Pobierz Związek temperamentu z zachowaniami agresywnymi i ... i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2000, TOM 43, Nr 2, 173-
Związek temperamentu z zachowaniami agresywnymi
i zagrożeniem uzależnieniem od alkoholu
w świetle
regulacyjnej teorii temperamentu J. Strelaua:
Sprawozdanie z badań
Agnieszka Miklewska^1
Zakład Psychologii WSP, Częstochowa
Aleksandra Miklewska^2
Wydział Pedagogiki i Psychologii UŚ, Katowice THE RELATIONSHIP BETWEEN TEMPERAMENT AND AGGRESSIVE BEHAVIOUR AND THE THREAT OF DEPENDENCE ON ALCOHOL IN THE LIGHT OF J. STRELAU'S REGULATORY THEORY OF TEMPERAMENT A REPORT ON THE RESEARCH Summary. The paper seeks to show the findings of a research on the relationship between temperament and aggressive behaviour and the threat of alcohol dependence, presented on the basis of J. Strelau's regulatory theory of temperament. The research was carried out in two separate and analogical groups of Katowice and Krakow university students. The following inventories were used for assessment: Formal Characterization of Behaviour (Pol. FCZ-KT) by Zawadzki and Strelau (1997), „A” Engs Questionnaire (1975), as adapted by Bałabuszko-Sławińska, „Moods and Whims” Questionnaire by Buss and Durkee (1957), the version adapted by Choynowski, Kosewski, Ostrihańska and Wójcik (1967). The findings have proved that there is a relationship between emotional reactivity and various forms of aggression and the threat of alcohol dependence. Moreover, the results of the research point that the kinds of aggressive behaviour (especially, irritation, resentment and guilt) are connected with perseveration, whereas the threat of dependence is connected with briskness and sensory sensitivity. ( Transla- ted by Jan Kłos ). WST ĘP Coraz częściej spotykane przejawy nieprzystosowania społecznego skłaniają do podejmowania kolejnych prób wyjaśnienia tego zjawiska. Analiza różnych aspektów nieprzystosowania społecznego rodzi nadzieję na lepszą niż dotąd skuteczność działań profilaktycznych. Zależnością między temperamentem a zaburzeniami zachowania jako konsekwencją braku dopasowania jednostki do wymagań środowiska zajmowało się już wielu autorów, m.in. Lerner i in. (1986), Martin (1988), Thomas i Chess (1977 − za: Martin, 1988), Windle i Lerner (1986), Von Knorring, Oreland i Von Knorring (1987). Ciągle jednak brakuje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, na ile przejawy niedostosowania społecznego związane są z cechami osobowości, a szczególnie temperamentu. Choć na gruncie polskim podejmowano próby zmierzenia się z tym problemem (Gaś, 1980; Kosewski, 1977), ciągle jednak pojawiają się wątpliwości prowokujące kolejne poszukiwania. Być może określenie cech temperamentu sprzyjających zaistnieniu nieprzystosowania społecznego nasunie przypuszczenie, iż podobnie jak temperament jest ono w dużej mierze determinowane genetycznie. Choć jest to tylko hipoteza, to jednak informacje na temat temperamentalnych predyspozycji do zachowań antyspołecznych umożliwiłyby odpowiednie dopasowanie programów profilaktycznych i resocjalizacyjnych, np. uwzględnianie zapotrzebowania na stymulację. W niniejszym artykule zaprezentowane będą wyniki badań dotyczących związku charakterystyki temperamentalnej z możliwością wystąpienia takich przejawów nieprzystosowania, jak zachowania agresywne i nadużywanie alkoholu oraz wiążące się z nim zagrożenie uzależnieniem. Główne założenia Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT) J. Strelaua Badania zostały przeprowadzone na podstawie założeń zmodyfikowanej Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT) Strelaua. Zgodnie z RTT temperament odnosi się do „[...]podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc 1 Adres do korespondencji: Zakład Psychologii WSP, ul. Jasnogórska 64, 42-200 Częstochowa, e-mail: [email protected]. 2 Wydział Pedagogiki i Psychologii UŚ, ul. Grażyńskiego 53, p. 334, 40-126 Katowice, e-mail: [email protected].
