Juliusz Słowacki - Balladyna, Prezentacje z Szpital

Pobierz Juliusz Słowacki - Balladyna i więcej Prezentacje w PDF z Szpital tylko na Docsity!

Juliusz Słowacki

Balladyna

Tragedia w pięciu aktach

KOCHANY POETO RUIN!

Pozwól, że pisząc do ciebie zacznę od apologu, który mi opowiedziano nad Salaminy zatoką. Stary i ślepy harfiarz z wyspy Scio przyszedł nad brzegi Morza Egejskiego, a usłyszawszy z wielkim hukiem łamiące się fale myślał, że szum ów pochodził od zgiełku ludzi, którzy się zbiegli pieśni rycerskich posłuchać. — Oparł się więc na harfie i śpiewał pustemu morza brzegowi: a kiedy skończył, zadziwił się, że żadnego ludzkiego głosu, żadnego westchnienia, żadnego pieśń nie zyskała oklasku. Rzucił więc harfę precz daleko od siebie, a te fale, które śpiewak mniemał tłumem ludzkim, odniosły złote pieśni narzędzie i położyły mu je przy stopach. I odszedł od harfy swojej smutny Greczyn nie wiedząc, że najpiękniejszy rapsod nie w sercach ludzi, ale w głębi fal Egejskiego Morza utonął. Kochany Irydionie! ta powiastka o falach i harfiarzu zastąpi wszelką do Balladyny przemowę. Wychodzi na świat Balladyna z ariostycznym uśmiechem na twarzy, obdarzona wnętrzną siłą urągania się z tłumu ludzkiego, z porządku i z ładu, jakim się wszystko dzieje na świecie, z nieprzewidzianych owoców, które wydają drzewa ręką ludzi szczepione. Niech naprawiacz wszelkiego bezprawia Kirkor pada ofiarą swoich czystych zamiarów; niech Grabiec miłuje kuchnią Kirkora; niechaj powietrzna Goplana kocha się w rumianym chłopie, a sentymentalny Filon szuka umyślnie męczarni miłośnych i umarłej kochanki; niechaj tysiące anachronizmów przerazi śpiących w grobie historyków i kronikarzy: a jeżeli to wszystko ma wnętrzną siłę żywota, jeżeli stworzyło się w głowie poety podług praw boskich, jeżeli natchnienie nie było gorączką, ale skutkiem tej dziwnej władzy, która szepce do ucha nigdy wprzód nie słyszane wyrazy, a oczom pokazuje nigdy, we śnie nawet, nie widziane istoty; jeżeli instynkt poetyczny był lepszym od rozsądku, który nieraz tę lub ową rzecz potępił: to Balladyna wbrew rozwadze i historii zostanie królową polską — a piorun, który spadł na jej chwilowe panowanie, błyśnie i roztworzy mgłę dziejów przeszłości. Uśmiechnij się teraz, Irydionie, bo oto naśladując francuskich poetów: powiem ci, że Balladyna jest tylko epizodem wielkiego poematu w rodzaju Ariosta, który ma się uwiązać z sześciu tragedii, czyli kronik dramatycznych. Cienie już różne ludzi niebyłych wyszły ze mgły przedstworzenia i otaczają mnie ciżbą gwarzącą: potrzeba tylko, aby się zebrały w oddzielne tłumy, ażeby czyny ich ułożyły się w postacie piramidalne wypadków, a jedną po drugiej garstkę na świat wypychać będę; i sprawdzą się może sny mego dzieciństwa. Bo ileż to razy patrząc na stary zamek, koronujący ruinami górę mego rodzinnego miasteczka, marzyłem, że kiedyś w ten wieniec wyszczerbionych murów nasypię widm, duchów, rycerzy; że odbuduję upadłe sale i oświecę je przez okna ogniem piorunowych nocy, a sklepieniom każę powtarzać dawne Sofoklesowskie „niestety”! A za to imię moje słyszane będzie w szumie płynącego pod górą potoku, a jakaś niby tęcza z myśli moich unosić się będzie nad ruinami zamku. — O! nie mów mi, że z dzwonków polnych większa ozdoba ruinom niż z tego wieńca myśli, w który je ubierze poeta: bo choć róże rosnące na ruinach pałacu Nerona rozwidniały nam pięknie

te gruzy: to jednak jaśniej mi je oświecił ów duch Irydiona, któregoś ty pod krzyżem w Koloseum położył i nakrył złotymi skrzydłami anioła.

