Analiza Komedii "Świętoszek" Moliera: Głębia Komizmu i Satyry Społecznej, Ćwiczenia z Scenografia

Pobierz Analiza Komedii "Świętoszek" Moliera: Głębia Komizmu i Satyry Społecznej i więcej Ćwiczenia w PDF z Scenografia tylko na Docsity!

PAŃSTWOWY

TEATR IM. WANDY SIEMASZKOWEJ ~. W RZESZOWIE · DYREKTOR I KIEROWNIK ARTYSTYCZNY: MARIAN SZCZERSKI

MOLIER

ŚWIĘTOSZEK

PREMIERA 24 LUTEGO 1973 R.

Zastępca dyrektora: WŁADYSŁAW CZAJEWSKI

Kierownik liternok_i: JERZY PLESNIAROWICZ

Oto kom edia, która narobiła wiele hałasu prześladowania.

narażona była nu długie

MOLIER Z Przedmowy do I wydania „Swiętoszka"

Komedia „Swiętoszek" jest bezwarunkowo szczytem geniuszu Moliera, zarazem jednym z najśmielszych czynów artystycznych, jakie ludzkośt wydala. Tylko jeden Molier zdolny był zamknąć ten temat w ramach komedii, nie obrażając na każdym kroku poczucia widza, a zarazem nie przytłaczając go ponurością obrazu. Siła i artyzm dzieła są takie, iż szpetna prawda życia wznosi się do wyżyn harmonijnej poetyckiej zludy; mocą tej tajemnicy geniuszu potwór Tartufe staje się rozkosznym wręcz zjawiskiem, a najbardziej odrażające jego czyny zanurzają nas w pełni estetycznego· zadowolenia. T. BOY-ŻELENSKI

wreszcie: ~' _ czterech wierszach mówionych za sceną _ jest już cały; jeszcze dorzuca soczysty i zabawny rys obłudy w króciutkim dialo gu z Doryną, aby natychmiast w karkołomnej scenie, przejść do oświad czyn Elmirz e. Nie ma może w literaturze świata śmielszego, genialniej- szego skrótu. Trzeba pamiętać o jednym: nie sam Tartuffe jest bohaterem sztuki; jest nim dopiero łącznie z Orgonem: ta para dopiero daje dwie fizjono- mie problemu: szalbierstwo i zaślepienie. S zalbierstwo Tartufe'a musi być grube, aby na jego tle uwydatniła się ślepota i zacietrzewienie Or- gona. W akcie czwartym śmiałą ręką s ię ga Molier do skarbca efektów farsowych, aby w scenie Orgona pod stołem złagodzić drastyczność na- ocznego dowodu, którego konieczni-e było trzeba , aby przekonać Orgona. To była ta scena, którą Napoleon uważał za szczególnie zuchwałą. A w końcu, gdy zdawałoby się, że już wszystkie źródła komizmu wyczerpane, że już Molier wystrzelał wszystkie strzały z kołczana, znajduje jeszcze przezabawną scenę pani Pernelle, gdy z kolei przeko- nany Orgon natyka się na ślepy upór swej nieodrodnej matki, i wresz- cie kapitalną scenę z panem Zgodą. Ta scena z panem Zgodą jest głębokim i mądrym rozszerzeniem perspektywy Swiętoszka. Czujemy tu, że w osobie Tartufe'a nie z jed- nym świętoszkiem mamy do czynienia, ale z całą kliką, z kliką czarno odzianych, słodko mówiących jegomościów, którzy stanowią wszyscy jedno wielkie bractwo, zawsze gotowe udzielić sob ie pomocnej ręki. Mamy tu wszystkie szczeble: Tartuffe, pan Zgoda i niewidzialny Wa- wrzyniec to szalbierze; pani Pernelle i Orgon to członkowie tej samej kliki, tym niebezpieczniejsi , że wnoszą w nią, przy sw oim zaślepieniu, uczciwość i dobrą wiarę. Tej klice przeciw staw ia Molier Elmirę, dzieci Orgona, rozsądną Dorynę i szlachetnego Kleanta: bezsprzecznie uczciwi ludzie, ale raczej wcielający świecką uczciwość , niż przeciwstawiający rzetelną pobożność fałszywej. Nie podobna mi tu obszernie rozwodzić się nad rysami, które czy- nią z Swiętoszka komedię na wskroś o b y c z a j o w ą, wprowadzającą nas do wnętrza domu parysl{iej mieszczańskiej rodziny; nad tymi, któr e czynią zeń arcydzieło komedii char akt er ów, gdzie zewnętrzna in- tryga nie gra żadnej roli, a cała akcja wynika z zazębiepia się i tarcia tych charakterów o siebie. Nie podobna też wyszczególniać wszystkich