AGNIESZKA MIKLEWSKA, ALEKSANDRA MIKLEWSKA pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych” (Strelau, 1993, s. 117 − za: Zawadzki, Strelau, 1997, s. 12). Zasadniczymi wymiarami temperamentu, odpowiedzialnymi za różnice indywidualne w charakterystyce energetycznej zachowania, są: reaktywność emocjonalna, wrażliwość sensoryczna, wytrzymałość i aktywność. Reaktywność emocjonalna definiowana jest jako „tendencja jednostki do intensywnego reagowania na emotogenne bodźce, wyrażająca się w dużej wrażliwości emocjonalnej i małej odporności emocjonalnej” (Strelau, Zawadzki, 1993, s. 327 − za: Zawadzki, Strelau, 1997, s. 22). Zatem osoby o dużej reaktywności emocjonalnej charakteryzuje łatwość reagowania intensywnymi emocjami, duża pobudliwość, a także obniżony poziom wykonania zadania w warunkach stresowych w związku z małą odpornością emocjonalną. Wrażliwość sensoryczna jest definiowana jako „zdolność do reagowania na bodźce sensoryczne o niskiej wartości stymulacyjnej”, zaś wytrzymałość − jako „zdolność do adekwatnego reagowania na sytuacje wymagające długotrwałego lub bardzo stymulacyjnego działania oraz zdolność do działania w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej” (Strelau, Zawadzki, 1993, s. 327 − za: Zawadzki, Strelau, 1997, s. 22). Z kolei aktywność jest cechą temperamentu przejawiającą się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości symulacyjnej. Jest więc podstawowym regulatorem stymulacji i może stanowić jej bezpośrednie lub pośrednie źródło (Strelau, 1992a). Strelau uważa, że aktywność może być traktowana jako bezpośrednie źródło stymulacji, gdyż z każdą czynnością wiąże się ładunek emocjonalny i stopień trudności samego zadania, a ponadto w przypadku aktywności ruchowej dochodzi do pobudzenia układu nerwowego. Aktywność rozumiana jako pośrednie źródło stymulacji jest w pewnym sensie jej „organizatorem”. Poprzez własne działanie (m.in. zachowania agresywne i picie alkoholu) jednostka poszukuje lub unika stymulacji (1992a). W celu opisaniu aspektu czasowego zachowania wyodrębniono: ruchliwość, szybkość, tempo, powtarzanie i utrzymywanie (Zawadzki, Strelau, 1995). Jednak szczegółowa analiza tych właściwości wskazała na istnienie dwóch nadrzędnych cech ogólnych – żwawości i perseweratywności. Żwawość określana jest jako „tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych”, a perseweratywność jako „tendencja do trwania i powtarzania danego zachowania przez jednostkę po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji) wywołującego to zachowanie” (Strelau, Zawadzki, 1993, s. 327 − za: Zawadzki, Strelau, 1997, s. 27). Struktura temperamentu zatem − w myśl RTT − analizowana jest za pomocą sześciu głównych cech (czynników), opisujących czasowy i energetyczny aspekt zachowania. Należą do nich: Żwawość (ŻW), Perseweratywność (PR), Wrażliwość Sensoryczna (WS), Reaktywność Emocjonalna (RE), Wytrzymałość (WT) i Aktywność (AK). Temperament nie determinuje kierunku ani treści zachowań. Kwestia ta związana jest z czynnikami psychospołecznymi, tj. z systemem wartości jednostki, jej zainteresowaniami, motywacją, sposobem wychowania itd. Wybór stylu działania może być np. uwarunkowany odpornością na stres, zatem także podatnością na frustrację. Zachowania nie akceptowane społecznie, takie jak agresja i nadużywanie alkoholu, mogą stać się regulatorami dostarczającymi bądź ograniczającymi stymulację. Pojęcie zagrożenia uzależnieniem alkoholowym W niniejszym artykule podejmowany jest problem zagrożenia uzależnieniem alkoholowym, rozumiany jako możliwość wystąpienia choroby alkoholowej na skutek nadmiernego picia. Według Aranowskiej i Bałabuszko- Sławińskiej (1993), zagrożeni uzależnieniem od alkoholu są wszyscy pijący częściej niż raz w tygodniu, bez względu na ilość spożywanego alkoholu. Takie też przyjęto kryterium w doborze respondentów do grupy badawczej. Przez zespół uzależnienia od alkoholu − na potrzeby omawianych w tym