Tak więc, kiedy ty dawne posągowe Rzymian postacie napełniasz wulkaniczną duszą wieku naszego, ja z Polski dawnej tworzę fantastyczną legendę, z ciszy wiekowej wydobywam chóry prorockie — i na spotkanie twojej czarnej, piorunowej, dantejskiej chmury prowadzę lekkie, tęczowe i ariostyczne obłoki, pewny, że spotkanie się nasze w wyższej krainie nie będzie walką, ale tylko grą kolorów i cieni, z tym smutnym dla mnie końcem, że twoja chmura, większym wichrem gnana i pełniejsza piorunowego ognia, moje wietrzne i różnobarwne obłoki roztrąci i pochłonie. Doniosły mi sylfy, żeś powędrował teraz odwiedzić Etnę czerwoną: posłałem natychmiast Skierkę, aby ci na drodze wszystkie pootwierał kwiaty i wszystkie gwiazdy nad tobą zapalił; za to przez wdzięczność, stanąwszy na szczycie wulkanu, spojrzyj na mórz rozległe błękity i pomyśl, że niedawnymi czasy przez te zwierciadła wędrował okręt mój, jak łabędź żaglami nakryty. Powiedz, czy nie dojrzysz jakiego rysu na fali, jakiego śladu po zniknionym okręcie? Księża wtenczas śpiewali hymn do Najświętszej Panny, a ja stałem z wlepionymi w ogień Etny oczyma, smutny, że mnie fala znów tylko do Europy odnosiła. Słuchaj w ciszy powietrznej, czy echo tego hymnu, który mi serce uciszał, nie drga dotąd w kryształowej atmosferze? Szukaj mojego śladu w powietrzu i na fali, a jeśli o mnie na fali i w powietrzu nie słychać, to znajdź mnie w sercu twoim i niech ja będę jeszcze z tobą przez jedną godzinę. Wszak darem to jest Boga, że my umiemy myślą latać do siebie w odwiedziny. Rozpisałem się długo, a zamierzyłem był tylko napisać

AUTOROWI „IRYDIONA” na pamiątkę „BALLADYNĘ” poświęca Juliusz Słowacki

Paryż, d. 9 lipca 1839 r.

AKT PIERWSZY

SCENA I

Las blisko jeziora Gopła — chata pustelnika ustrojona kwiatami i bluszczem. — Kirkor wchodzi w karaceńskiej zbroi, bogato ubrany, z orlimi skrzydłami…

KIRKOR

sam

Rady zasięgnąć warto u człowieka, Który się kryje w tej zaciszy leśnej; Pobożny starzec — ma jednak w rozumie Nieco szaleństwa: ilekroć mu prawisz O zamkach, królach, o królewskich dworach, To jak szalony od rozumu błądzi, Miota przekleństwa, pieni się, narzeka; Musiał od królów doznać wiele złego, I z owąd został przyjacielem gminu.

stuka do celi

Puk! puk! puk!

GŁOS Z CELI

Kto tam?

KIRKOR

Kirkor.

PUSTELNIK

wychodząc z celi

Witaj synu… Czego chcesz?

KIRKOR

Rady

PUSTELNIK

Zostań pustelnikiem.

KIRKOR

Gdybym podstarzał dziesiątym krzyżykiem, Może bym w smutne schronił się dąbrowy: Ale ja młody, pan czterowieżowy, Przemyślam dzisiaj, jak by się ożenić… Poradź mi, starcze!

PUSTELNIK

Lat dwadzieścia z górą Jak żyję w puszczy…

KIRKOR

Cóż stąd?

PUSTELNIK

Więc ocenić Ludzi nie mogę — ani wskazać, którą Weźmiesz dziewicę.

KIRKOR

Te, co rozkwitały Z dzieciństwa pączków, gdyś ty żył na świecie, Są dziś pannami… czerwony li biały Pączek na róży, taka będzie róża… Przypomnij niegdyś najpiękniejsze dziecię, Białą, jak w ręku anielskiego stróża Kwiat lilijowy — niech jej słowik śpiewny Zazdrości głosu, a synogarlica Wiernością zrówna… gdzie taka dziewica, Wskaż mi, o starcze? Mówią, że królewny Słyną wdziękami?

PUSTELNIK

Nieba! to ród węża. Żona zbrodniami podobna do męża, Córki do ojca, a do matek syny,

Młodzieńcze, rozwagi! KIRKOR

Bezprawie gorzej od Mojżesza plagi Kala tę ziemię i prędzej się szerzy; Popiel, skalany dzieci krwią niewinną, Niegodny rządzić tłumowi rycerzy. Niech więc się stanie, co się stać powinno, Pod okiem Boga, na tej biednej ziemi.