6

genialnie prostych i celnych rysów komicir.nych, w które Molier ujmuje ~ wój temat. Ale w scenach tych, naznaczonych najwyższym komizmem, MoHer nie zaparł się tej macierzy, z której wyrósł, starej fars Y francuskiej: bez jej szerokiej wesołości nie zdołałby zneutralizować elementów ponurego dramatu, w każdej chwili gotow ych wcisnąć się tu na scenę. Ale Tartuffe jest czymś więcej niż arcydziełem komedii obyczajo- wej i komedii charakterów; jest to zarazem pierwsza od Arystofanesa satyra społeczna na scenie, to satyra o najwyższej doniosłości. Jest to jedno z tych dzieł, o których można powiedzieć, że ważą na losach ludzkości, niemal rozstrzygają o nich. Tartuffe, a później Don Juan dają miarę śmiałości i głębi, z jaką Molier zdolny był ujmować zjawiska społeczne; kto wie, co byłby jeszcze osiągnął na tej drodze, gdyby zbyt nierówna walka nie złamała jego sil. Molier odkrył jedną tajemnicę; odkrył w teatrze nową potęgę, jed- ną z 1I1ajwiększych, jakie istnieją, mianowicie zabijać śmiechem brzmią cym ze sceny. W ręku Moliera komedia staje się satyrą, jedną z naj- gwałtowniejszych, najcelniejszych, jakie istnieją. A równocześnie pięt nując to, co go przejmuje wstrętem, Molier głosi swą twórczością własny ideał życia. Komedia staje się u niego niejednokrotnie trybuną mówiącą. I posiadłszy tę potęgę, Molier jest nie tylko twórcą komedii: on jest i twórcą życia. Epoka, w której żył Molier, znajduje się na przełomie dwóch zma- gających się z sobą światów. Z jednej strony nowoczesna myśl, nie- zmiernie bliska już nas, z drugiej cały aparat społeczny i naukowy, niemal średniowieczny, przeżyty, ale dzierżący jeszcze wszystko w ręku i konwulsyjnie broniący się inwazji nowego ducha. Pamiętajmy o potędze ówczesnych Tartufe'ów i Orgonów. Przed nimi to Kartezjusz chroni się przezornie do Holandii, a i tam na wia- domość o skazaniu Galileusza niszczy swój Traktat o świecie. Wobe c. zjednoczeń potęg duchownych i świec~ch jakże słabe były środki, którymi rozporządzali ówcześni bojownicy świata! Myśli ich, wyrażane z nieskończonymi ostrożnościami, krążyły wyłącznie niemal w szczupłym kręgu naukowego świata: przenikanie kh do ogółu było bardzo ograni- czone.

7

I zaraz przybył ·im nieoczeki wany suk urs. Ten aktor wędrowny, wesołek królewski, który nim puścił się z trupą komediantów na pro-