artykule badań − rozumie się „Stan zmian psychicznych i zwykle także somatycznych, spowodowany używaniem alkoholu, charakteryzujący się określonymi reakcjami behawioralnymi i innymi, które z reguły obejmują skłonność do stałego lub okresowego używania alkoholu w celu doznania jego efektów psychicznych, a czasem także – aby uniknąć złego samopoczucia wynikającego z braku alkoholu: może wystąpić wzrost tolerancji[...]” (Helgason, 1986, s. 179). Wprowadzenie do problematyki zachowań agresywnych Niespójność stanowisk wobec agresji wyraża się m.in. w zaistnieniu różnych definicji, kładących nacisk na rozmaite aspekty zagadnienia i starających się ująć istotę tego zjawiska (Bandura, Walters, 1968; Buss, 1961; Caprara i Pastorelli, 1989; Frączek, 1993; Hinde, 1993; Kosewski, 1977; Reykowski, 1979a; Zimbardo, Ruch, 1993). Jednak dla uniknięcia nagromadzenia dużej liczby definicji i związanych z nimi komentarzy przyjęto rozumienie agresji jako względnie trwałej właściwości indywidualnej, polegającej na częstych i nieadekwatnych do bodźca reakcjach o znacznym nasileniu. Zachowaniom agresywnym często towarzyszy nieumiejętność
AGNIESZKA MIKLEWSKA, ALEKSANDRA MIKLEWSKA oraz intensywność (ilość i częstość) picia. Skale w tej części są skalami porządkowymi, obejmującymi następujące kategorie: (a) w zakresie częstotliwości używania alkoholu: 0 – wcale, 1 – raz na rok lub mniej, 2 – więcej niż raz na rok, ale mniej niż raz w miesiącu, 3 – co najmniej raz w miesiącu, ale mniej niż raz w tygodniu, 4 – co najmniej raz na tydzień, ale nie codziennie, 5 – codziennie; (b) w zakresie jednorazowo używanej ilości alkoholu: 0 – wcale, 1 – mniej niż kieliszek, 2 – jeden do dwóch kieliszków, 3 – trzy do czterech kieliszków, 4 – pięć do sześciu kieliszków, 5 – więcej niż sześć kieliszków. Jak podano już wcześniej, kryterium, na podstawie którego wyłoniono grupy skrajne osób zagrożonych i niezagrożonych uzależnieniem od alkoholu, były wyniki dotyczące częstotliwości picia. „Nastroje i Humory” Bussa i Durkee'go (1957), wersja w adaptacji Choynowskiego, Kosewskiego, Ostrihańskiej i Wójcik (1967) W celu zebrania informacji na temat zachowań agresywnych w opisywanych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania agresywności „Nastroje i Humory” Bussa i Durkee'go (1957), wersję w adaptacji Choynowskiego, Kosewskiego, Ostrihańskiej i Wójcik (1967). Na podstawie wyodrębnionych przez siebie siedmiu form zachowania (zob. s. 176) autorzy testu wyróżnili odpowiadające im skale, ułożone w następującej kolejności: (1) Atak (agresja fizyczna), (2) Agresja pośrednia, (3) Irytacja, (4) Negatywizm, (5) Uraza, (6) Podejrzliwość, (7) Agresja słowna i (8) Poczucie winy. Porównanie wyników uzyskanych przez badanego w poszczególnych skalach z maksymalną ilością punktów kwestionariusza obrazuje stopień agresywności badanego. Posługując się kwestionariuszem, stosowano instrukcję i oceny wyników według Kosewskiego (1967). Problemy i hipotezy badawcze. Prezentacja oraz omówienie wyników badań Celem prezentowanych badań było udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:
- Czy osoby zagrożone uzależnieniem od alkoholu różnią się istotnie pod względem charakterystyki temperamentalnej od osób niezagrożonych?
- Jakie różnice w poziomie i formach agresji u osób dorosłych związane są z ich cechami temperamentalnymi? W ramach drugiego problemu sformułowano pytania szczegółowe: a) Jakie różnice w poziomie agresji związane są z poziomem reaktywności? b) Czy istnieje zależność pomiędzy poziomem reaktywności a formami agresji? Jaki rodzaj zachowań agresywnych najbardziej sprzyja zwiększeniu ogólnego poziomu agresji? Liczne koncepcje oraz wyniki dotychczasowych badań nad związkiem między temperamentem a alkoholizmem (Korczyński, 1987; Skorny, 1993; Zuckerman, 1987), szczególnie zaś te, które odwołują się do teorii aktywacji, pozwoliły sformułować hipotezę do pierwszego problemu badawczego: H 1: Osoby zagrożone