PUSTELNIK

Czy ty skrzydłami anioła złotemi Z nieba zleciałeś?

KIRKOR

Na barkach orlicy Para tych białych skrzydeł wyrastała; Gdy na rycerskiej są naramiennicy, Będziesz–li rycerz mniej niż owa biała Ptaszyna ludziom użyteczny? — ma–li Gadom przepuszczać rycerz uskrzydlony Orła piórami?

PUSTELNIK

O mężu ze stali! Ty jesteś z owych, którzy walą trony.

KIRKOR

Ty wiesz, jak nasza ziemia wszeteczeństwem Króla skalana. Wiesz, jak Popiel krwawy Pastwi się coraz nowym okrucieństwem… Zaczerwienione krwią widziałem stawy: Król żywi karpie ciałem niewolników. Nieraz wybiera dziesiątego z szyków I tnąc w kawały, ulubionym rybom Na żer wyrzuca; resztę ciał wymiata Na dworskie pola i czerwonym skibom Ziarno powierza. Sąsiad ziemię kata Na pośmiewisko zwie Rusią Czerwoną. Dotąd żyjącym pod Lecha koroną Bóg dawał żniwo szczęścia niezasiane, Lud żył szczęśliwy; dzisiaj niesłychane Pomory, głody sypie Boża ręka. Ziemia upałem wysuszona pęka; Wiosenne runa złocą się, nim ziarno

Czoła pochyli, a wieśniacy garną Sierpami próżne tylko włosy żyta. Ta sama Polska, niegdyś tak obfita, Staje się co rok szarańczy szpichlerzem; Niegdyś tak bitna, dziś bladym rycerzem Z głodami walczy i z widmem zarazy.

PUSTELNIK

Ach, jam przeklęty! przeklęty! trzy razy Przeklęty! winien jestem nieszczęść ludu.

KIRKOR

Jako, tyś winien?…

PUSTELNIK

Z rozlicznego cudu Korona Lecha sławną niegdyś była, W niej szczęścia ludu, w niej krainy siła Cudem zamknięta… oto ja, wygnany, Lud pozbawiłem tej korony.

KIRKOR

Starcze?…

PUSTELNIK

Korona brata mego jak liczmany Fałszywa… moja pod spróchniałe karcze Lasu wkopana… miałem ją do grobu Ponieść za sobą.

KIRKOR

Skądże tej koronie Cudowna władza?

PUSTELNIK

Ku ojczystej stronie Wracali niegdyś od Betlejem żłobu Święci królowie — dwóch Magów i Scyta. Ów król północny zaszedł w nasze żyta, Zabłądził w zbożu jak w lesie — bo zboże Rosło wysokie jak las w kraju Lecha; Więc zabłądziwszy rzekł: „Wyprowadź, Boże!” Aż oto przed nim odkrywa się strzecha

Przysięgam tobie… Lecz…

PUSTELNIK

Co chcesz powiadać?

KIRKOR

Nim Kirkor w przepaść okropną się rzuci Szukając zemsty — chcę — chciałbym cię badać, Na jakim pieńku zaszczepić rodowe Drzewo Kirkorów, aby kiedyś nowe Plemię rycerzy tronu twego strzegło? Kogo wprowadzić w podwoje zamkowe Z żony imieniem?

PUSTELNIK

Tylu ludzi biegło Z pierścionkiem ślubnym za marą wielkości, A prawie wszyscy wzięli kość niezgody Zamiast straconej z żebra swego kości. Postąp inaczej — ty szlachetny, młody; Niechaj ci pierwsza jaskółka pokaże, Pod jaką belką gniazdo ulepiła; Gdzie okienkami błysną dziewic twarze, A dach słomiany, tam jest twoja miła. Ani się wahaj, weź pannę ubogą, Żeń się z prostotą, i niechaj ci błogo I lepiej będzie, niżbyś miał z królewną…

KIRKOR

Tak radzisz, starcze?

PUSTELNIK

Idź, synu, na pewno Do biednej chaty — niechaj żona karna, Miła, niewinna…

KIRKOR

Jaskółeczko czarna! Ptaszyno moja, gdzie mię zaprowadzisz?

PUSTELNIK

Słuchaj mię, synu…

KIRKOR

Starcze, dobrze radzisz… Prowadź, jaskółko!