. wincję, lizn ą ł co nieco z filozofii Gassendiego, a później naucz ył się po prostu czytać w księdze ż y cia, stanął w szeregu walczących o światło, mając w ręce najsprawniejszą broń: śmiech i szyderstwo. I stał się ten cud, iż od potężnego wybuchu śmiechu , wywołanego geniu&zem komicz- nym Moliera, zatrzęsły się mury gmachu, którego ni e mogły zburzyć zespolone trudy uczonych: od tego szerokiego śmiechu pierzchają duchy ciemności, a myśl ludzka może się rozwijać swobodnie. Strzał y Moliera docierają tam , gdzie nie mogą dosięgnąć kolubr y ny mędrców; w nie- śmiertelnych typach, zdaniach, piętnuje on swoje ofiary znamieniem śmieszności, spod której się już nie podniosą. Molier jest jednym z szer- mierzy, którzy najdzielniej przyczynili się do przyśpieszenia koniecz- nej i zbawczej przemiany: nim spełni się ona w historii , w nauce, &peł niła się w jego duchu. Czy Molier zdawał sobie sprawę ze swego wspólpracownictwa z naj- wyższymi duchami epoki? Może. Ale ten dyrektor teatru, jego główny aktor, dostawca repertuaru i aranżer dworskich urocz ys tości, dosyć miał swoich spraw 111a głowie. Stało się to poniekąd mimowiednie; mocą tego imperatywu zdrowego rozumu oraz wrodzonego instynktu swobody, ja- kie tkwiły · w Molierze. Może tak samo byłby zdziwiony dowiadując &ię o tym, jak tym , że w jego dziele tkwią już owe elementy, które w pół tora wieku po nim wydadzą rewolucję francuską, jak to w nim odnale·· źli jego komentatorzy. (Fragmenty ze wstępów do przekładu Sw ięto szka)..

8

WOJCIECH N AT ANSO N

MOLIER W POLSCE I POLSKI MOLIER

Zadziwiających od kryć dokonali niedawno ·nasi historycy teatru. Odnaleźli dokumenty świadczące, że molierowskiego Rogacza z urojenia

zagrano w Warszawie, w domu Andrzeja Morsztyna - już w 1660 roku.

Na cześć Jana Kazimierza tłumacz Cyda i wybitny poeta Morsztyn zaprasza licznych gości, usadza ich przy dwóch stołac h, a dla uświet niania festyn u każe zagrać najnowsze dzieła wspó łczesnego pisarza, głośnego nad S ekwa ną - MOiliera. Francja nie była wtedy dla polskiej elity krajem tak nieznanym jak Pol ska dla Cald erona, czy Czechy dla Szekspira. Jan Sobieski w Ja- wo rowie w roku 1684 z zaciekawieniem ogląda Szkolę żon. Trzy lata później wojewoda Pan Rafał Leszczyński każe zagrać w Lesznie (lub w Rydzynie) Mies zcz anina szlachcica. Podobnie jak <;yda, czy Androma- chę Racine'a poznawano wtedy u nas komedie Moliera - jako nowości Wi ek XVIII zmienia tę sytuację. W naszych zespołach szkolnych, a pot em na scenie narodowej, Moliera uznano za sojusznika. Dokonywa s ię wielkie dzieło narodowej reformy. Oświecenie przyjmuje, że byt kraju może być ocalony, jeśli się dokona gruntownej przemiany insty- tucji, obyczajów, pojęć. Uprzedzenia i przesądy tamujące rozwój oświaty oraz kultury wydają się zjawiskiem groźnym i nie chodzi już o snobi- styczną ciekawość, ale o s prawy najbardziej żywotne. Dlatego sztuki Moliera zjawiają się tak często ·w repertuarze (co najmniej 5 rocznie) dlatego się je tłumaczy i dostosowuje do narodowych potrzeb. Znamien- ne, że Molierem zajmują się najgorętsi nasi reformatorzy: Bohomol ec, Zabłocki (który od przekładu Mi z antropa zaczyna literacką swą pracę, Wojciech Bogusławski. W świetnej i oryginalnej komedii jaką jest Sarmatyzm moli erowskie motywy zostają śmiało przetworzone; porcja kijów, którą otrzymuje zacofany szlachcic, to nie tradycyjna g ierka fa rsowa, ale aktualna aluzja! Początek XIX wieku jest u nas wierny podobnemu sposobowi myś lenia. Bogusławski, ogłaszając w 1823 roku siódmy tom swych Dziel dramatyc znych zaopatruje przeróbkę Szkoły żon w interesujący i wcale dokładny życiorys Moliera. W zakończeniu wspomina krzywdę jaką t wó r cy wyrzą dziły uprz e dzenia stanowe. Najbardziej entuzjastyczny i wytrwały z dawnych tłumaczy, Franciszek Kowalski (któremu ciekawy esej w molierowskim numerze „ Teatru" poświęciła Boźena Frankowska)

C)

PRZED ST A WIEN IE PROW ADZ I:

Ta de usz Zo ri ńs ki

KONTROL A TEKSTU: Romualda Wint er

KIER O WNIK TE CH NI CZ NY: H e nr yk K o pyc iń s ki

KIER. PRA C. KRA WIE C KI CH : Ir ena S ze n bor n Tom as z Sz cz ur ek

K IER. PR AC. P E RUK A RS K I EJ : Ed wa rd T e rl ecki

P R A CE STOLARSKIE: Jó zef Ku r dziel

PRAC E M AL A RSKIE : Kry s ty na Nie bu de k

PRA CE M ODEL AT O RS KIE : Wład ys ław a M aje\vs k a

G ŁÓ WNY REKWI ZYT Il Mari a J a rk a

0 8WIET L FN IE : J erz y Lu bas

BF. YGADIER SC E NY: T adeu sz Nowa k

\Vybór t ekstó w do pro g ram u : J E RZY P LE .'; NI/\ R OW I CZ

zaczął pr ac o wać n a d Moli e rem zachęcony prz t> z Feliń s ki eg o i wizytatora Ludwika Kropiń s ki e go, gdy był jeszcze uczniem Krzemienieckiego lice- um. W PrzedmoW'ie do pierwszego tomu swych tłumaczeń wymi e nia Kowalski jako po w ód zainteresowanda Molierem - dowcip i humor owych komedii. Myślę, że innych względów, filozoficznych i politycz- nych ni e mó g ł wyjawiać ze względów cenzuralnych (Mizantrop był wte- dy zaka z an y przez władze carskie). Ina czej już na Moliera zdawał s ię patrzeć bojowy polski romantyzm. Mickiewicz odrzucał tradycję francuskiego. Złotego Wieku i marzył o polskim teatrz e, wysnutym z. obrzędu ludow ego, czy prasłowiańskiego. Dla Słowacki e go ciekawszy był Sz e kspir , choć np. Król w Mazepie m a pewne ce chy S w iętoszka. Romantyzm na sz więcej prz e jął z filozofii Oświecenia niż można przypuszczać. Al e pojmow a nie :i arodow e j kultury i narodowego teatru inacz e j s ię kształto w ało we Francji. U n as walka o odzyskanie niezależnego bytu wpływała na o blicze kultury, a wię c także i wielkiej l ite ratury dr a matyczn ej. Był jednak pe - wien wyjątek: Aleksand er Fredro. Przypadek sprawił że młody oficer armii Napoleońskiej kupił u wędrownego sprzedawcy zbiorowe dzieła Moliera. Lektura ta stała się olśni e niem. Nie była wprawdzie źródłem bezp o śr e dniej inspiracji stała się za to wyzwoleniem własnej wyobraźni i natc h nienia. Czy Łatka (Do ż ywo c i e ) ma co ś z Harpa g ona? Myślę, że prze- de w szystkim działały prawa obserwacji konkretnego, współczesnego Fredrze, środowiska. Ale Molier podniecał owe możliwości obserwowa- nia. Czy R-e jent Milczek w chłonął r ys y Swięto sz ka? Analogie mogą być przypadkowe i złudn e , ale już sam fakt ich dopuszczalności wydaje się pobudzający. Za g adni e niem g odnym zbadani a je st s to s unek polskich aktorów do moli e rowskiej tradycji. Zd an fa na ten temat s ą podzielone, nie wszystkie fakty zbadane. Ni e którzy krytycy przypuszczają, że gorętsze i bardziej szczere zaint er es owanie n a szych aktorów Molierem skończyło się w mo- mencie, gdy now e tłuma c z e nia je go s ztuk przestały być adaptacjami przystosowanymi do polskich sto s unków. Ale czy zmiana jest pod tym względem tak radykalna i nagła? Kowalski polonizował imię i nazwisko Dandina ; mam pr zed sobą jego prz e kład wi e rszem, znamiennie zatytu- łowany Gr z egorz Fafuła (Lwów, 1824, nakładem drukami J. J. Gillera). Także i inn e n az wi s ka oraz imiona mają tu polskie brzmienia: Gapio- mieyski, Kordul ew icz, Kasi a , Bartos, Kuba. Jeszcze i Boy tr z ymał się podobnej zasady i świadomie to motywo- wał. Atakowano go za to w okresi e międzywojennym. Bronił się, wska- zu ją c - że dążenie do n a turalno ś ci i ludowej spontaniczności języka, p r zeciw s ta wienie ko n wencj a lizmowi i mani erze to wi e lka zdobycz twó1·-