uzależnieniem od alkoholu różnią się prawdopodobnie od osób niezagrożonych pod względem zapotrzebowania na stymulację, wyrażającym się w takich cechach, jak aktywność i reaktywność emocjonalna. Kolejną hipotezę do pierwszego problemu postawiono, nawiązując do znanych z literatury (Strelau, 1992a) danych, dotyczących wzajemnej korelacji aktywności, reaktywności, żwawości, wytrzymałości, wrażliwości sensorycznej i perseweratywności. Dane te pozwalają sądzić, że osoby różniące się poziomem aktywności i reaktywności emocjonalnej (których dotyczy pierwsza hipoteza) będą się także różniły pod względem pozostałych wymienionych cech temperamentu. Drugą hipotezę do pierwszego problemu badawczego sformułowano następująco: H 2: Osoby zagrożone uzależnieniem od alkoholu różnią się prawdopodobnie od osób niezagrożonych pod względem żwawości, wytrzymałości oraz wrażliwości sensorycznej. W celu sformułowania hipotez do drugiego pytania badawczego, analizującego związek cech temperamentalnych z zachowaniami agresywnymi, można odwołać się do literatury rozpatrującej tenże związek (Fabes, Eisenberg, 1993; Reykowski, 1977; 1978; Strelau, 1978). Zamieszczone poniżej następne dwie hipotezy sformułowano, nawiązując do koncepcji, zgodnie z którą osoby niskoreaktywne, aby osiągnąć optymalny poziom aktywacji, podejmują czynności o wysokiej wartości stymulacyjnej, za jakie można uznać również zachowania agresywne (Reykowski, 1978). H 3: Prawdopodobnie istnieją różnice w zakresie poziomu agresji u osób o różnych poziomach reaktywności emocjonalnej. H 4: Osoby o niskiej reaktywności prawdopodobnie charakteryzują się wyższym poziomem agresji ogólnej niż osoby o wysokiej reaktywności emocjonalnej. Analizując proponowane przez wielu autorów (Buss, 1961 − za: Kosewski, 1967; Skorny, 1968; Reykowski, 1978; Zimbardo, Ruch, 1993; Ranschburg, 1993) różnorakie formy agresji i ich związek z cechami temperamentalnymi
ZWIĄZEK TEMPERAMENTU Z ZACHOWANIAMI AGRESYWNYMI oraz opierając się na tezie, iż agresja bezpośrednia, na którą składa się według Bussa (1961, za: Kosewski, 1967) agresja fizyczna, irytacja, negatywizm i agresja słowna, ma większą wartość stymulacyjną niż inne formy agresji (Reykowski, 1978; 1979a), postawiono hipotezę: H 5: Osoby niskoreaktywne prawdopodobnie charakteryzuje wyższy poziom agresji bezpośredniej niż osoby niskoreaktywne. Ostatnie dwie hipotezy do drugiego problemu sformułowano następująco: H 6: Wysoki poziom agresji bezpośredniej prawdopodobnie najbardziej sprzyja wysokiemu ogólnemu poziomowi agresji. H 7: Poziom agresji pośredniej i podejrzliwości prawdopodobnie nie wpływa na nasilenie ogólnego poziomu agresji. Jak już wspomniano, osoby niskoreaktywne poszukują stymulacji, zaś wysokoreaktywne unikają jej (Strelau, 1992a). Dlatego można przypuszczać, że agresja bezpośrednia występująca u osób niskoreaktywnych będzie na tyle wysoka, iż ogólny poziom agresji również okaże się wysoki, zaś u osób wysokoreaktywnych zależność ta będzie odwrotna. Jeżeli chodzi o agresję pośrednią i wrogość, to prawdopodobnie nie będą one związane z ogólnym poziomem agresji. Aby odpowiedzieć na pytanie, czy osoby zagrożone uzależnieniem od alkoholu różnią się istotnie pod względem charakterystyki temperamentalnej od osób niezagrożonych i zweryfikować hipotezy dotyczące tego problemu, po zestawieniu wyników uzyskanych w grupach osób zakwalifikowanych jako zagrożone lub niezagrożone uzależnieniem oraz obliczeniu wartości średnich i odchyleń standardowych (tab. 1) przeprowadzono test sumy rang (U Manna -Whitney'a). Tabela 1. Warto ci ś ś rednie, mediany i odchylenia standardowe zmiennych temperamentalnych dla grupy osób zagro onych uzale nieniem ż ż od alkoholu (z. u.) oraz niezagro ż onych uzale nieniem od alkoholu (n. u.) ż Zmienna Grupa M Me s z. u. n. u. z. u. n. u. z. u. n. u. Żwawość Perseweratywność Wrażliwość sensoryczna Reaktywność emocjonalna Wytrzymałość Aktywność 14, 13, 15, 10, 8, 12, 13, 15, 16, 13, 7, 10, 15, 14, 16, 10, 7, 13, 13, 16, 17, 15, 7, 11, 3, 5, 3, 4, 5, 4, 3, 3, 2, 4, 5, 4, Wyniki testu U Manna-Whitney'a dotyczące cech temperamentalnych przedstawia tab. 2. Tabela 2. Wyniki bada ń testem U Manna-Whitney'a
