają, wedle tego autora, niejako „przeniesione” na ciało, skutkując wyżej opisanymi zaburzeniami w jego percepcji. Jak zauważyli również psychologowie Gestalt [7], zdrowie psychiczne to kwestia utożsamiania się z własnym ciałem. Zgodnie z tym ujęciem wszelkie zaburzenia psychiczne mają początek w odrzuceniu przez daną osobę jej własnego Ja, w którym znaczącą rolę — obok umysłowego — odgrywa także aspekt somatyczny. Również Lowen [6] zwracał uwagę na mniejszą witalność i poziom ugruntowania w ciele („bycia we własnym ciele) osób depresyjnych, co powoduje, że ciało takich osób może być niekiedy przeżywane jako częściowo martwe. Autor ten twierdził, że jedną z ważnych cech depresji jest tzw. ściganie iluzji i koncentracja na nierzeczywistości, co powoduje, że również ciało może wydawać się na swój sposób nierealne [6]. Zatem negatywna ocena własnego ciała przez badanych z depresją, z jednoczesną niechęcią do poprawy wyobrażonych lub realnych braków, może wiązać się z ich stosunkiem emo- cjonalnym do ciała i rodzajem stosowanych przez nich mechanizmów obronnych. Ciało osoby w depresji jawiłoby się jej więc, jak przyjęto powyżej, jako coś na tyle bolesnego, a zarazem obcego, że jedynym racjonalnym rozwiązaniem psychicznym stawałoby się emocjonalne odcięcie się od niego lub jego dewaluacja. Wyniki badań potwierdziły też nasze przypuszczenia, że płeć osób badanych jest istot- nym elementem pośredniczącym między depresją a obrazem ciała. W takich obszarach obrazu ciała badanych, jak ocena własnego wyglądu, własnej wagi oraz ukierunkowanie na kondycję fizyczną, ujawniły się różnice między kobietami a mężczyznami. I tak, kobiety są bardziej skoncentrowane na własnym wyglądzie i wadze, natomiast mężczyźni dążą do poprawienia swojej sprawności fizycznej. Starając się wyjaśnić uzyskane zależności, warto nawiązać do wyników Mandal [31], która badała obraz ciała kobiet i mężczyzn dwóch typów uczelni: Akademii Wychowania Fizycznego oraz kierunków uniwersyteckich. Rezultaty badań tej autorki ujawniły, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni studiujący na AWF-ie wykazali wyższy stopień zadowolenia w prawie wszystkich wymiarach obrazu ciała w porównaniu z osobami z uniwersytetów. Jednocześnie, kobiety z AWF-u i z kierun- ków uniwersyteckich istotnie gorzej oceniały swoje ciało w porównaniu z mężczyznami w ogóle, zatem i tutaj ujawniły się stereotypy płciowe — nawet bardzo wysportowane i atrakcyjne kobiety z AWF-u postrzegały swoje ciało ogólnie mniej pozytywnie w po- równaniu z mężczyznami. Warto w tym miejscu powiedzieć, że rezultaty wielu badań, prowadzonych w ostatnich latach [14, 31], wskazują na bardziej negatywny obraz ciała u kobiet. Jak powiedziano wcześniej, już małe dziewczynki są mniej zadowolone ze swojego ciała od chłopców, co wyjaśniane jest często rolą stereotypów społeczno-kulturowych [31]. Mandal [31] pod- kreśla także inny aspekt w odniesieniu do analizowanych zależności. Jej zdaniem istnieją różnice międzypłciowe, jeśli idzie o sposób i kryteria dokonywania samooceny ciała. O ile mężczyźni dysponują wymiernymi i łatwo policzalnymi wskaźnikami umożliwiającymi dokonywanie oceny własnego ciała (ogólna sprawność fizyczna i sportowa, np. liczba celnych strzałów do bramki), o tyle kobiety uczestniczą najczęściej w takich dyscyplinach sportowych, w których ocena ma charakter bardziej subiektywny (np. balet, gimnastyka artystyczna). Tworzenie obrazu Ja na podstawie tak nieprecyzyjnych kryteriów może powodować u kobiet brak pewności siebie i niską samoocenę. Mandal [31] stwierdziła
Związek pomiędzy depresją a obrazem ciała u młodych dorosłych 15
także inny ciekawy związek wskazujący na to, że u kobiet zadowolenie z własnego ciała dodatnio koreluje z psychiczną męskością. Na koniec warto poświęcić nieco uwagi metodyce przeprowadzonych badań. Na pod- stawie dostępnej literatury przedmiotu można uznać nasze badania za jedne z pierwszych na gruncie polskim, obejmujące grupy młodych dorosłych i będące poszukiwaniem związków pomiędzy takimi zmiennymi, jak depresja, obraz ciała oraz płeć. Należy jednak wskazać na kilka ograniczeń. Po pierwsze, w badaniach wykorzystano narzędzia samoopisowe, a zastosowany schemat badawczy uniemożliwia wyciąganie wniosków przyczynowo- -skutkowych. W kolejnych przedsięwzięciach badawczych warto odwołać się do bardziej zaawansowanych metod statystycznych, np. do analizy regresji. Co więcej, w naszym badaniu przeżycia depresji mogły być oceniane wyłącznie na podstawie subiektywnych deklaracji osób badanych. Tego rodzaju problemów unika się często w badaniach prowa- dzonych w nurcie psychologii klinicznej, gdy możliwa jest wnikliwa ocena psychologiczna i psychiatryczna danej osoby. Mimo tych ograniczeń (a może właśnie dzięki nim), wydaje się, że uzyskane wyniki są bardzo interesujące i stanowią inspirację do dalszych dociekań. Uważamy też, że nasze rezultaty mogą stanowić zachętę dla psychologów klinicznych do stawiania pytań o rolę obrazu ciała u osób z różnymi zaburzeniami, w tym przede wszystkim — u chorych na depresję. Interesujące jest także to, jak można przełożyć uzyskaną wiedzę o sposobie do- świadczania własnego ciała przez osoby z depresją na określanie precyzyjnych sposobów pomocy psychologicznej, a w szczególności — różnych metod psychoterapii. piśmiennictwo
- Pużyński S. Depresje. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 1988.
- Pużynski S. Depresje i zaburzenia afektywne. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL;
- Kępiński A. Melancholia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 1974.
- WHO. The world health report. Fighting disease, fostering development_._ www.who.int/whr/1996/ en/index.html. Uzyskano 25.06.2007; 1996.
- Fromm E. Ucieczka od wolności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 1970.
- Lowen A. Depression and the body. London: Penguin Press; 1976.
- Kepner J. Ciało w procesie psychoterapii Gestalt. Warszawa: Wydawnictwo Pusty Obłok;
- Bednarska M. Depresja jako zjawisko psychosomatyczne według F. G. Alexandra. Dialogi 2001; 3/4: 56–62.
- Schier K. Bez tchu i bez słowa. Więź psychiczna i regulacja emocji u osób chorych na astmę oskrzelową. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2005.
- Mirucka B. Poszukiwanie znaczenia cielesności i Ja cielesnego. Przegl. Psychol. 2003; 46: 209–223.
- Cash T F, Pruzinsky T, red. Body image. A handbook of theory, research and clinical practice. New york, London: The Guilford Press; 2002.
- Castle DJ, Philips KA. Disorders of body image. Petersfield, UK; Philadelphia, USA: Wrightson Biomedical Publishing; 2002.