13

cy Pocie sz nych wykwintniś. Tłumacz musi UJSzanować te int e ncje „ któ- rych zrozumienie winno być najwyższym prawem." Oczywiście, że polonizacja obyczajów nie była już możliwa. Stano- wiło to pewną prz eszkodę i trudności dla niektórych aktorów. Dla in- nych to jednak - właśnie dawało podnietę. Sądzę, że w dziejach arty- stycznej myśli to najmocniej się liczy, co stanowi próbę przełamywania największego oporu. Więc wbrew owym zasadniczym różnicom pojmo- wania wielkiego r epertuaru, o których przed chwilą wspominałem i na przekór trudnościom technicznym, w dziejach sceny polskiej pozostały tak ciekawe zjawiska jak wytrwała walka Józefa Rychtera, latami i w wielu miastach powracającego do ról Harpagona, Arnolfa, Tartuffa. I'o taikże osiągnięcia - Wincentego Rapackiego, Rrenkla, Mrozow- skiej, Solskiego, Zelwerowicza, Bończy, Weycherta, Nowakowskiego, Łuszczkiewiczówny (świetna Doryna!) Jaracza, Perzanowski ej. Woźni ka ... Jaracz myślał nawet o polskim stylu aktorsko inscenizacyjnym , wysnutym z trzech swoich i P erzanowskiej inscenizacji Molierowskich. Swiat Moliera, bogactwo sytuacji, notowanie najczulszych drgnięć ludzkiej psychiki zbyt były interesujące, by mogły pozostawić obojęt nymi niespokojnych i niestrudzonych poszukiwaczy, jakimi byli nasi aktorzy. To prawda, że Modrzejewską ominęła rola Celimeny, do której się wydawała powołana. Co do Żó łkowskiego - syna, tradycja naszej sceny zachowała we wdzięcznej pamięci jego świetny występ w Natrę tach. Wspomina go Boy w swej książce o Molierze. Myślę, że także i molierowskie role polskich aktorów miał w pamię ci Wyspiański, kiedy w Paryżu z uniesieniem biegał na spektakle kla- syczne Komedii Francuskiej i Odeonu. Dandina, Swiętoszka, Skapena oglądał również często jak tragedie Corneille'a, Racine'a, Voltair e'a, klasyków greckich ... Swemu przyjacielowi i koledze, _Rydlowi zalecał w r. 1897 ogląda nie wszystkich tych utwor ów. Układając repertuar teatru krakowskiego, o którego dzierżawę się starał w r. 1905 , twórca Wiesela mówił, że w je - go wybraźni Antosia z Malade imaginaire toczy zaciętą walkę - z Lillą Wenedą Słowackiego. Może w przeczuciu własnej śmierci wzruszała Wyspiańskiego myśl o heroicznym zgonie francuskiego poety - aktora? Może budowanie spektaklu w Impromptu Versailles, dawało bodźce przy pisaniu Wyzwolenia? To Wyspiański zainspirował Rydla, by się zajął tłumaczeniem Moliera. Sol ski dopomógł realizacji projektu, zamawiając w 1905 roku przekład L es Femmes Savantes. Opinia o tym tłumacze niu Rydla była entuzjastyczna. Chyba przesadna : jest o owych Sawant- kach trochę bezspornych osiągnięć, sonet Trissotina przejął potem Boy, oddając w ten sposób hołd swemu poprzednikowi. Ale są u Rydla i rze- czy bardzo sła:be , trącą<:e mimowolną śmiesznościa.