- porównanie poziomu cech temperamentalnych w grupach osób zagro o ż nych i niezagro onych uzale ż ż nieniem od alkoholu Zmienna Suma rang (grupa osób niezagrożo- nych) Suma rang (grupa osób zagrożonych) p Żwawość Perseweratywność Wrażliwość sensoryczna Reaktywność emocjonalna Wytrzymałość Aktywność 1313, 1678, 1759, 1823, 1471, 1361, 1612, 1247, 1166, 1103, 1455, 1565, 0, 0, 0, 0, 0, 0, Uwaga: półgrubą czcionką zaznaczono w tabeli te cechy, które w sposób istotny statystycznie (na poziomie istotności p <0,05) różnicowały grupę osób zagrożonych i grupę kontrolną. Półgrubą czcionką zaznaczono w tabeli te cechy, które w sposób istotny statystycznie (przy poziomie istotności p <0,05) różnicowały grupę osób zagrożonych uzależnieniem od alkoholu od grupy kontrolnej. Otrzymane rezultaty połowicznie potwierdziły hipotezę, iż osoby zagrożone uzależnieniem alkoholowym prawdopodobnie różnią się od osób niezagrożonych pod względem zapotrzebowania na stymulację wyrażającego się w takich
ZWIĄZEK TEMPERAMENTU Z ZACHOWANIAMI AGRESYWNYMI są z cechami temperamentalnymi osób badanych, weryfikowano kolejne hipotezy. Hipotezę, iż prawdopodobnie istnieją różnice w zakresie poziomu agresji u osób o różnych poziomach reaktywności emocjonalnej, testowano za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji. Reaktywność emocjonalna prezentowana była na różnych poziomach (górny i dolny kwartyl próby), zaś drugą zmienną był osiągnięty przez dane osoby poziom agresji. Analogiczną procedurę przeprowadzono w grupie kobiet i mężczyzn osobno. Wyniki prezentuje tab. 4. Tabela 4. Zwi zek poziomu reaktywno ci emocjonalnej z ą ś poziomem agresji ogólnej Grupa Średni poziom reaktywności s Średni poziom agresji ogólnej s Istotność różnic Wariancja Wysokoreaktywni (cała próba) 16,13 4,27 64,55 3,54 -1,40 2, Niskoreaktywni (cała próba) 3,83 3,61 69,98 3,88 -1,40 2, Wysokoreaktywni (kobiety) 17,89 3,59 48,26 4,54 2,17 0, Nisokoreaktywni (kobiety) 7,00 3,97 61,89 3,24 2,17 0, Wysokoreaktywni (mężczyźni) 11,71 4,92 63,48 3,98 2,34 0, Niskoreaktywni (mężczyźni) 2,76 3,26 80,29 5,09 2,34 0, Z tab. 4 wynika, iż wystąpiła istotna różnica w poziomie agresji ogólnej w grupach podzielonych ze względu na natężenie reaktywności emocjonalnej, przy czym silniej zaznaczyła się ona w grupach wyodrębnionych pod względem płci. W celu przetestowania hipotezy badawczej zastosowano analizę wariancji, co pozwoliło podjąć decyzję o prawdziwości sformułowanej hipotezy ( p <0,01). Okazało się, że ogólne natężenie agresji jest związane z poziomem reaktywności emocjonalnej we wszystkich utworzonych grupach. Potwierdziło to zarazem dotych- czasowe dane z literatury (Frączek, 1986; Reykowski, 1978; Strelau, 1985; 1992b) o istnieniu związku między cechami temperamentalnymi a agresją. Za pomocą testu istotności dla dwóch średnich sprawdzono hipotezę, iż osoby niskoreaktywne prawdopodobnie charakteryzuje wyższy poziom agresji ogólnej niż osoby o wysokiej reaktywności emocjonalnej. Tabela 4 przedstawia poziom agresji ogólnej u osób o wysokiej i niskiej reaktywności. Na podstawie zastosowanego testu, przy lewostronnym obszarze krytycznym i przy poziomie istotności p <0,01, przyjęto testowaną hipotezę. Decyzję taką podjęto zarówno dla całej badanej próby, jak i oddzielnie dla kobiet i mężczyzn. Zatem osoby niskoreaktywne okazały się bardziej agresywne niż badani o wysokim natężeniu reaktywności emocjonalnej. Dla sprawdzenia hipotezy, iż osoby niskoreaktywne prawdopodobnie mają wyższy poziom agresji bezpośredniej niż wysokoreaktywne, wyodrębniono grupy osób o skrajnych wartościach reaktywności emocjonalnej (górny i dolny kwartyl) i przy poziomie istotności p <0,01 zastosowano test istotności dla dwóch średnich. Uzyskane wyniki przedstawia tab. 5. Tabela 5. Zwi zek poziomu reaktywno ci emocjonalnej ą ś z poziomem agresji bezpo redniej ś Grupa Średni poziom reaktywności St. Dev. Średni poziom agresji bezpośred- niej St. Dev. Istotność różnic Wysokoreaktywni (cała próba) 16,13 4,27 40,43 3,15 0, Niskoreaktywni (cała próba) 3,83 3,61 3,61 4,07 0, Wysokoreaktywni (kobiety) 17,89 3,59 39,47 4,12 1, Nisokoreaktywni (kobiety) 7,00 3,97 33,42 4,90 1,