Odchodzi Kirkor

PUSTELNIK

sam

O! ci młodzi ludzie, Odchodzą od nas i wołają głośno: Idziemy szukać szczęścia. Więc my, starce, Cośmy przebiegli po tej biednej ziemi, A nigdy szczęścia w życiu nie spotkali — Możeśmy tylko szukać nie umieli… Idź! idź! idź, starcze, do pustelnej celi…

Chce wchodzić do celi i zatrzymuje się na progu. Wchodzi Filon, pasterz. Zamyślony — fantastycznie we wstążki i kwiaty ubrany.

FILON

z egzaltacją

O! złote słońce! drzewa ukochane! O! ty strumieniu, który po kamykach Z płaczącym szumem toczysz fale śklane! Rozmiłowane w jęczących słowikach Róże wiosenne! z wami Filon skona! Bo Filon marzył los Endymijona, Marzył, że kiedyś po blasku miesiąca Biała bogini, różami wieńczona, Z niebios błękitnych przypłynie, i drżąca Czoło pochyli, a koralowemi Ustami usta moje rozpłomieni. Ach! tak marzyłem! Ale na tej ziemi Nie ma Dyjanny. Samotny uwiędnę Jako fijołek — albo kwiat jesieni.

PUSTELNIK

Co znaczą owe narzekania zrzędne? Młody szaleńcze, gdzie zimny rozsądek? Wywracasz świata boskiego porządek, A że ty chciwy Akteona wanien, Czekasz na ziemi anielskiego bóstwa:

FILON

Wsadź, starcze, głowę w strumień kryształowy, Może ochłonie.

PUSTELNIK

Woda nie obmyje Na moim czole czerwonego pasu. Widzisz! czy widzisz, jak korona ryje? Dwudziestoletnie życie w głębi lasu Nie zagoiło rany. Pas na czole, A drugi taki pas mi serce płata; Ten od korony,

pokazując na serce

ten od mieczów kata. O! moje dzieci! O! sieroctwa bole! O! moja przeszłość!

FILON

Nudzi mię ten stary, W głowie ma jakieś bezcielesne mary, Pewnie oszalał samotnością, postem.

PUSTELNIK

Cierpienie myśli jest kolącym ostem, Lecz rzeczywistość… o! ta jak żelazo Rani, zabija…

FILON

O tym inną razą Mówić będziemy, a przekonam ciebie, Że smutek serca…

PUSTELNIK

Niechaj cię pogrzebie, Mdława istoto. N ic niech n ic zabije; A twój grobowiec zamknie n ic.

FILON

O luba!

Nie znaleziony twój obraz

pokazując na serce

tu żyje! Nieznalezienie gorsze niźli zguba; Jam cię nie znalazł, a widzę przed sobą! Idę do lasu, gdzie będę sam… z tobą… Błogosławiony wyobraźni cudzie, Ty mnie ocalasz!

odchodzi w las

PUSTELNIK

Jak szaleją ludzie!

wchodzi do celi

SCENA II

Inna część lasu — widać jezioro Gopło.

Skierka i Chochlik wchodzą

SKIERKA

Gdzie jest Goplana, nasza królowa?

CHOCHLIK

Spi jeszcze w Gople.

SKIERKA

I woń sosnowa, I woń wiosenna nie obudziła Królowej naszej? woń taka miła! Czyliż nie słyszy, jak skrzydełkami Czarne jaskółki biją w jezioro Tak, że się całe zwierciadło plami W tysiące krążków?

CHOCHLIK

Zanadto skoro Zbudzi się jędza i będzie Do pracy nas zaprzęgać. To w puste żołędzie Wkładać jaja motylic — to pomagać mrówkom Budującym stolice i drogi umiatać

Tak powiązane za nóżki Kiedyś, w jesienny poranek, Upadły na dno rzeczułki: Rzeczułka rzuciła wianek, Wianek czarny jak hebany Na złote włosy Goplany.

CHOCHLIK

Radzę ci, uciekajmy, mój Skierko kochany, Wiedźma gotowa zaraz nową pracę zadać. Albo obracać młyny, skąd woda uciekła Biednemu młynarzowi, lub każe spowiadać Leniwego szerszenia, nim pójdzie do piekła Za kradzież słodkich miodów… lub malować pawie

SKIERKA

Więc uciekaj… ja się bawię… Promienie słońca przenikły Jaskółeczek mokre piórka… Ożyły — pierżchły — i znikły Jak spłoszonych wróbli chmurka Królowa nasza bez ducha. Zadziwiona stoi, słucha; Nie śmie wiązać i zaplatać Kos rozwianych, nie wie, czemu Wianeczkowi uwiędłemu Przyszło ożyć? skąd mu latać? Goplano! Goplano! Goplano!