?dy prof.. Wacław Borowy pracował w 1922 nad gruntownym swym st udiem Boy Jako tłumacz porównywał molierowskie przekłady autor a

Słówek z kilkunastu poprzednimi tłumaczeniami. Sumienna analiza Bo-

:owego u stali ła, że -do tej pory nie mieliśmy przekładów szczęśliwy ch 1 lepszych. Warto dodać, że Boy jako autor monografii 0 Molierz e a także jako tłumacz i komentator Pascala Monteigne'a i Descartes •a' mógł tajemnice molierowskich tekstów przeniknąć - do głębi. Subt e ln ~ było na przykład spostrzeżenie o oddziaływaniu dokonań Molier a na teatr Racin e'a. Jak będzie wyglądać przyszłość wielkich s ztuk molierowskich? Jest w Mi zantropie scena gry w portrety, która może się stać modelem cie-

kawego pojmowania sta rć i konfliktów wypełniających współczesn ą

egzystencję. Gra toczy się tu ·W sposób ściszony, jaikby się ktoś skrad ał na palcach. Słowa i myśli ścierają się ze sobą - zamiast szpad czy s zabel. Człowiek zmaga s ię ze sa mym sobą, podobnie jak z innymi. ~aksymalizm w przyjaźni i miłości, w walce o własne i cudze pr awa me wymaga rozlewu krwi. In stynkt walki się sublimuje, zgodnie z pra- wa mi sa mozachowania gatunku. Skrót poetycki wiele oświetla Gdy

Stefan J~racz w Swiętoszku na g łym zaskoczeniem, gwa łtowną ~mian ą

tonu zdzierał maskę, wykazywał 'mocną dramatyczność Moliera. Dozna - wałem podobnego uczucia , g dym przeżywał grę Jouveta w Szkole żon. Kil~a lat później francuski reżyser, Jean Meyer po szed ł krok dalej. W Jego przedstawieniu Anusia niemal prowokowała Arnolfa swą nie- św iadomą ale bujną zmysłowością - jeszcze chwila , a ten panujący nad so bą , starający się o powagę i przyzwoitość człowiek straci r ównowacrę. „C iepło ludzkie", potrzeba znalezienia współczującego spojrzenia choć~y na chwilę na jedno drgnienie serca, najbardziej mnie frapowało w in- sceni.zacji Georges Dand ina u Planchona. W jego Sw i ętoszku nie per- wersja (sztucznie tutaj wynajdywana), ale stopniowe rozsuwanie coraz to nowego tła scenicznego wydało mi się odkrywcze. Przewidywanie przeszłości może być w humanistyce jeszcze bardzie j r~zytk:owne niż w meteorologii. Myślę jednak , że obecny M oilier·owsk i ju- bileusz to wyraz prawdziwej aktualności i żywotności autora, który przed trzystu z górą laty po raz pierwszy zainteresował warszawskich. widzów. WOJCIECH NATANSON

BOGDAN OSTROMĘCKI

MOiLIERE

Trzebaż więc ten s pektakl zaprezentować przed wami jeszcze raz.

Jeszcze raz wywio<ilę jakby z jakiegoś dwornego śmiesznie piekła Tłum dziwaczny

w światłach dymiącej rampy mon Illustre Theatre.

Nie odwracajcie głów, nie zamykajci e oczu, tu każdy z was odnajdzie swoją własną twarz.

Wyprowadzam ze sobą chór, fig ury dobrze znane,

zanim je inna pochłonie ciemna scena niechby s kłonili się przed wami jeszcze raz mój Tartuffe, mój Skąpiec, Monsieur Jourdain, Alcest czy Orant, m.oja Celimena - lecz rozejrzyjcie się, proszę czy nie ma ich przypadkiem także pośród was.

W dymiących smugach świec, jak życie wasze - wciąż - nie objaśnionych , w mdłych odblaskach chwiejnyc h jak wszystko, co przemija ukaże się wam jeszcze raz moja okrutna maska , która na zawsze z wami tu została.

Chociaż się zamknie za mną grób więzienia, chociaż się trupem ze sceny zwali chory z urojenia,

nie wiedzieć który ukaż e się wam jeszcze raz aktor: c z ł o w i e k, k t ó r y d z i a ł a.

Culver - Moli~re

I EG Z.u: PLARZ BEZPŁATNY

NASTĘPNE P.REMIERY

ERNEST BRYLL

JANOSIK czyli

NA SZKLE MALOWANE

Muzykc::

KATARZYNA GARTNER

JAROSŁAW MAREK RYMKIEWICZ

KRÓL MIĘSOPUST

Rze 115/73 1 500 A5 L-2-ł57 Ce01a 3 zł