AGNIESZKA MIKLEWSKA, ALEKSANDRA MIKLEWSKA Wysokoreaktywni (mężczyźni) 11,71 4,92 37,05 2,55 3, Niskoreaktywni (mężczyźni) 2,76 3,26 48,24 3,78 3, Średnie natężenie agresji bezpośredniej w grupach o różnych poziomach reaktywności emocjonalnej, przy prawostronnym obszarze krytycznym i poziomie istotności p <0,01, różniło się w sposób istotny. Zatem przyjęto hipotezę, iż osoby niskoreaktywne mają wyższe nasilenie agresji bezpośredniej. Hipotezę tę jednak odrzucono w grupie badanych mężczyzn. Mężczyźni niskoreaktywni nie różnią się w sposób istotny w wyborze form agresji od mężczyzn wysokoreaktywnych. Można to tłumaczyć faktem, iż prawdopodobnie analogicznej stymulacji dostarcza im agresja pośrednia, zaś ogólny wynik grupy (różniący się od wyniku grupy samych mężczyzn) spowodowany był silną zależnością tych zmiennych w grupie kobiet i to zaważyło na rezultacie końcowym. Mimo to zastanawiające jest, iż agresja bezpośrednia nie jest silniej zaznaczoną formą agresji u mężczyzn niskoreaktywnych. Agresja bezpośrednia bowiem, jak uważa Reykowski (1979b; 1978), dostarcza stymulacji nie tylko przez samą aktywność (uderzanie, rzucanie, rozbijanie), ale też przez obserwowanie nagłej zmiany w otoczeniu i zachowania innych (cierpienie, ból, strach). Nie wiadomo zatem, dlaczego badani niskoreaktywni mężczyźni nie preferowali agresji bezpośredniej, skoro jej wartość stymulacyjna jest tak duża. Wątpliwości te mogłyby rozwiązać jedynie dalsze badania, skierowane na określenie faktycznego natężenia stymulacyjnego poszczególnych form agresji. Aby zweryfikować hipotezy, iż agresja bezpośrednia prawdopodobnie najbardziej sprzyja wysokiemu ogólnemu poziomowi agresji, zaś nie jest z nim związana agresja pośrednia i podejrzliwość, określono współczynnik korelacji i przeprowadzono test różnic między średnimi, co przedstawia tab. 6. Tabela 6. Interkorelacje pomi dzy wybranymi skalami kwestionariusza Nastroje i ę Humory Skala Agresja ogólna Agresja bezpośrednia Agresja pośrednia Podejrzliwość Atak Irytacja Negatywizm Uraza Agresja słowna Wina 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0, Jak wynika z tabeli, agresja bezpośrednia rzeczywiście jest silnie skorelowana z agresją ogólną (postawioną wcześniej hipotezę przyjęto przy poziomie istotności p <0,01). Agresja bezpośrednia osiąga najwyższy poziom u osób, u których agresja ogólna była również najsilniejsza (obszar krytyczny prawostronny, poziom istotności p <0,01). Potwierdza to tezę, że osoby agresywne poszukują stymulacji. W ten sposób wyniki badań dotyczące wyjaśnienia związku między temperamentem a agresją (z wyjątkiem niepotwierdzonej hipotezy, iż niskore- aktywni mężczyźni charakteryzują się podwyższonym poziomem agresji bezpośredniej) wzajemnie się uzupełniają. Osoby niskoreaktywne poszukują stymulacji, której dostarczają im zachowania agresywne (podwyższony poziom agresji ogólnej), a wśród nich najbardziej agresja bezpośrednia. Okazało się, że agresja pośrednia i podejrzliwość również koreluje z agresją ogólną (zob. tab. 6), choć słabiej niż poprzednia forma. Odrzucono hipotezę o braku związku tych form z nasileniem agresji ogólnej (przy poziomie istotności p <0,01). Agresja pośrednia i podejrzliwość były silniej zaznaczone u osób o wysokiej agresji ogólnej. Taką sytuację wiąże się z tym, iż aby ogólny poziom cechy globalnej mógł być wysoki, to i jego składowe muszą mieć wyższe natężenie. Zatem u osób o wysokiej agresji ogólnej poszczególne formy agresji (głównie agresja bezpośrednia, pośrednia