Wchodzi Goplana

GOPLANA

Narwij mi róż, Chochliku! poleciał mój wianek.

CHOCHLIK

Już się zaczyna praca.

Chochlik odchodzi mrucząc

GOPLANA

Czy to jeszcze rano?

SKIERKA

Pierwsza wiosny godzina.

GOPLANA

Ach! gdzież mój kochanek?

SKIERKA

Co mi rozkażesz, królowo? Zadaj piękną jaką pracę. Winąć tęczę kolorową, Albo budować pałace, Powojami wiązać dachy, I opierać kwiatów gmachy Na kolumnach malw i dzwonów Lazurowych.

GOPLANA

zamyślona

Nie!

SKIERKA

Chcesz tronów Z wypłakanych nieba chmurek? Czy ci przynieść pereł sznurek? Z owych pereł, które dają Lep na ptaszki; ale mają Takie blaski, takie wody, Jak kałakuckie jagody. Chcesz? lecę na trzęsawice, Dojrzę — dogonię — pochwycę — Błędnego moczar ognika; I zaraz w lilijkę białą Oprawię jak do świecznika, I nakryję białym dzwonkiem, By ci świecił… Czy to mało? Rozkaż, pani! Co pod słonkiem, Co na ziemi, wszystko zniosę: Drzewa, kwiaty, światło, rosę. Co nad ziemią, w ziemi łonie: Dźwięki, echa, barwy, wonie, Wszystko, o czym kiedy śniły Myśli twoje w jezior burzy Kołysane.

GOPLANA

Musiałam wtenczas, ach! musiałam go wypuścić! Gdybym przynajmniej mogła była go wynieść Z wody na rękach moich, usta z ustami Spoić i życie wlać w ostygłe jego piersi; Ale ty wiesz, co to za męka dla nas, Kiedy podobne kwiatom, musiemy składać Rumieniec nasz i piękne barwy wiosny, I do kamieni białych podobne leżyć W głębiach jeziora. Taką ja wtenczas byłam. Musiałam leżeć na dnie, ani się płocho Na światło dnia wyrywać. Na pół martwego Wyniosłam drżącą ręką i przez otwory W lodzie wybite rzucam: sama boleśnie Wracam na puste łoże, na zimne łoże; A serce moje rozdarł okrzyk rybaków, Którzy witali wtenczas, gdy ja żegnałam. Jakżem czekała wiosny, przyszła nareszcie! Z miłością w moim sercu budzę się… kwiaty To nic przy jego licach — gwiazdy gasną Przy jego jasnych oczach… Ach! kocham! kocham!

SKIERKA

Ktoś idzie tutaj lasem.

GOPLANA

To on! to on! mój miły. Bądź niewidomym, Skierko.

Skierka odchodzi.

Wchodzi na scenę Grabiec — rumiany — w ubiorze wieśniaka

GRABIEC

Ach, cóż to za panna? Ma twarz, nogi, żołądek — lecz coś niby szklanna. Co za dziwne stworzenie z mgły i galarety! Są ludzie, co smak czują do takiej kobiety; Ja widzę coś rybiego w tej dziwnej osobie.

GOPLANA

Jak się nazywasz, piękny młodzieńcze?

GRABIEC

Nic sobie…

GOPLANA

Miły nic sobie!

GRABIEC

Jakżeś głupia, mościa pani — Nic sobie, to się znaczy, że nic nie przygani Mojej piękności… to jest, żem piękny. A zwę się Grabiec.

GOPLANA

Cóż cię za anioł obłąkał w tym lesie?

GRABIEC

Proszę, co za ciekawość w tym wywiędłym schabku!

GOPLANA

Proszę cię, panie Grabiec!

GRABIEC

Wolno mówić: Grabku! Panie Grabku!

GOPLANA

Któż jesteś?

GRABIEC

Aśćki panny sługa… A pytasz, kto ja jestem?… to historia długa; W naszym kościółku stały ogromne organy, Mój tata grał na dudach; pięknie grywał pjany, Ale kiedy na trzeźwo, okropnie rzępolił; Do tego był balwierzem i wieś całą golił, Golił i grał na dudach, bo golił w sobotę, Na dudach grał w niedzielę; a miał taką cnotę, Że nie pił, kiedy golił, a pił, kiedy grywał. I wszystko szło jak z płatka. Wtem kogut zaśpiewał I mój ojciec małżeństwem z żoną los zespolił. Panna młoda wąs miała, ojciec wąs ogolił I wszystko szło jak z płatka. Lecz tu nowe cuda! Żona grała na dudach, a tatuś był duda;