i podejrzliwość) są na wyższym poziomie, niż u osób o słabiej zaznaczonej agresji. Twierdzenie to potwierdzają dane zawarte w tab. 6, a także wysokie korelacje agresji ogólnej z pozostałymi jej formami. Po uzyskaniu odpowiedzi na sformułowane pytania i hipotezy badawcze warto się zastanowić, jakie jeszcze cechy temperamentalne − oprócz reaktywności emocjonalnej − związane są z zachowaniami agresywnymi. W tym celu, na podstawie danych zawartych w tab. 7, można sformułować wnioski dotyczące związków pomiędzy różnymi formami agresji a cechami temperamentalnymi u osób badanych. W większości przypadków
AGNIESZKA MIKLEWSKA, ALEKSANDRA MIKLEWSKA osób charakteryzujących się dużym nasileniem zachowań agresywnych, jak również oddziaływań profilaktycznych, skierowanych do młodzieży zagrożonej uzależnieniem alkoholowym. Dostosowanie podejmowanych działań, np. do zapotrzebowania stymulacyjnego określonych osób, być może uczyniłoby profilaktykę i terapię nie tylko bardziej skuteczną, ale również bardziej atrakcyjną dla zainteresowanych nią ludzi. Analiza uzyskanych danych pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków:
- Niski poziom reaktywności emocjonalnej u badanych osób jest związany z podwyższonym poziomem ich agresji ogólnej.
- Niskoreaktywne kobiety charakteryzuje wyższy poziom agresji bezpośredniej. Zależność ta nie występuje jednak u mężczyzn.
- Reaktywność emocjonalna była wyższa u osób zagrożonych uzależnieniem alkoholowym, co oznacza, że mają one mniejszą wrażliwość i większą odporność emocjonalną od pozostałych. Można zatem przypuszczać, że nadużywanie alkoholu służy przede wszystkim zaspokojeniu zapotrzebowania na stymulację.
- Wśród cech temperamentalnych najbardziej związana z zachowaniami agresywnymi jest reaktywność emocjonalna oraz perseweratywność (zwłaszcza poprzez irytację, urazę i winę).
- Najsłabszy związek z formami agresji mają: żwawość, wrażliwość sensoryczna, wytrzymałość i aktywność.
- Zagrożenie uzależnieniem alkoholowym ma największy związek z reaktywnością emocjonalną, żwawością i wrażliwością sensoryczną.
- Badania odnośnie do związku cech temperamentalnych z agresją i zagrożeniem uzależnieniem alkoholowym należałoby przeprowadzić ponownie, uwzględniając szczególnie czynniki i uwarunkowania społeczne, głównie zaś środowisko. BIBLIOGRAFIA Aranowska, E., Bałabuszko-Sławińska, J. (1993). Alcohol problems of youth leaving secondary school. Referat wygłoszony na „19th^ Epidemiological Symposium”, Kraków. Bandura, A., Walters, R. H. (1968). Agresja w okresie dojrzewania. Warszawa: PWN. Buss, A. (1961). The psychology of aggression. New York: Wiley. Caprara, G., Pastorelli, C. (1989). Toward a reorientation of research on aggression. European Journal of Personality , 3, 121-
Carey, W. (1983). Some pitfalls in infant temperament research. Infant Behaviour and Development , 6, 247-254. Eliasz, A. (1973). Dynamics of aggression in neurotics. Polish Psychological Bulletin , 4, 66-70. Fabes, A., Eisenberg, J. (1993). Pobudzenie emocjonale a gniewne i agresywne zachowanie. [W:] A. Frączek (red.), Socjalizacja a agresja (s. 103-121). Warszawa: PAN. Frączek, A. (red.) (1979). Studia nad psychicznymi mechanizmami czynności agresywnych. Wrocław: Ossolineum. Frączek, A. (red.) (1986). Temperament and regulation of interpersonal aggression. Polish Psychological Bulletin , 17, 3-13. Frączek, A. (1993). Socjalizacja a agresja. Warszawa: PAN. Gaś, Z. (1980). Analiza syndromu agresji. Psychologia Wychowawcza , 4, 475-480. Gruszecka, E. (1993). Czy agresja jest konieczna. Scholastikus , 1-2, 43-57. Helgason, T. (1986). Epidemiologia alkoholizmu. [W:] I. Wald (red.), Alkohol oraz związane z nim problemy zdrowotne i społeczne (s. 178-209). Warszawa: PWN. Hinde, R. (1993). Niektóre problemy agresywnego zachowania. [W:] A. Frączek (red.), Socjalizacja a agresja (s. 15-25). Warszawa: PAN. Korczyński, S. (1987). Osobowościowe zróżnicowanie typologiczne osób uzależnionych alkoholowo. Zdrowie Psychiczne , 4, 62-
Kosewski, M. (1967). Wprowadzenie do skali agresji Buss-Durkee (Nastroje i Humory). Warszawa: OBP. Kosewski, M. (1977). Agresywni przestępcy. Warszawa: Wiedza Powszechna. Lerner, R. M., Lerner, J. V., Windle, M., Lenerz, K., East, P. L. (1986). Children and adolescents in their contexts: Tests of goodness of fit model. [W:] R. Plomin, J. Dunn (red.), The study of temperament: Changes, continuities and challenges (s. 99- 114). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Martin, R. P. (1988). Child temperament and educational outcomes. [W:] A. D. Pellegrini (red.), Psychological bases for early education (s. 185-205). Chichester: Wiley. Olweus, D. (1980). Familial and temperamental determinants of aggressive behavior in adolescent boys. Developmental Psychology , 16, 644-666. Pulkkinen, L. (1980). The child in the family. Nordisk Psichologia , 2, 147-157. Pulkkinen, L., Pitkanen, T. (1993). Continuities in aggressive behaviour from childhood to adulthood. Aggresive Behaviour , 19, 249-263. Ranschburg, J. (1993). Lęk, gniew, agresja. Warszawa: WSiP. Reykowski, J. (1975). Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności człowieka. [W:] T. Tomaszewski (red.), Psychologia (s. 762-826). Warszawa: PWN. Reykowski, J. (1977). Spontaniczna agresja i spontaniczne czynniki hamujące. Przegląd Psychologiczny , 2, 203-228. Reykowski, J. (1978). Podstawowe mechanizmy regulacji społecznego zachowania się człowieka. W: Reykowski J. (red.),
ZWIĄZEK TEMPERAMENTU Z ZACHOWANIAMI AGRESYWNYMI Teoria osobowości a zachowanie prospołeczne (s. 34-48) Warszawa: PWN. Reykowski, J. (1979a). Motywacja. Postawy prospołeczne a osobowość. Warszawa: PWN. Reykowski, J. (1979b). Intrisic inhibition of aggressive behavior. [W:] S. Feshbach, A. Frączek (red.), Aggression and behaviour change: Biological and social processes (s. 16-42). New York: Praeger. Skorny, Z. (1968). Psychologiczna analiza zachowania się. Warszawa: PWN. Skorny, Z. (1993). Motywacja nadużywania alkoholu. Problemy Alkoholizmu , 450, 4-6. Strelau, J. (1978). Rola temperamentu w rozwoju psychicznym. Warszawa: WSiP. Strelau, J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa: PWN. Strelau, J. (1992a). Temperament i inteligencja. Warszawa: PWN. Strelau, J. (1992b). Badania nad temperamentem. Teoria, diagnoza i zastosowanie. Wrocław: Ossolineum. Strelau, J. (1993). The location of the regulative theory of temperament (RTT) among other temperament theories. [W:] J. Hettma, I. J. Deary (red.), Foundations of personality (s. 113-132). Dordrecht: Kluwer. Strelau, J., Zawadzki, B. (1993). The Formal Characteristic of Behavior – Temperament Inwentary (FBC – TI): Theoretical assumptions and scale construction. Europen Journal of Personality , 7, 313-336. Thomas, A., Chess, S. (1977). Temperament and development. New York: Brunner/ Mazel Inc. Von Knorring, L., Oreland, L., von Knorring, A. L. (1987). Personality traits and platelet MAO activity in alcohol and drug abusing teenage boys. Acta Psychiatrica Scandinavica , 75, 307-314. Windle, M., Lerner, R. M. (1986). The „goodness of fit” model of temperament-context relations: Interaction and correlation. [W:] J. V. Lerner, R. M. Lerner (red.), Temperament and social interaction during infancy and childhood (s. 109-120). San Francisco: Jossey-Bass. Zawadzki, B., Strelau, J. (1995). Podstawy teoretyczne, konstrukcja i własności psychometryczne inwentarza: „Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu”. Studia Psychologiczne , 33, 49-95. Zawadzki, B., Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Zimbardo P. G., Ruch, F. L. (1993). Agresja i przemoc. Degeneracja form życia społecznego. [W:] P. G. Zimbardo (red.), Psychologia i życie (s. 582-595). Warszawa: PWN Zuckerman, M. (1987). Is sensation seeking a predisposing trait for alcoholism? [W:] Stress and addiction (s. 283-301). New York: Brunner/Mazel, Inc.
